Konspekt wykładów Zasady ustroju politycznego... strona 31
Podstawowa terminologia - pojęcia ustroju i państwa
Ustrój polityczny - struktura organizacyjna, kompetencje i wzajemne zależności organów państwa. Geneza terminu ustrój - myśl polityczna Arystotelesa (ustrój jako „ujęcie w pewien porządek władz w ogóle a przede wszystkim naczelnej z nich, tj. rządu").
Pojęcia pokrewne
System polityczny
- ujęcie instytucjonalne (ogół instytucji służących podejmowaniu decyzji politycznych -możliwość utożsamiania w tym wypadku systemu z ustrojem politycznym)
- ujęcie relacjonalne (ogół zależności, jakie powstają w toku walki o władzę i jej utrzymanie)
- ujęcie funkcjonalne (system jako struktura integrująca wspólnotę polityczną)
Reżim polityczny - to zbiór formalnych i nieformalnych zasad i mechanizmów regulujących funkcjonowanie centrum władzy politycznej oraz sposób jego powiązania ze społeczeństwem (Ryszard Herbut).
Klasyfikacja reżimów politycznych:
1) demokratyczne
· parlamentarno-gabinetowe (parlamentaryzm) np. Polska, cechy : władza rządu pochodzi od parlamentu, rząd-gabinet jest odpowiedzialny przed parlamentem, układ sił w parlamencie ma wpływ na kształt rządu, głowa państwa pełni zwykle funkcje reprezentacyjne zazwyczaj nie ma większego wpływu na funkcjonowanie państwa, nie ma ścisłej separacji pomiędzy władzą wykonawczą a ustawodawczą (posłowie mogą być ministrami), dualistyczna egzekutywa tzn. osobno prezydent i premier
· prezydenckie (prezydencjalizm) np. Stany Zjednoczone cechy: organizacyjna i funkcjonalna separacja władz wykonawczej i ustawodawczej ( w odrębnych wyborach powoływana jest władza wykonawcza i ustawodawcza), zakaz łaczenia funkcji parlamentarzysty i członka rządu, monopolistyczna egzekutywa ( władza wykonawcza) tzn. głowa państwa-prezydent jest jednocześnie szefem rządu, nie ma funkcji premiera, prezydent nie jest politycznie odpowiedzialny przed parlamentem.
· semiprezydenckie- półprezydencki (semiprezydencjalizm) np. Francja cechy: mieszanka dwóch poprzednich systemów, przeważnie bezpośredni tryb wyboru prezydenta przez naródw wyborach powszechnych, możliwość powoływania premiera przez prezydenta oraz ministrów na wniosek premiera, dualizm egzekutywy – osobno prezydent i premier w ramach władzy wykonawczej, możliwość rozwiązania parlamentu przez prezydenta po spełnieniu wymogów konstytucyjnych
· parlamentarno- komitetowy- np. Szwajcaria cechy: parlament pełni wiodącą rolę, rząd jest traktowany jako komitet parlamentarny podporządkowany parlamentowi, wyniki wyborów w sposób zasadniczy nie wpływają na kształt rządu – rady federalnej na czele prezydent
2) niedemokratyczne
· totalitarne np. Korea Północna cechy: władza nie pochodzi z wyborów, ingeruje we wszelakie sfery życia społecznego i sferę prywatną jednostki, władza wymaga zaangażowanego poparcia od społeczeństwa i jednostek, monopartyjny system – jest jedna partia polityczna, aparat partyjny i aparat władzy są tożsame, monopol władzy państwowej na informację
· autorytarne np. NRD cechy: niedemokratyczny charakter, władza stara się wprowadzać pozory demokracji np. wybory o charakterze dekoracyjnym – nie dopuszcza się do nich opozycji, pozorna opozycja ( opozycja wobec rządu tylko z nazwy), możliwość występowania wielu partii politycznych, ale podporządkowanych władzy – pozorny pluralizm, władza nie ingeruje w prywatne życie obywatela, nie wymaga zaangażowanego poparcia
Państwo - Pojęcie i nazwa państwa
a) Greckie polis - państwo-miasto dysponujące własnym ustrojem w starożytnej Grecji
b) Rzymskie civitas - gmina pełnoprawnych obywateli oraz państwo obywateli rzymskich
c) Rzymskie res publica - wspólnota wszystkich obywateli
d) Średniowieczne terra - dominacja czynnika terytorialnego w pojmowaniu państwa
e) Włoskie stato (Machiavelli)
f) Polskie państwo (pan, panowanie), rosyjskie gosudarstwo (gosudar - pan)
Państwo wg. definicji Georga Jedlinka – Państwo jest podmiotem złożonym z trzech elementów: terytorium, ludności, władzy
Cechy państwa
a) Państwo to organizacja polityczna (władza jako element państwa a jednocześnie podstawowa kategoria politologiczna)
b) Państwo to organizacja przymusowa (zalegalizowany przymus immanentną cechą władzy państwowej; rodzaje przymusu państwowego: fizyczny, ekonomiczny, psychologiczny)
c) Państwo to organizacja terytorialna. Posiadanie terytorium to cecha państwa. Trójelementowość terytorium: obszar lądowy, morze terytorialne, przestrzeń powietrzna. Terytorium to składnik świadomości narodowej. Pojęcie integralności czyli nienaruszalności terytorialnej
d) Państwo to organizacja suwerenna . Suwerenność – niezależność władzy państwowej od czynników zew. i wew. Zdolność do regulowania całokształtu spraw państwowych przez władzę państwową:
Ewolucja suwerenności i współczesne ograniczenia suwerenności państwowej. Monarcha jako najdawniejszy suweren. Z czasem pojawiają się parlamenty. Władza dzieli się suwerennością władzy z parlamentem. W oświeceniu XVII –XVIII w pojawia się termin suwerenności ludu. Tu suwerenem jest naród
Geneza i ewolucja państwa
Starożytne poglądy na genezę państwa
Państwo według Arystotelesa - państwo jako podmiot powstały na drodze naturalnego rozwoju, syntezy mniejszych wspólnot rodzinnych w osady, które łączyły się tworząc wspólnotę miasta- państwa
Podział zadań w państwie według Arystotelesa. Czynniki władcze: czynnik obradujący, czynnik rządzący,
czynnik sądzący.
Klasyfikacja ustrojów państwowych według Arystotelesa
1) Ustroje „dobre"
a) monarchia
b) arystokracja – władza szlachetnie urodzonych
c) politeja – rządy klasy średniej
2) Ustroje „złe"
a) tyrania – zły odpowiednik monarchii. Dba tylko o własne dobro, nie licząc się z dobrem ogóły
b) oligarchia – zły odpowiednik arystokracji, rządy najbogatszych, którzy dbają o swoje dobro
c) demokracja – rządy najbiedniejszych
Doktryny średniowieczne
1)Doktryny teologiczne – akcentują boskie pochodzenie państwa i władzy państwowej
a) Poglądy na państwo św. Augustyna (civitas dei- państwo Boże - dobre, civitas terrena – państwo ziemskie - złe)
b) Poglądy św. Tomasza z Akwinu
2) Doktryna patriarchalna - Państwo to podmiot powstały w procesie łączenia rodów w plemiona, plemion w większe całości aż do utworzenia państwa, przy zachowaniu zasady patriarchalnej władzy opiekuńczej
Status monarchy jako patriarchy swego narodu. Monarchia absolutna jako ustrój wzorcowy
3)Doktryna patrymonialna – cechy: Własność ziemi (Patrimonium) jako źródło władzy, Państwo ujmowane jako dziedziczna własność dynastii panującej
Doktryny nowożytne
a) Doktryna umowy społecznej – XVII w (Grocjusz, John Lock, Russo) – społeczeństwo na drodze metaforycznej umowy przekazuje władzę jednostce. Jednostka – król pełni władzę z nadania społeczeństwa
b) Doktryna podboju – zakłada, że państwo tworzy się na drodze podboju
Powstanie państwa w doktrynie prawa międzynarodowego (Lech Antonowicz)
a) zjednoczenie dwóch lub więcej państw np. Zjednoczone Emiraty Arabskie, Niemcy
b) rozpad państwa na dwa lub więcej państw np. ZSRR, Jugosławia, Czechosłowacja
c) secesja części terytorium państwa – wyodrębnienie się części państwa i powstanie nowego np. Timor wschodni wyodrębniony z Indonezji
d) uzyskanie przez terytorium zależne niepodległości np. dekolonizacja
Historyczny rozwój państwa z pkt. widzenia ustrojowego
Państwo antyczne i ich cechy ustrojowe
a) Despotie wschodnie - wielkie monarchie teokratyczne – oddające Boska cześć władcy np. Mezopotamia, Egipt, Indie, Chiny później imperia perskie i macedońskie. Cechy : powstawały z łączenia się mniejszych organizmów państwowych, gospodarka eksploatacyjna (wykorzystywanie ludności, niewolników jako taniej siły roboczej), względy gospodarcze (melioracja) wymuszają powstanie scentralizowanego aparatu państwowego, nieograniczona władza monarchy, stagnacja gospodarcza (wyłącznie nawadnianie pól)
b) Starożytna Grecja . Rozwój cywilizacji Greckiej
· kultura minojska (ok. 3500 – 1600 r p.n.e) – rozwinęła się na Krecie
· kultura mykeńska (ok. 1600 – 1200 r p.n.e) – rozwija się w całej Grecji. Liczne ośrodki
· „wieki ciemne” (ok. 1200 – 750 r p.n.e) - ciemne – niewiele wiadomo o tym okresie
· Grecja archaiczna (ok. 750 – 479 r p.n.e – zakończenie wojen perskich )
· Grecja klasyczna (479 -336 r p.n.e– zakończenie podporządkowania politycznego Grecji przez Aleksandra Macedońskiego)
c) Państwa miasta Grecji – twory niewielkie terytorialnie. ekspansja Greków – zakładanie kolonii
Polis – nowa forma państwowości i wspólnoty politycznej. Przekonanie o boskim pochodzeniu władzy (Zeus nadał władzę ludowi) Przekonanie że bogowie troszczą się o całą społeczność nie tylko o władcę (inaczej niż w despotiach wschodnich) Stopniowy zanik monarchii.
- polis arystokratyczna
- polis oligarchiczna
- tyrania
- demokracja
- podboje Filipa i A. Macedońskiego – spadek politycznego znaczenia starożytnej Grecji
- wcielenie do imperium rzymskiego 27 r p.n.e
d)) Starożytny Rzym
- królestwo -753-509 r p.n.e -Romulus początek podbojów okolicznych obszarów. 7 królów rzymskich, ostatni Tarkwiniusz Pyszny
- republika 44 r zabójstwo Cezara Rzym walczy na kilku frontach
- cesarstwo (pryncypat i dominat)
Państwo średniowieczne - system feudalny
a) Monarchia patrymonialna
b) Monarchia stanowa
c) Feudalne republiki miejskie
Państwo nowożytne
a) Rewolucja angielska w XVII w. i narodziny idei państwa liberalnego Poszanowanie równości i wolności obywateli
b) Monarchia absolutna – jedność i niepodzielność władzy królewskiej, wyłączność tworzenia prawa przez monarchę i kierowanie państwem, religijne uzasadnienie absolutyzmu –Francja XVII w
c) Absolutyzm oświecony – reformy społeczne, m.in. upowszechnienie oświaty, znoszenie tortur, procesów za czary
W kierunku współczesnego państwa
Rewolucja francuska (1789) Narodziny państwa konstytucyjnego
· ochrona praw i wolności obywateli
· kształtowanie się instytucji liberalno-demokratycznych
· pluralizm – dużo stronnictw, państwo prawa, umocnienie parlamentaryzmu
· stopniowe wprowadzanie praw wyborczych
· zasada suwerenności ludu
WSPÓŁCZESNE PAŃSTWO
Formy państwa
I Kryterium formy rządów – reprezentanta najwyższej władzy
1) monarchia; głową państwa jest monarcha pełniący swoją funkcje dożywotnio
Monarchie typologia
a) Kryterium zakres władzy monarchy
· ...
maciulka311