Mały słownik zoologiczny - Bezkręgowce - Mieczysław Górny.doc

MAŁY SŁOWNIK ZOOLOGICZNY

BEZKRĘGOWCE

WIEDZA POWSZECHNA Warszawa 1984

Noty encyklopedyczne napisali (w nawiasie skróty nazwisk)

MIECZYSŁAW GÓRNY (M.G.) ANDRZEJ I JANINA KACZANOWSCY (A.J.K.) JERZY PROSZYŃSKI (J.P.) JAN MACIEJ REMBISZEWSKI (J.M.R.) MIROSŁAW STANKIEWICZ (M.S.) WOJCIECH STARĘGA <W.S.) TERESA SULGOSTOWSKA (T.S.) ZUZANNA STROMENGER (Z.S.) TOMASZ UMIŃSKI (T.U.) LUDWIK 2MUDZIŃSKI (L.Z.)

PRZEDMOWA

Podczas gdy kręgowce są już jako tako poznane, a przynajmniej sklasyfikowane, świat zwierząt bezkręgowych z ich niesłychanym bogactwem form i przejawów życiowych zdradził nam dopiero trochę swoich tajemnic. Dosłownie dzień w dzień odkrywa się należące do niego nowe gatunki, a od opisu budowy do poznania biologii droga bardzo daleka. Daleka nie zawsze dlatego, że wiele form przebywa w trudno dostępnym dla naszej obserwacji środowisku - w szczelinach mrocznych jaskiń, głęboko w glebie, na dnie oceanów, pod zwałami lodu na biegunach czy w zakamarkach tropikalnej puszczy. Niektóre żyją tuż obok nas, a mimo to mijają niekiedy dziesiątki lat, zanim udaje się ustalić, że np. jakaś dawno odkryta postać larwalna stanowi formę młodocianą określonego gatunku, którego okazy dojrzałe były już znane naszym dziadkom; larwy bowiem bywają w znacznym stopniu nieipodobne do rodziców.

Spośród przeszło miliona opisanych gatunków zwierzęcych 9Wo to 'bezkręgowce, a wśród nich ponad 700 000 to owady! Tak kolosalna liczba zmusza, by te ostatnie omówić oddzielnie, toteż poświęcamy im osobny tom, niniejszy 'zaś obejmuje pozostałe bezkręgowce. Oczywiście nie wszystkie. W doborze omawianych jednostek systematycznych (kierowano się zasadą, aby pokazać przede wszystkim bardziej) znane, pospolitsze, reprezentujące faunę krajową bądź te gatunki, z którymi czytelnik zetknąć się może w literaturze, w gospodarstwie albo też... paść ich ofiarą.

W wyborze systematyki redakcja .pozostawiła swobodę autorom, ponieważ nie ma jeszcze jednego, powszechnie .uznanego podziału bezkręgowców. Brak też wielu polskich nazw zwierząt tej grupy i nie należy się spodziewać, aby w przyszłości starano się je uzupełnić. Uczeni uważają na ogół, że dublowanie

nazw naukowych to zbyteczny, jeśli nie uciążliwy balast. W naszym Słowniku poza nazwami naukowymi wprowadziliśmy również nazwy polskie i spolszczone. Tylko część tych ostatnich (nazwy pewnych pasożytów) ma imprimatur organów uprawnionych do ustalania nazewnictwa, może się więc zdarzyć, ze nie wszystkie spotkają się z powszechną aprobatą.

Niektóre grupy systematyczne wymagały nieco odmiennego opracowania niż pozostałe. Na przykład w grupie "robaków" położono większy nacisk na budowę wewnętrzną, gdyż często poszczególne ich gatunki pokrojem zupełnie nie różnią się od siebie. Przeciwnie u skorupiaków. U 'nich gatunki wykazują z reguły uchwytne różnice (pokrojowe, dlatego stosunkowo więcej miejsca poświęcono ich efesterierowi.

Układ haseł w Słowniku jest alfabetyczny. Hasła powtarzające się w notach encyklopedycznych oznaczono ich pierwszą literą, a w wypadku haseł wielowyrazowych - ich pierwszymi literami, niezależnie od przypadku i liczby. Wyjaśnienie terminów zawartych w opisach niższych jednostek systematycznych znaleźć można w opisach jednostek •wyższych, wskazanych zawsze przez strzałkę (->), w samodzielnych drobnych notkach, których istnienie sygnalizują również strzałki, a także w większych notach, noszących tytuły: fagocytoza, komórka pierwotniacza, cysta pierwotniacza, procesy płciowe u pierwotniaków, podział wegetatywny pierwotniaków, tkanki, układ krwionośny (i inne), zmysły, rozmnażanie się bezkręgowych zwierząt tkankowych oraz rozwój zarodka. Niekiedy zapewne przyjdzie sięgnąć po inne źródła pomocnicze, choćby po Wielką encyklopedia powszechną, gdyż nasz słownik nie przez skromność nazwany został'małym i nie jest słownikiem ogólnobiologicżnym. Znaki cf i $, z iktórych pierwszy symbolizuje samca, a drugi samicę, •zapożyczone .przez zoologię z symboliki astrologicznej (c? oznacza planetę Marsa, a $ - planetę Wenus) zamieszczono pod rysunkami tych gatunków, których przedstawiciele znacznie różnią się od siebie pokrojem obu płci. Słownik wyposażono w alfabetyczny skorowidz nazw naukowych oraz w 6 barwnych slajdów.

Teresa Sulgostowska

A

Acantharia - rząd pierwotniaków z podgromady ->promie-luonóżek. Średnica ich waha się w granicach 100-300 [im. Mają zwykle 20 długich, mineralnych igieł, które rozchodzą się symetrycznie z centrum komórki i wystają z niej daleko na zewnątnz. Igły, przynajmniej u niektórych gatunków, zbudowane są z siarczanu strontu. Ten skład mineralny wskazuje na intensywne pobie-

Schemat budowy Acantharla l - igla szkieletowa; 2 - cyto-plazma zewnętrzna; 3 - Jądro;

4 - wlókienka kurczliwe

ranie jonów strontu, które znajdują się w wodzie morskiej w ilościach śladowych. Imię gatunki mają igły utworzone z krzemianu wapnia i glinu. Na terenie cytoplazmy wewnętrznej znajdują się l albo liczne jądra. Szczegóły cyklu życiowego nie są znane. Wiadomo jedynie, że A. wytwarzają jedno jądrowe wiciowe gamety, podobne do tych, jakie występują u -potwornic. A. mogą aktywnie zmniejszać lub zwiększać powierzchnię ikomórki i dzięki temu (podnoszą się lub opadają w toni wodnej. Stawisko to związane jest z działaniem kurczliwych włókienek cytoplazmatycznych. Włókien-ka te przytwierdzone są z jednej strony do igieł szkieletowych, a z drugiej - do tołony komórkowej. Ich 'skurcz powoduje "rozpinanie" cytolplazmy na igłach szkieletowych, a co za tym idzie - zwiększenie pawierzchni komórki. Przy zwolnieniu skurczu jej powierzchnia zmniejsza się. A. zawdzięczają żółty lub zielony kolor ciała symbiotycznym glonom, występującym niejednokrotnie w ich cytoplazmie. A. wchodzą w skład morskiego planktonu. [A.J.K.]

acbatina

achatina (Achatina^ - rodzaj mięczaków z rodziny Achatt-nidae, z rzędu -»-trzonkoocz-nych. Obejmuje gatunki mające muszlę kształtu jajowatego, wydłużonego, wysokości (zależnie od gatunku) 10-20 om. A. są największymi ślimakami lądowymi świata. Ciężar ich ciała może dochodzić do l/t kg. Jaja tych olbrzymów, wyglądem i wielkością izbliżone do jaj ptasich, mają 2,5 cm długości. A. zamieszkują Afrykę równikową, gdzie trzymają się miejsc wilgotnych o bujnej rośliminości. Są roślinożerne i mogą miejiscami wyrządzać szkody w uprawach. Ludność tubylcza zbiera a. do celów kulinarnych. Najbardziej znany gatunek Achatina fulica, rodem z Afryki wschodniej, został przez człowieka rozpowszechniony w strefie tropikalnej i subtropikalnej całego świata, częściowo nieumyślnie, a częściowo rozmyślnie jako przysmak lub ozdoba. Wszędzie, gdzie go wprowadzono, zadomowił się doskonale, rozmnożył ogromnie i stał się uciążliwym szkodnikiem wszelkich upraw. Próby wytępienia niepożądanego przybysza 'nie powiodły się jak dotąd nigdzie. Natomiast w swej ojczyźnie a. nigdzie nie rozmnażają się masowo, gdyż wkomponowane od tysiącleci w miejscowe biocenozy podlegają ich mechanizmom regulacyjnym. [T.U.]

adoleskaria -».metacerkaria. afrodyta tęczowa -ozłotorunka.

Agamermis decaudata - gatunek  obleńca  z  rodziny ->.struńców. Formy dorosłe żyją w glebie, gdzie zapłodnione samice składają jaja. Larwy przedostają się przez kutikulę szarańczaków do ich jamy ciała i tam szybko rosną. Po pewnym czasie opuszczają owady, wędrują do ziemi, gdzie dojrzewają i kopulują. [M.S.]

akantella (Acanthella) -' ro-bakowatego kształtu larwa

-Aolcogłowów, powstająca z

-i-akantora w jamie ciała stawonoga będącego jej żywicielem pośrednim. Ma wykształcony, pokryty kolcami ryjek oraz zawiązki wszystkich narządów, które występują u form dojrzałych. Dalszy rozwój a. jest uwarunkowany zjedzeniem jej, zwykle razem z żywicielem pośrednim, przez żywiciela ostatecznego. W jego jelicie larwa uwalnia się, przyczepia ryjkiem do śluzówki i dojrzewa. Przełknięta przez nieodpowiedniego   żywiciela może przebijać jego przewód pokarmowy i otorbiać się w jamie ciała. [M.S.]

akantor (Acantbor) - kurczliwa larwa, rozwijająca się w jaju ->-kolcogłowów. Po zjedzeniu jaja kolcoglowa przez żywiciela pośredniego, którym przeważnie bywa jakiś stawonóg, a. uwalnia się z osłonek jajowych, przebija ściankę jelita i 'dostaje się do jamy ciała gospodarza, gdzie przekształca się w -»-akantellę. [M.S.]

akropora -»-madrepora.

aksamUnikowate (Ciubionidae)

- rodzina stawonogów z pod-rzędu -^pająków wyższych. 0-bejmują formy mające smukłe, wydłużone ciało, o długości 2-12 mm. Odwłok zwykle pokryty krótkimi włoskami sprawia wrażenie aksamitu. Barwa ciała typowych przedstawicieli jest czerwonawa, brunatna lub zielonkawa, przy czym na odwłoku widnieje czasem ciemniejsza podłużna pręga. A. żyją wśród trawy, na

alderia

krzewach, a nawet w koronach drzew. Polują aktywnie, zwykle w dzień. Sieci nie budują. Kryją się chętnie w zwiniętych liściach, w szczelinach kory, skał lub kamieni, a kryjówkę wyściełają rurką z pajęczyny otwartą z obu końców. W podobnej rurce samica buduje kokon i przez pewien czas o-piekuje się młodymi. A. znane są z całego świata. Opisano ich około 1500 gatunków, z czego w Polsce żyje 31. Najważniejsze krajowe rodzaje to aksa-mitnik (Ciubiona) i kolczak (Cheiracanthium). Jeden z gatunków tego ostatniego rodzaju dysponuje mocnym jadem, wywołującym u człowieka silne bóle w okolicy ukąszonego miejsca. [W.S.]

akteon (Actaeon) - rodzaj mięczaków z rodziny Actaeo-nidae, z rzędu -»okrytoskrzel-nych. Obejmuje gatunki mające muszle jajowate, wydłużone, z zaostrzonym wierzchołkiem, wysokości 2-3 cm, na tyle duże, że cały ślimak może się w nich schować. Otwór muszli zamyka cienkie wieczko kon-chiolinowe. Posiadanie przez a. dobrze wykształconej muszli i wieczka stanowi cechę pierwotną, gdyż u pozostałych o-krytoskrzelnych muszla jest uwsteczniona, a wieczko zanikło. A. pochodzą od ślimaków przodoskrzelnych, same natomiast, czy też gatunki do nich podobne 'dały początek ślimakom -9-płucodysznym i wszystkim grupom -*tyioskrzel-nych. A. zamieszkują pełno-słone morza europejskie. Żyją na płytkim dnie piaszczystym lub też mulistym, w którym ryją korytarze u-macniane śluzem wydzielanym przez nogę. [T.U.]

akinotrocha ->foromdy.

aktinula (actinula) - larwa niektórych   -».stułbiopławów. Ma polipowaty kształt i jest zaopatrzona w wieniec czuł-ków. [T.S.]

alderia (Alderia modesta) - gatunek mięczaka z rzędu -»-workojęzykowców. Jej ciało długości 10-15 mm jes-t barwy żółtawozielonkawej. Na głowie leży para oczu o bardzo prostej budowie i para skórnych płatów przygębowych. Po bokach grzbietu widnieją 3 rzędy   Ustkowatych  skrzeli skórnych. A. zamieszkuje mo-

Alderia

rżą europejskie, włącznie z Bałtykiem. Żyje tuż przy brzegu, w bardzo płytkiej wodzie, i często wypełza na ląd w dnie pochmurne. Zasiedla też przybrzeżne zbiorniki słonowodne o wodzie .znacznie wyśledzonej, jak rowy, doły, a niekiedy także wypełnione wodą odciski racic bydła 'domowego. Żywi się pokarmem roślinnym, przede wszysitkim wysysając glony z rodzaju Yaucheria. Na wybrzeżach Polski napotkano ją dotąd tylko w nielicznych miejscach, bo ze względu na wygląd, wielkość i tryb życia łatwo uchodzi uwagi. [T.U.]

alfeusz   __ __________

alfeusz (Alpheus) •- rodzaj stawonogów z sekcji ->-garnelow-ców. Obejmuje gatunki o 'dłu-glości ciała dochodzącej do około 6 cm. Mają one krótki, nieząbkowany dziób czołowy, nogi .tułowiowe I pary bardzo nierównomiernie   rozwinięte, uzbrojone w różnej wielkości kleszcze, a oczy całkowicie zafcryte przezroczystym, schi-tyin'izowanym ipancerzykiem. Za pamocą dużych i niezwykle potężnych kleszczy potrafią a.

Alfeusz Alpheus dłstinguendus

w obronie sikać strumieniem' wody, wydając jednocześnie donośny .trzask. Wywoływały one w czasie II wojny światowej niejeden fałszywy alarm w marynarce wojennej USA, gdy trzaski ich posłyszano w hydrotonach. Należy tu około 20tt gaitunków rozprzestrzenionych w płytkich tropikalnych i subtropikalnych morzach, szczególnie w obrębie raf ko-

__________________10

raiowych. Pewne gatunki występują także w głębinach oceanicznych do głębokości około 5000 m. [L.Ż.]

alona (Alona) - rodzaj stawonogów z rzędu ->-wioślarek. Długość ciała reprezentujących ją gatunków nie przekracza zwykle l mm. Skorupka owalna lub jajowata okrywa cały tułów wraz z 5-6 parami odnóży i częścią masywnego odwłoka, zakończonego 'dwuwierzchołkowym   pazurkiem. Głowa jest charakterystycznie zaostrzona. Słabo rozwinięte czułki pływne wskazują na stosunkowo mało ruchliwy tryb życia. A. bytują najczęściej wśród przydennej roślinności wodnej, zwłaszcza wśród drobnych glonów. Stanowią najliczniejszy rodzaj wioślarek, o-bejmujący około 100 gatunków rozsiedlonych głównie w strefie tropikalnej. Kilka gatunków żyje także na dnie naszych wód nizinnych i górskich do wysokości 2000 m n.p.m. [L.Ż.]

Amblypygi - rząd pająko-kształtnych stawonogów z gromady ->-pajęczaków. Dochodzą do 4,5 cm długości, przy rozpiętości nóg do 25 cm. Ciało ich jest spłaszczone, głowotułów pokryty jednolitym pancerzem, a na odwłoku występują ślady segmentacji. Potężne nogo-głaszczki są uzbrojone w groźne kolce, a I para nóg .przekształcona w długie, nitkowate czułki, złożone z dużej licztoy drobnych segmentów. A. prowadzą nocny 'tryb życia, chowając się w dzień pod kamieniami, korą .drzew lub warstwą . ściółki. Są drapieżne. Zdobycz chwytają i zabijają kolczastymi nogogłaszcakami. Żywią się owadami i pajęoza-kami. W okresie rozrodu sali

amfilina

mice i samce wykonują skomplikowany taniec godowy. Zapłodnienie następuje za pomocą spermatoforu przyczepianego iprzez samca do ziemi, a następnie     wprowadzanego przez samicę do swych narządów rozrodczych. Samica przylepia jaja <3o wklęsłej brzusznej powierzchni odwłoka za pomocą śluzowatej wydzieliny, która schnąc tworzy błoniastą ściankę  .^komory  lęgowej". Młode po wykluciu przebywają jeszcze około 30 dni w tej komorze. A. żyją w strefach tropikalnych Afryki, Azji i Ameryki Południowej. Wyróżniono 60 gatunków A. Do bardziej znanych ich przedstawicieli należą rodzaje Tarantula, Da.rn.an oraz Phrynus. (Tabl. XII). [J.P.]

amcbula -^-sporowce pełzako-wate.

ameby -»-pełzaki nagie.

amfiblastula - swobodnie pływająca w toni wodnej larwa -••gąbek   wapiennych.   Ma kształt pęcherzyka, którego ścianka składa się z l warstwy komórek. Jego górna połowa zbudowana jest z drobnych, cylindrycznego kształtu komórek, zaopatrzonych w wici;

część dolna składa się z ko

mórek dużych, okrągłych. Koz-wój a. przebiega nieco inaczej niż  ->parenchymuli.  Przed przytwierdzeniem się do podłoża jej górna połowa wnico-wuje się ido wewnątrz i larwa staje się wówczas dwuwarstwowa. Duże komórki dolnej części tworzą teraz warstwę zewnętrzną, natomiast komórki wiciowe części górnej przekształcają się w -^choanocyty wyściełające komorę ciała. Po tych przemianach a. osiada na dnie i przekształca się w młodego osobnika gąbki. [J.M.R.]

amfilina (Amphilina foliacea)

- gatunek płazińca z podgro-mady -»-tasiemców niższych Ciało jej jest nieczłonowane, owalnego kształtu; dochodzi do około 5 cm długości. Na przedzie znajduje się niewielki, wysuwalny ryjek, w którego okolicy leży ujście gruczołów frontalnych. W przedzie ciała znajduje się również ujście macicy, a na przeciwległym końcu położony jest otwór płciowy 'męski oraz 'ujście pochwy. Żywicielami pośrednimi a. są niektóre gatunki -»-obu-nogów oraz -*-lasonogów. Po połknięciu przez żywiciela pośredniego jaja a. wydostaje się z niego urzęsiona larwa (liko-fora), opatrzona 10 hakami, która dostaje się do jelita. Tam za pomocą wydzieliny gruczołów frontalnych rozpuszcza ściankę jelita gospodarza i przedostaje się do jamy ciała, gdzie w ciągu 30-40 dni następuje przekształcenie likofo-ry w następną postać larwalną, zwaną ->procerkoidem. Jest on nie większy od Hkofory, do-'^dzi do 'około 2 mm 'długo-N|y tej części ciała larwy, Sfevnajdowały się haczyki ongialne, wyodrębnia się

•erkoBiłr, który następnie od-połknięciu przez rybę

amfitryta

12

jesioteowatą zarażonego żywiciela pośredniego procerkoid dostaae się •do jelita, a następnie podobnie jak likofora przebija jego . ściankę, wpada do jamy ciała ryby i tam osiąga dojrzałość płciową. Jeden osobnik a. produkuje zaledwie kilkaset jaj, które z jamy ciała ryby wydostają się na zewnątrz przez otwory - porź abdomMiales. Dojrzała postać a. pod wieloma względami przypomina  stadium   larwalne, zwane ->-plerocerkoidem. Ponadto bytuje w dość niezwykłych jak dla tasiemca warunkach (jama ciała kręgowców). W związku z tym powstała koncepcja, w myśl której a. byłaby neotenicznie rozmnażającą się larwą tasiemca, którego ostateczna, dojrzała postać znikła z cyklu rozwojowego na skutek wymarcia żywicieli ostatecznych. Według tej teorii w erze me-zozoicznej cykl rozwojowy odbywał się w jeszcze jednym żywicielu - rybożernym gadzie - w którego jelicie pasożytowała ongiś dorosła postać a. (Tabl. VIII). [M.S.]

amfitryta (Amphitrite) - rodzaj pierścienicy z podgroma-dy -».wieloszczetów osiadłych. Obejmuje gatunki o ciele wydłużonym, z przodu znacznie grubszym, w iprzefcroju poprzecznym kolistym, o długości od kilkunastu do kilkudziesięciu milimetrów. Płat głowowy wyposażony jest w liczne nitkowate czuBd, ustawiane szeregiem w poprzek ciała, po jego stronie grzbietowej. Pa-rapodia są zredukowane. Na ich górnej . gałęzi znajdują się szczecinki włosowate, na dolnej - hakowate. Pierścienie, z wyjątkiem 3-4 przednich, mają po 5 segmentów wtórnych, przeciętych rowkami

wzdłużnymi. W przedniej części ciała występują tylko szczecinki, w środkowej - skrzela, parapodia i szczecinki, a w części odbytowej brak jakichkolwiek przydatków. Skrzela są nitkowato rozgałęzione, o zredukowanym pniu. Tylne nefrydia  poza  wydalaniem płynnych produfetów przemiany materii służą także do wyprowadzania produktów płciowych. Do rodzaju a. należą gatunki morskie, osiadłe, żyjące w rurkach utworzonych z ziaren piasku lub szczątków organicznych. [M.G.]

Atnoeba proteus,. Chaos chaos - rodzaj pierwotniaków z rzędu -».pełzakowców nagich. Jest pospolitym i najbardziej znanym przedstawicielem tego rzędu. Jej wielkość .dochodzi do 600 \vm, co ułatwia badania nad ruchem amebowym i odżywianiem się pełzaków. Dlatego A.p. są często hodowane w laboratoriach. Występują w wodach słodkich. [A.J.K.]

amonity {Ammonoidea) - rząd wymarłych mięczaków z pod-gromady  ->.czteroskrzelnych. Ich muszle znajduje się w skałach pochodzących z minionych epok geologicznych, od okresu dewońskiego poczynając, a na kredowym kończąc. Są one zwykle dwubocznie symetryczne, skręcone spiralnie, wewnątrz podzielone poprzecznymi przegrodami na komory. Cechą szczególną a., odróżniającą ich muszle od muszli współczesnych łodzików, był sposób połączenia przegród ze ścianą muszli. Brzegi przegród były w tym miejscu powyginane i pofałdowane tak, że złącze tworzyło linię o rysunku   nieraz   nadzwyczaj skomplikowanym, charakterystycznym dla poszczególnych

13

aplyzja

gatunków. Średnica muszli poszczególnych gatunków a. waha się od niewielu milimetrów do 3 m. A. zamieszkiwały morza i prawdopodobnie wiodły tryb życia zbliżony 'do ło-dzika. Poznano dotychczas ponad 7000 gatunków tych zwierząt. Są one nieraz ważnymi skamieniałościami przewodnimi, tzn., że na podstawie ich obecności można określić wiek i pochodzenie danych skał. [T.U.]

ampularia -^przepółka.

Antipatharia - rząd jamochłonów z podgromady -^-koralowców sześciopromiennych. Obejmuje formy 'kolonijne o giętkim, kolczastym, ciemnym bądź czarnym szkielecie, który używany bywa do 'celów zdobniczych. Kolonie są drzewteowa-te, pierzaste lub wachlarzo-wate. Osiągają wysokość do 6 m. Polipy mają średnicę do 1,5 mm. A. zamieszkują morza tropikalne   do   głębokości 1000 m. [Z.S.]

aplekss, zawijka (Aplexa hyp-noTum) - gatunek mięczaka z rodziny rozdętkowatych (Phy-sidae), z rzędu -»-nasadoocz-

Muszla apleksy

nych. Ma muszlę jajowato-

-wrzecionowatą, wysokości 9-

-15 mm, żółtawobrunatną, przejrzystą,  bardzo  gładką i lśniącą. Tylko ona i blisko spokrewnione z nią rozdętki są krajowymi ślimakami wodnymi o lewoskrętnej muszli. A. zamieszkują całą Europę oraz północne rejony Azji i Ameryki Północnej. W Polsce są dość pospolite w niewielkich zbiornikach wodnych, izwła-szcza na terenach torfowych i bagnistych. Żywią się głównie rozkładającymi się częściami roślin, a ponadto jednokomórkowymi glonami. [T.U.]

aplyzja, zając morski (Aplysia)

- rodzaj mięczaków z rodziny Aplysiidae, z. rzędu -»okryto-skrzelnych. Obejmuje gatunki mające muszlę zredukowaną de półprzejrzystej, kolistej płytki, o średnicy do 5 'cm, całkowicie okrytą płaszczem. Same ślimaki mogą osiągać długość 14- 40 cm. Na wyraźnie wyodrębniającej się głowie znajdują się 2 pary czułków. II para czułków płatowatych i wydłużonych przypominała komuś uszy zająca i stąd powstała druga nazwa a. Obok pełzania a. może również pływać, wiosłując dużymi, płatowatym. wyrostkami nogi. Zaniepokojona wypuszcza z jamy płaszczowej strumień płynu barw^ czerwonej lub fioletowej, cc ma zapewne służyć 'do odstraszenia napastnika. Większość gatunków a. zamieszkuje peł-nosłone morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. U brzegów Europy spotyka się kilkę gatunków w Morzu Śródziemnym, a l stosunkowo nieduży zwany Aplysia punctata, osiągający 14 cm długości - w Morzu Północnym. A. żyją n. dnie piaszczystym i mulistym zwłaszcza wśród łąk podwod.

Arcella__________

nych. Są wyłącznie roślinożerne. Żywią się większymi glonami i trawami morskimi. W starożytności, zapewne z powodu potworkowatego wyglądu i wyrzucania barwnej wydzieliny, były uważane za wyborny materiał do .przyrządzania śmiertelnej trucizny. Do dzisiaj zresztą można wśród śródziemnomorskich rybaków spotkać przesądy co 'do śmiercionośnych, a przynajmniej szkodliwych właściwości tego skądinąd zupełnie niewinnego ślimaka. [T.U.]

Arcella - rodzaj pierwotniaków z rzędu --pełzaków skorupkowych. Jej gatunki mają kształt spłaszczonego dysku, a średnicę 50-150 y.m. W ich skorupkach można wyróżnić wypukłą stronę górną i płaską stronę dolną. Na środku tej

Arcella vulgata

ostatniej znajduje się szeroki, owalny otwór, służący do wysuwania płatowatych niby-nóżek. Skorupka zbudowana jest z substancji organicznych o   charakterze   białkowym. Składa się z wieloikątnych, często sześciokątnych elementów i ma postać zamkniętego ze wszystkich stron pudełeczka. Tworzenie się skorupki poprzedza wydzielenie na zewnątrz komórki kulistych ziaren, które układają się na jej powierzchni, pęcznieją, stają się op-

__________________14

tycznie pustymi w środku pęcherzykami, a następnie ulegają stwardnieniu, tworząc skorupkę. Jest ona początkowo bezbarwna, ale w miarę starzenia się ciemnieje, a w końcu staje się brązowa na skutek osadzenia się w niej związków żelaza. [A.J.K.]

archeocyty - komórki znajdujące się w mezoglei ->gąbek. Powstają na skutek przekształcania się -^-pinakocytów. Mnożąc się i różnicując, powiększają masę ciała gąbki. Od nich pochodzą komórki najróżno-rodniejszych typów, spełniające rozmaite funkcje. W postaci pełzakowatej odgrywają dużą rolę w roznoszeniu po ciele substancji pokarmowych, pobranych od -i-choanocytów. Część .a. przekształca się w komórki rozrodcze, w -^sklero-blasty, inne tworzą -»gemule,

-Msoryty itd. [J.M.R.]

Archigetes cryptobothrius - gatunek płazińca z rzędu Pseudophyllidea, z podgromady

-4-tasiemców właściwych, który uzyskuje dojrzałość płciową w jamie ciała skąposzczeta Lżmnodrżlus.  Dojrzały  A.c. opuszcza żywiciela w ten sposób, że pod wpływem nacisku rozrastającego się pasożyta zostaje rozerwane ciało gospodarza. Po dostaniu się do wody ścianki ciała pasożyta ulegają rozkładowi, w następstwie czego jaja dostają się do mułu. Jaja wraz z mułem zjadane są przez następne skąposzczety z rodzaju Limnodrilus. W ich jelicie z jaja zaopatrzonego w wieczko wydostaje się -Mmko-sfera, która przebija jelito i przedostaje się do jamy ciała żywiciela, gdzie pasożyt dojrzewa. W tyle ciała A.c. wykształcony jest przydatek, zwany cerkomerem, taki, jaki wy-

li5

astacilla

stępuje u -^-procerkoida. A.c. uważany jest za tasiemca rozmnażającego się obecnie na etapie larwy (neotenicznie), który kiedyś dojrzewał w kręgowcu, rybie, będącej kolejnym żywicielem. Pozostałe gatunki z rodzaju Archigetes nie wykazują neotenii. Ich procer-koidy bytują w organizmach różnych bezkręgowców, a formy dojrzałe - w organizmach ryb karpiowatych i piskorzo-watych. [M.S.]

aretuza -»bąbelnica.

argyroteka (Argyrotheca) - rodzaj czuikowców z podgromady ->zawiasowców obejmujący 3 gatunki. Są to nieliczne wśród przedstawicieli -*ramienionogów 'obojna-ki. Gatunki te występują w basenie Morza Śródziemnego. [J.M.R.]

arka (Arca) - rodzaj mięczaków z rzędu ->-taksodonto-wych. Muszla a. długości 2- -ilO cm odznacza się zupełnie prostą górną krawędzią, a często 'też ogólnym zarysem zbliżonym do prostokąta lub rów-noległolbolbu. Druga cecha, cha-raikterystyczna dla wielu gatunków a., to okrywające muszlę gęste "włosy", powstające z  warstwy  konichioMnowea. Skrzela a., dobrze rozwinięte jak na przedstawicieli takso-dontowych, składają się z wielkiej liczby cienkich nici. Za to żagielki są słabo rozwinięte i w związku z tym a. pobierają pokarm w sposób typowy dla większości małżów, odmiennie zaś od pierwotnych tatesodon-towych, np. z rodzaju ->nukuli. Liczne gatunki a. aamieszikują wszystkie morza pełnosłone. Większość żyje na podwodnych skałach przytwierdzona bisio-rem, a niektóre tylko zasiedla-

Muszle ark

A - Arca secticostata; B - Arca noae

ją dna piaszczyste. Kilka gatunków poławia się dla celów konsumpcyjnych. [T.U.]

Asplanchna - rodzaj obleń-ców z gromady -^wrotków. Jej gatunki dochodzą do 1,5 cm długości, mają ciało prze-zroczystawe, są pozbawione nogi, jelita tylnego i odbytu. Występują w stawach okresowo, licznie, stanowiąc pokarm dla narybku. [M.S.]

astacylla (Astacilla) - rodzaj stawonogów z rzędu ->równo-nogów. Obejmuje gatunki o wysmukłym i niemal cylindrycznym ciele, mało widocznym na tle wodorostów, do których upodabniają się kształtem i barwą. Czułki II pary rozwinięte są 'u nich w postaci krępych narządów chwytoych, a odnóża tułowiowe podzielone na 2 grupy: przednią, przystosowaną do przytnzyimywania pokarmu, i tylną, złożoną z 3 par wysmukłych odnóży, służących do wspinania się po roślinach. A. ukryte wśród zarośli podmorskich czatują na przepływające drobne zwierzątka i chwytają  je  błyskawicznie swymi masywnymi czułkami. Należą tu nieliczne gatunki roz-

astropekten

16

przestrzenione w płytkich, ciepłych, pelnosłonych morzach. Jeden z nich, Astocilla longi-"ornźs, zamieszkuje płytkie wody wzdłuż zachodnioeuropejskich wybrzeży. [L.Ż.]

istropekten (Astropecten) - rodzaj szkarłupni z rzędu -».tarczogwiazd. Obejmuje formy o kształcie regularnej, płaskiej, pięcioramiennej gwiazdy, przeważnie barwy pomarańczowej. Niektóre gatunki rosną czasami do około l m średnicy. Płytki brzeżne ramion uzbrojone są w długie kolce. A. przebywała za dnia zagrzebane w piasku, wyłażąc dopiero o zmierzchu na żer. Pewne drobne gatunki wspinają się nocą na rośliny. Do a. należy kilkadziesiąt drapieżnych gatunków, rozsiedlonych w pełno-slonych morzach strefy tropi-

Astropekten Astropecten aurantia-cus

kalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. [L.Ż.]

Atentaculata -»-Nuda. alianta -*różnonogi.

B

Babesia, Pźroplasma - rodzaj pierwotniaków  z   gromady -»-krwinkowców. Obejmuje gatunki, których wymiary wahają się w granicach 5-15 (im. Sporozoity B. wprowadzane są do krwi ssaka w trakcie ukłucia go przez -».kleszcza i atakują krwinki. W krwinkach ulegają podziałowi na 2 lub niekiedy 4 komórki (mię jest to więc typowa ->-schizogonia). Pciidczas rozpadu krwinki potomne komórki B. dostają się do osocza i atakują następne ciałka krwi. Kleszcz zaraża się B. przez wyssanie krwi zarażonego nią ssaka. W jelicie kleszcza B. tworzą izogamety (->.procesy płciowe u pierwotniaków). Po kopulacji gamet powstaje ruchliwa zygota, która przenika przez ściankę jelita i atakuje tworzące się jaja żywiciela. Zygota rośnie wewnątrz jaja, a jej jądro dzieli się kilkakrotnie. W ten sposób wytwarzają się wielo jądrowe sporokinety. Te ostatnie w trakcie rozwoju zarodka kleszcza wędrują do tych jego tkanek embrionalnych, z których rozwinie się ślinianka. W okresie ostatecznego formowania się dorosłej postaci kleszcza w jego śliniance ze spo-rokinet B. wytwarzają się inwazyjne, potomne sporozoity. W ten sposób cykl rozwojowy B. zostaje zamknięty. B. bige-mina wywołuje w Ameryce Północnej groźną chorobę bydła, zwaną gorączką teksaską, która objawia się degeneracją

17

bagnica moczarowa

wątroby, żółtaczką i krwiomoczem. Przenoszą ją kleszcze z rodzaju Boophilus. W Europie występuje mniej groźna B. bo-vis, przenoszona przez kleszcze z rodzaju J-rodes. Powoduje ona u bydła biegunkę i krwiomocz. Inne gatunki B. pasożytują w owcach, kozach, świniach, koniach i pokrewnych gatunkach zwierząt ssących. [A.J.K.]

bagnica (Galba) - rodzaj mięczaków z (rodziny ->!błotniar-kowiatych. Obejmuje gatunki mające muszlę wieżyczkowatą, wysokości (zależnie od gatunku) 5-45 mai, nieco podobną do muszli błotniarki stawowej, ale bez typowego dla tej ostatniej rozszerzenia  ostatniego skrętu. Ciało b. ma kształt typowy dla rodziny i barwę jednorodną, ciemną, nieraz zupełnie czarną. B. w liczbie kilku gatunków zamieszkują Europę, północną Azję i Amerykę Północną. Podział tego rodzaju na gatunki był przedmiotem długotrwałych sporów, nadal nie rozstrzygniętych ostatecznie. W Polsce żyją prawdopodobnie 4 gatunki b., które trudno od-

Muszla bagnicy 2 Bezkręgowce

różnić od siebie, natomiast łatwo ofereślić ich przynależność rodzajową. B. są u nas pospolite w całym kraju, zwłaszcza w niewielkich zbiornikach na terenach bagnistych, aczkolwiek nie omijają przybrzeżnych płycizn w mmeJBzych jeziorach. Można je spotkać także pełzające po brzegu wśród nadwodnej roślinności albo w wyrzuconych przez fale szczątkach ubiegłorocznych, trzcin. Eksperymentalnie udawało się hodować i rozmnażać b. w wilgotnym terrarium, bez wody. Liczne występowanie b. w drobnych, wysychających latem  zibiornilkach   wodnych wskazuje, że mogą one przetrzymać długi czas w środowisku suchym. Na skutek takiego trybu życia b. częściej od innych błotniarikowatych stają się zdobyczą zwierząt lądowych. Są one często żywicielami pośrednimi różnych przywr, m.in. poważnego  szkodnika

-»-motylicy wąitrobowej. [T.U.]

bagnica moczarowa, błotniarka moczarowa (Galba truncatula)

- gatunek mięczaka z rodzaju

-^bagnicy. Jest najmniejszym z krajowych przedstawicieli ro-dzajiu bagnicy. Jej muszla ma wysokość 5-10 mm. Bsa. żyje w  niewielkich  zbiornikach wodnych i najczęściej spośród pokrewnych jej gatunków bywa znajdowana, na lądzie. Dobrze znosi wysychanie środowiska. Ma złą opinię, gdyż przez długie lata uważano ją za jedynego i wyłącznego żywiciela. pośredniego ->motyUcy wątrobowej. W sprzeczności z tym poglądem motylice spotykano pospolicie w okolicach, w których b.m, nie występowała. Obecnie wiadomo, że wszystkie bagnice mogą być żywicielami motylicy. [T.U.]

bagnik

18

bagnik (Dolomedes) - rodzaj stawonogów z rodziny Trecha-lei^ae, z podrzędu -a-pająków wyższych. B. należą do największych krajowych pająków. Osiągają długość 20 mm. Mają ciało smukłe, nogi dość długie i silne. Bardzo charakterystyczne jest' ubarwienie ciała b.:

na tle oliwkowobruinaitaej barwy zasadniczej występują 2 szerokie, żółtawe lub jasno-oliwkowe pasy, obrzeżające głowotułow i ciągnące się wzdłuż całego odwłoka. B. żyją na powierzchni wód stojących i wolno płynących. Sieci nie budują, tytko polują aktywnie, a w razie niebezpieczeństwa lub w czasie polowania doskonale inmnkuaą. Żywią się głównie owadami, ale mogą łowić również kijanki i drobne rybki. Z całego świata znanych jest około 100 gatunków b.; w Polsce występują 2 gatunki o podobnych obyczajach. [W.S.]

bajornik ->mezosłoma.

batykrynus (Bathycrinus) - rodzaj szkarłupni z podrzędu Millericrinida, z rzędu -i-liliow-ców członowanych. Obejmuje formy o cylindrycznym trzonku, który u większości gatunków nie przekracza kilku centymetrów długości, a tylko u północnoatlantyckiego Bathy-crinus carpenteri dochodzi do 27 cm. Nieliczne wąsy wyrastają z nasady trzonka i służą do przytwierdzania się do podłoża. Z niewielkiego kielicha wyrasta 10 piórkowanych ramion. B. reprezentuje 9 gatunków zamieszkujących   dno wiszechoceanu na głębokości 1000-10 000 m. [L.Ż.]

batyporeja (Bathyporeia) - rodzaj stawonogów z rzędu -»-obunog6w. Obejmuje gatunki o 'długości ciała dochodzącej

do 8 mm. Ozułki I pary są u nich charakterystycznie aała-mane, 2. człon bowiem wyrasta nie z końca pierwszego 'członu, lecz z jego spodniej strony. B. obejmują szereg gatunków roz-przestrzenionych głównie w północnym Atlantyku i w morzach przyległych, na piaszczystym, płytko położonym dnie, przeważnie na głębokości do kilkunastu metrów. W Bałtyku pospolity jest gatunek Bathy-poreia pilosa, który zasiedla przede wszystkim tzw. ruchome piaski na głębokości od 20 cm do kilku metrów, występując tam latem z reguły w zagęszczeniu od 1000 do 3000 osobników na l m2 dna. [L.2.]

bąbelnica, żeglarz portugalski, okręt   portugalski,   aretuza (Physalia physalis) - gatunek jamochłona z rzędu -»rurko-plaiwów. Tworzy kolonie o skróconym pniu długości do 30 cm, mające wielki, leżący na powierzchni wody pneuma-tofor, wypełniony gazem; pod tym "bąblem" zwisają 2 szeregi --kormidiów złożonych z osobników żywicielskich, płciowych i licznych iposikręcanych nici chwytnych, których długość osiąga niekiedy 50 m. Nici te są bogato usiane parzydełkami i, kurcząc się, mogą podawać schwytaną zdobycz polipom żywicielsikim. Korabio-wato wydłużony, osiągający 30 cm długości ipneumatofor b. ma na grzbietowej stronie ża-gielkowaty grzebień, ułatwiający popychanie kolonii przez wiatr. Pneumatofor ma srebrzysty połysk z purpurowym nalotem, a zwieszające się pod nim nici chwytne są niebieskawe. B. to jedyny rurkopław występujący w dużych skupieniach. Pędzone wiaita"em albo ruchami wody kolonie przeczesują toń wodną. Jad ich pa-

19

. beczulkowce

Bąbelnica

rzydełek jest nadzwyczaj silny, .toteż cniależy się wystrzegać dotykania kolonii (np. wyrzuconych na brzeg). Pomiędzy nićmi chwytnymi pływają jednak ryby, zwane nomeuszami, które żywią się częściami kolonii, ale i same ulegają niekiedy porażeniu jadem. B. rozprzestrzenione są w większości mórz świata. [Z.S.]

bąblowiec, echinokok - larwa

-^-tasiemca bąblowcowego i gatunków pokrewnych, powstająca z -onkosfery. Bezpośrednio z itej ostatniej tworzy się pęcherz macierzysty. Ściana jego składa się ż 2 warstw:

zewnętrznej oskórkowej i wewnętrznej parenchymatycznej

- twórczej. Warstwa oskórko-wa bywa zbudowana z wielu koncentrycznie ułożonych blaszek. Przez warstwę tę przedostają się do ciała larwy substancje  odżywcze. Warstwa twórcza wytwarza nowe pęcherze, zwane potomnymi, oraz torebki lęgowe. Pęcherze potomne mogą być tworzone do wewnątrz pęcherza macierzy-stego-lub na zewnątrz. Torebki lęgowe powstają zwykle zarówno w pęcherzach potomnych, jafe i w pęcherzu macierzystym. W przeciwieństwie'do pęcherzy ściany torebek lęgowych są delikatne. Wewnątrz torebek tworzą się liczne główki. Z (każdej z nich po zjedzeniu przez żywiciela ostatecznego rozwija się dorosła postać tasiemca. W jednym pęcherzu macierzystym może znajdować się ponad milion główek. Torebki lęgowe połączone delikatną szypulką ze ścianą pęcherza zwykle odrywają się i często pękają, co powoduje wydostawanie się uformowanych główek do środka wypełnionego płynem pęcherza. Wolne główki, kawałki komór lęgowych, a także ciałka wapienne i haki pochodzące z rozpadających, się   główek wchodzą w skład osadu, awa-nego piaskiem bąblowcowym. Ze względu na 'budowę b. 'dzielimy na jednojamowe i wielo-jamowe. Bywa, że to. nie zawiera w Bobie skol...