Środowisko lokalne.doc

Środowisko lokalne – struktura, funkcje, przemiany.

GENEZA I KŁOPOTY POJĘCIOWE.

              Środowisko lokalne jest obok rodziny najważniejszym czynnikiem socjalizacji. Jest ono nieodłącznym i nieuchronnym elementem otoczenia życia jednostki. Człowiek niekiedy pozbawiony jest rodziny, nieświadomie lub instrumentalnie może wyłączyć się z grupy rówieśniczej, nie może jednak żyć poza społecznością lokalną. Społeczność lokalna, którego to terminu w sposób wprawdzie nieuprawniony, ale z uwagi na pojęciowa bliskoznaczność używamy zamiennie z pojęciem środowiska lokalnego -  jest najbardziej uniwersalnym i trwałym elementem naszego otoczenia.

Pojęcie środowiska lokalnego budzi różnorodne kontrowersje tzn. jest pojęciem wieloznacznym, jest niepraktyczne, jest nazwą określającą pewien typ ładu społecznego i pożądanego stanu zbiorowości ludzkiej i w takim rozumieniu służy jako wzorzec działania praktycznego i nie jest pojęciem naukowym.

Ferdynand Tönnies w swoim dziele Gemeinschaft und Geselschaft charakteryzuje wspólnotę i stowarzyszenie. Wspólnota jest takim typem zbiorowości społecznej, który powstaje w sposób „naturalny”, spontaniczny i w którym dominują więzi osobowe, stosunki pokrewieństwa, związki rodowe, więź sąsiedzka. Stowarzyszenie jest odmienna zbiorowością, grupą celową, powołaną świadomie dla zrealizowania określonych zadań.

Z licznych klasyfikacji grup społecznych pedagogika z natury swych zainteresowań i charakteru działania wybiera te, które noszą znamiona środowisk wychowawczych.

Środowisko lokalne ma sens terytorialny, demograficzny, instytucjonalny, kulturowy i regulacyjny. W pojęciu tym wg F. Tönniesa mieszczą się dwa typy zbiorowości: celowe (stowarzyszenie) i spontaniczne (wspólnota). (rys. tabeli porównawczych)

DEFINICJE I WŁAŚCIWOŚCI.

              Jedna z możliwych definicji środowiska lokalnego brzmi następująco:

„Środowisko lokalne to gromada ludzi zamieszkujących ograniczone i względnie izolowane terytorium, posiadających i ceniących wspólną tradycję wartości i symbole, instytucje usługowe i kulturowe, świadomych jedności, odrębności i gotowości do wspólnotowego działania, żyjących w poczuciu przynależności i wewnętrznego bezpieczeństwa.”

              Cechami zbiorowości lokalnej są:

-tożsamość etniczna, religijna i kulturowa,

-zasada odrębności, izolacji, kontroli grupy nad jednostką i powszechnej identyfikacji członków,

-jednolitość (względna) ekonomiczna i zawodowa.

Potępienie lub odrzucenie jednostki przez zbiorowość grozi utratą tożsamości, osamotnieniem i dominującym poczuciem słabości.

Wolność jednostki w społeczeństwie lokalnym zredukowana do granic wyznaczonych interesem zbiorowości, że w określaniu celów i zasad wychowania dominuje interes grupy nad interesem jednostki, że wreszcie główne instrumenty socjalizacji – to konformizm i rygoryzm, wobec których wolność jednostki schodzi na drugi plan. Takie zasady i prawidłowości dyktuje interes grupy, jej bezpieczeństwo i potrzeba rozwoju. W tradycyjnym kształcie tej społeczności pozorny brak wolności nie zakłócał ładu zbiorowego ani w sposób widoczny spokoju wewnętrznego członków grupy. Uznać także trzeba, że ów „wymuszony” ład zbiorowy uwalniał tradycyjne społeczności lokalne od prawie wszelkich patologii społecznych.

Bez więzi każda grupa nosi cechy zbiorowości statystycznej. Dopiero istnienie więzi nadaje grupie charakter, a rodzaj i siła więzi decydują o jej funkcjach i sile oddziaływania. Dla oceny znaczenia wychowawczego zbiorowości taka wiedza ma znaczenie bardzo istotne.

WIĘZI W ŚRODOWISKU LOKALNYM.

              Klasyfikacja Tönniesa na wspólnoty i stowarzyszenia przyjmowała za podstawę wyróżnienia rodzaj więzi łączących członków tych zbiorowości. I tak związki kontytuujące wspólnotę miały charakter osobowy, emocjonalny, wiązały ludzi osobistą, aprobującą znajomości i istniały niezależnie od istnienia doraźnego, fizycznego kontaktu członków grupy. Ten typ związków nazywamy więziami osobowymi. Zbiorowości zwane stowarzyszeniem, tworzone celowo, budowały swoje cele i mechanizmy istnienia na poczuciu wspólnoty interesów. Wzajemne świadczenia rzeczowe, wymiana usług, czy wspólne osiąganie celów było spoiwem związków osobniczych w takich zbiorowościach. Nasilenie więzi emocjonalnych było tu niewielkie, poczucie wzajemnej przynależności – zracjonalizowane. Ten typ relacji osobniczych w zbiorowościach celowych nazywamy więziami rzeczowymi.

              Definicja wg. J. Szczepańskiego: „Więź społeczna jest to zorganizowany system stosunków, instytucji, środków kontroli społecznej; - skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości w całość zdolną do trwania i rozwoju.”

              Więzi tworzą się w sposób na pół spontaniczny, wykształcając w toku życia, nawarstwiającą często przez pokolenia.

Granice zbiorowości lokalnej:

a)                          Postrzeganie swojego środowiska jako akceptowanego miejsca, sposobu życia zbiorowego. Na określenie tej postawy St. Ossowski używa określenia aprobująca świadomość uczestnictwa, a F. Znaniecki intencjonalne współdziałanie. Są to nazwy określonego stanu świadomości i rodzaju aktywności, które jakże trafnie pasują do określenia „siły społeczne”. Te dwie cechy są nieodłączną właściwością wolontariuszy służby społecznej, popularnie nazywanych społecznikami.

Styczność przestrzenna to postrzeganie obecności drugiego człowieka jako pewnej stałej, to świadomość potencjonalnego, ustawicznego kontaktu z drugim, konkretnym człowiekiem, to wreszcie postrzeganie jego „przypisania” do naszej przestrzeni życia.

W granicach i organizmie społecznym wielkiego miasta może ukształtować się wiele środowisk lokalnych, zaś całe wielkie miasto lub mniejsze z jego terytorialnymi przybudówkami odpowiadają pojęciu środowiska okolicznego. Pojęcie to sformułował J. Pieter i stworzył on trzy kręgi oddziaływania wychowawczego, o malejącej sile wpływu – od największego znaczenia rodziny w socjalizacji człowieka do malejącego znaczenia kolejnych kręgów wychowawczych.  (rys. koła)

Koncepcja kręgów środowiskowych J. Pietera zawiera także swoisty obraz rozwoju osobniczego poprzez stałe poszerzanie obszaru swego osobistego kontaktu od rodzicielki do społeczeństwa globalnego. Można określić ten ruch jako spiralę rozwoju. (rys. spirali) Człowiek posuwając się op swojej spirali rozwoju nie opuszcza obiektów swojego kontaktu. Posuwają się one z nim razem jeśli nie fizycznie – to jako bagaż doświadczeń i pamięci – wpływając na zachowanie i postrzeganie otoczenia. W tym sensie rodzina macierzysta – programuje rodzinę własną człowieka, kultura lokalna, etniczna uczy nastawienia do kultury globalnej.

b)                          Drugim warunkiem istnienia więzi w grupie społecznej, jakiej szczególnym przypadkiem jest społeczność lokalna, jest łączność psychiczna.

Łączność psychiczna rodzi się na gruncie swoistej identyfikacji, czyli utożsamiania się z innymi na płaszczyźnie tożsamości etnicznej, zawodowej, religijnej. Na płaszczyźnie stałych kontaktów w klubach, uczelniach , ogródkach, spacerach z dziećmi. W wyniku poszukiwania wspólnych cech lub realizacji podobnych zadań: na kursach, kołach zainteresowań, grupach ochotniczych np. straży pożarnej albo pomocy ludziom upośledzonym. Także w tysiącu innych sytuacji, gdzie człowiek postrzega drugiego człowieka jako partnera, wspólnika, towarzysza, pomocnika, oczekującego pomocy, czyli w sytuacji wyzwalającej w nas uczucia empatii, bliskości, aprobowanej zależności.

Pojęcie służby przyswoiła sobie metodyka wychowania harcerskiego i metodyka kształcenia pracowników socjalnych. Często używa się w tym ostatnim przypadku zamiennika – służba społeczna, na określenie ludzi niosących pomoc innym. System wychowawczy powinien traktować zadania uspołeczniania dziecka, otwarcie go i uwrażliwienie na potrzeby drugiego człowieka jako doniosłe zadania budowania ładu społecznego Równocześnie miejsce zamieszkania człowieka powinno obfitować w placówki, inicjatywy i organizacje skupiające ludzi do zadań, tworzące grupy i budujące sieć powiązań emocjonalnych.

W społeczną pustkę wkracza powszechna anonimowość i indywidualne osamotnienie – zjawiska prowadzące do dezintegracji środowiska lokalnego i patologii społecznej.

ANTYNOMIE UCZESTNISTWA SPOŁECZNEGO.

              Uczestnictwo w zbiorowości małej nie stwarza przeszkód dla poczucia więzi ze zbiorowościami wielkimi, a nawet jest jakąś formą uczestnictwa w zbiorowościach wielkich. Uczestnictwo w takich koncentrycznych zbiorowościach jest bezkonfliktowe i nie powoduje zaburzeń w poczuciu swojej tożsamości. Często jednak człowiek uczestniczy w zbiorowościach, których zakresy krzyżują się. Te przynależności nie niszczą ani więzi, ani osoby, lecz niewątpliwie są konfliktogenne.

              Są czasy i sytuacje, które wymuszają na człowieku przynależność do zbiorowości antagonistycznych w zakresie swoich zasad, idei, porządku moralnego i wymogów etycznych. Uczestnictwo w takich zbiorowościach ma już charakter destrukcyjny dla jednostki i dla życia zbiorowego. Zniszczenie więzi pierwotnych rodzi patologię. Także dowodu na to, ze ład społeczny nie może być budowany przez niszczenie naturalnych więzi społecznych.

SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA MIASTA I WSI.

Analizy porównawcze życia miasta i wsi są dla wsi jednoznacznie negatywne.

MIASTO jest wtórną formą przestrzennego bytowania człowieka oraz stanowi specyficzne środowisko społeczne i wychowawcze. Granica między miastem a wsią jest kategorią umowną dla pedagogiki społecznej wyznaczana jest funkcją, jakie spełnia wobec jednostki i właściwościami środowiskowymi.

              J. Ziółkowski wymienia dziesięć cech charakterystycznych dla społeczności miejskiej, które są uszeregowane wg ich znaczenia w procesie socjalizacji:

1.      Uczestnictwo mieszkańców, a szczególnie młodzieży w wielkiej liczbie grup celowych.

2.      Dominacja więzi rzeczowych w życiu społecznym i powierzchowny charakter stosunków międzyludzkich.

3.      Obniżenie społecznego znaczenia rodziny i zanik tradycyjnych autorytetów. Brak społecznych autorytetów osobowych.

4.      Bezosobowa i nierygorystyczna kontrola społeczna. Dominacja postaw przyzwalających i izolacyjnych.

5.      Anonimowość życia i działania. Powszechne poczucie braku przynależności. Nikłe postawy patriotyzmu lokalnego.

6.      Zanik instytucji sąsiedztwa. Życie towarzyskie regulowane raczej kryteriami zawodowymi niż terytorialnymi.

7.      Tolerancja wobec różnic, racjonalizacja myślenia i sekularyzacja zachowań obyczajowych.

8.      Wielka ruchliwość przestrzenna i możliwości dla awansu i przemieszczeń społecznych.

9.      Ogromne zróżnicowanie struktury zawodowej i uwarstwienia społecznego.

10.  Przestrzenna segregacja warstw i klas społecznych.

Użyteczną koncepcję poznawania i opisu miasta stworzył polski socjolog St. Rychliński. Wymienia on cztery obszary istnienia społeczności miejskiej:

1)     przestrzeń

2)     ekonomię

3)     demografię

4)     kulturę

na tych płaszczyznach tworzy się istota miasta, jego czasowe i terytorialne odmienności, wreszcie jego istotne przeobrażenia.

              Dynamika rozwoju miast, ich żywiołowe i skomplikowane drogi przemian są źródłem niepokojących zjawisk i przeobrażeń. Zanik więzi i rozpad tradycyjnych struktur rówieśniczych i sąsiedzko-lokalnych owocuje postępującą anonimowością, nasilaniem się zjawisk patologicznych oraz poczuciem osamotnienia, wyobcowania. Pojawia się osobowość dotknięta anomią, czyli osoba nieskłonna i niezdolna do kierowania się w zachowaniach regułami grupy, pozbawiona „orientacji społecznej”, skazana warunkami na nieprzystosowanie do jakiejkolwiek roli społecznej i „uboga w powiązania społeczne”.

WIEŚ

              W definiowaniu społeczności wiejskiej niemal nigdy nie używa się wskaźnika liczebności mieszkańców z wyjątkiem praktyki badawczej socjologów amerykańskich, którzy przyjmują kryterium administracyjne – 2500 osób jako granicę rozdzielającą zbiorowość wiejską od miejskiej. Dominują natomiast kryteria funkcjonalne i cechy opisowe.

Według Stefana Czarnowskiego „Wieś stanowi lokalną społeczność zupełną, tzn. zamkniętą w sobie, obejmującą wszystkie prawie funkcje życia zbiorowego swoich członków, przeciwstawiając się społecznościom podobnym i wsiom innym, a także grupom i organizacjom istniejącym poza nią lub ponad nią.”

Według R. Redfield’a „Społeczność wiejska jest mała, odizolowana i jednostronna o silnym zmyśle grupowej solidarności. Zachowanie cechuje tradycyjność, spontaniczność i często bezkrytyczne działanie. Podstawą działa i doświadczenia życiowego jest wielka rodzina obejmująca kilka generacji z władzą należącą do starszych. Myślenie irracjonalne góruje zdecydowanie nad myśleniem świeckim, racjonalnym.”

Cechy odrębności wsi:

              - mała zbiorowość i ograniczenie przestrzenne,

              - poczucie jedności i poczucie względnej izolacji,

              - dominacja rolniczego charakteru pracy i instytucji,

              - społeczny charakter instytucji obsługi i kultury,

              - specyficzny układ autorytetów osobowych i instrumentalnych,

              - podział pracy i usług,

              - dominacja przyrody i przyrodniczy rytm życia zawodowego,

              - kultura ludowa i folklor jako ważne składniki świadomości,

              - presja zewnętrznego świata informacji i kultury,

- postępująca dezintegracja więzi pod wpływem czynników migracyjnych, urbanizacyjnych i kulturowych,

              - narastające konflikty wewnętrzne międzypokoleniowe,

              - szczególna rola szkoły i nauczyciela.

Mimo przemian, często negatywnych, inspirowanych przez siły polityczne niechętne chłopskiemu solidaryzmowi i wiejskiej autonomii – wieś zachowała ogromny potencjał pozytywnych bodźców wychowawczych.

              Wysiłki badaczy podążają w kierunku odpowiedzi na pytanie: co składa się na warunki wychowawcze rodziny? S. Kawula odpowiada – „warunki wychowawcze każdej rodziny – to ogół warunków środowiska domowego dziecka, rodziców i innych członków rodziny, które wiążą się bezpośrednio lub pośrednio ze strukturą rodziny, a zgłasza jej funkcjonowaniem.” Stąd też nie ulega wątpliwości, że rodzina na wsi znacznie różni się od rodziny miejskiej, a różnice te mają charakter strukturalny i funkcjonalny. Wątpliwości wzbudza natomiast teza, że wieś różni się od miasta jedynie stopniem urbanizacji.

              S. Kawula dokonał zestawienia czynników ekonomicznych i socjologicznych charakteryzujących trzy typy środowisk: miasto, wieś tradycyjną i więc modernizującą się. (rys. tabeli porównawczych 2)

              Obecnie zbyt wąskie jest stwierdzenie, iż wieś jest środowiskiem życia i pracy ludzi związanych w jakikolwiek sposób z rolnictwem. Rozrosła się skala zawodów rolniczych . Ostatnimi czasy przybywa na wsi również wykonawców zawodów pozarolniczych oraz ludzie związani zawodowo z sektorem usług, handlu i służby zdrowia, którzy dojeżdżają do pracy w mieście.

              Na wsi dokonały się również przemiany autorytetów. W środowisku wiejskim dominował autorytet osobowy, kreowany uznaniem powszechnością, doświadczeniem i mądrością życiową i bogactwem. Obok tego istniały autorytety formalne, np. nauczyciela, księdza. Wszystkie one uległy znacznej deprecjacji. Badana młodzież wiejska nie widzi w swoim otoczeniu osób, które zasługiwałyby w jej mniemaniu na miano wzorów osobowych. Postępowaniem jej kieruje motywacja wewnętrzna, a wsparcia szuka ewentualnie u rodziców i rówieśników.

              Najpierw przełamanie izolacji przestrzennej kulturowej i gospodarczej było przyczyną zmierzchu etosu wsi. Następnie propaganda celowo ukazała wieś jako ośrodek nienowoczesności, a nawet zacofania. Chłopskość stała się cecha pejoratywną. Awans społeczny wiódł przez porzucenie wsi. Gloryfikowano bezkrytycznie proces industrializacji i urbanizacji. Wieś i chłopskość ze wszystkimi cechami i implikacjami wychowawczymi stały się rzeczą wstydliwą. Wszelkie więc rygory płynące z tradycji wiejskiej, sankcjonowane przez społeczność lokalna zostały zdegradowane i odrzucone.

              W rezultacie złożonych przemian dysfunkcjonalności. Uległy znacznemu zubożeniu możliwości wychowawczego oddziaływania społeczności lokalnej przz kryzys autorytetów i rozpad więzi społecznych. Szkoła wiejska jawnie przyznaje się do swej niemocy dydaktycznej i wychowawczej, bezradności wobec agresywnej ofensywy marginesów kultury i dyktatu postaw konsumpcyjnych.

              Środowisko lokalne mimo swych ograniczeń jest najbardziej skutecznym zabezpieczeniem zbiorowości przed dezorganizacją oraz patologią. Analizy porównawcze dowodzą, że stopień zagrożeń indywidualnych i zbiorowych jest proporcjonalny do stopnia rozpadu więzi istniejących w środowisku. Przełamanie izolacji, agresja marginesów kultury, upadek autorytetów, procesy urbanizacyjne – odbierają wsi owe klasyczne atrybuty środowiska lokalnego jako przemożnej siły socjalizacji jednostki. Rozpad środowiska lokalnego jest procesem stałym i wiele wskazuje na to, ze jest to proces nieuchronny. Liczne próby zahamowania tych procesów, przeciwdziałania im lub modelowania na nowo zbiorowości lokalnych – nie przyniosły pomyślnych efektów. Tym bardziej trzeba poszukiwać mechanizmów integracji społeczności lokalnych im dobitniej przekonuje nas praktyka wychowawcza i badania, że wychowanie społeczne bez środowiska lokalnego jest możliwe.