Od momentu ukazania się klasycznych prac Ralpha Lintona- (ur. 27 lutego 1893 w Filadelfii, zm. 24 grudnia 1953), amrykański antropolog kultuorowy i socjolog. W latach 1937-1946 był profesorem antropologii Columbia University w Nowym Yorku, a w latach 1946-1953 Yale University w New Haven. Prowadził badania terenowe w wielu krajach obu Ameryk, na MArkizach i Madagaskarze. W centrum jego zainteresowań były relacje zachodzące pomiędzy osobowiśćią a kulturą- uznaje się powszechnie, że aby opisać i dokładnie zanalizować daną strukturę społeczną potrzebne są dwa znaczące pojęcia: status i rola społeczna. Ralph Linton status społeczny rozumiał jako „pozycję zajmowaną w systemie społecznym przez określone jednostki”, a rolę społeczną jako „odtworzenie w zachowaniach oczekiwań przypisanych owej pozycji”. Zatem status i rola społeczna są powiązaniem określonych kulturowo oczekiwań z zachowaniami. Twierdził również że każda jednostka zajmuje jednocześnie kilka statusów, każdemu z nich przysługuje jedna rola. To wstępne ujęcie statusu i roli społecznej okazało się ważne dla późniejszych badań społecznych.
Badania te wykazały że ze statusem społecznym nie wiąże się jedynie jedna rola lecz cały zbiór ról. To zjawisko w strukturze społecznej nazywa się zestawem ról, który Robert Merton rozumie jako: „zespół zależności w rolach przypisanych jednostce ze względu na zajmowany przez nią status społeczny”. Np. ze statusem studenta socjologii na SGGW jest związana nie tylko rola studenta wobec wykładowców, ale również wiele innych ról wiążących daną jednostkę zajmującą ten status z kolegami, stowarzyszeniami studentów, pracownikami administracji.
Zestaw ról różni się od wzoru nazywanego przez socjologów „rolami złożonymi” czyli takich które odnoszą się do zespołów ról związanych nie tylko z jednym , ale z wieloma statusami które zajmuje jednostka. Dla przykładu warto wziąć po uwagę role związane z odrębnymi statusami np. żona, matka, gospodyni domowa, katoliczka.
Struktura społeczna jest tworzona przez trwałe układy zestawów ról, zestawów statusów społecznych oraz sekwencje tych statusów i ról.
Odnoszą się one do fragmentów struktury społecznej w określonym momencie czasowym. Czasowe następstwo statusów społecznych nazywamy sekwencją statusów społecznych, natomiast czasowe następstwo ról społecznych nazywamy sekwencją ról. Dana struktura społeczna musi posiadać odpowiednią organizację zestawów i sekwencji statusów oraz ról, aby zaistniał odpowiedni porządek społeczny.
Jednak czasami niektóre procesy społeczne powodują zakłócenia w zestawie ról lub ich rozpad. Często głównym źródłem zakłóceń jest sytuacja strukturalna, w której partnerzy ról danej jednostki są odmiennie ulokowani w strukturze. Wtedy wartości jednostki o pewnym statusie różnią się od wartości innych ludzi będących w kręgu jej zestawu ról. Na przykład „fakt, iż członkowie rady szkolnej należą często do innych warstw społecznych niż nauczyciel, oznacza, że ich wartości i oczekiwania będą pod pewnym względem różne od wartości nauczyciela”. Oczywiście sytuacja taka nie ma miejsca w przypadku gdy wszyscy ludzie objęci są danym zestawem ról i posiadają identyczne wartości i oczekiwania. Jednak sytuacja taka ma miejsce bardzo rzadko, częściej partnerzy ról zajmują różne statusy, głównie w społeczeństwach wysoko zróżnicowanych. Zatem w takiej sytuacji zamiast porządku powinien panować bałagan, jednak z naszych codziennych obserwacji możemy wywnioskować że istnieje względny porządek. Dlatego możemy zadać sobie pytanie dotyczące istnienia mechanizmów społecznych, które pozwalają na ustanowienie pewnej zgodności między rolami w zestawie ról. Natomiast załamanie się tych mechanizmów prowadzi do zakłóceń w zestawie ról. Aby poznać znaczenie tych mechanizmów dla utrzymania porządku w społeczeństwie należy przystąpić do ich dokładnej analizy.
1. Zróżnicowanie zaangażowania w rolę wśród osób objętych zestawem ról.
Często jest tak, że nie wszyscy partnerzy zestawu ról interesują się zachowaniem ludzi zajmujących dany status społeczny. Zatem możemy stwierdzić że istnieją odmienne poziomy oczekiwań związanych z rolą wśród ludzi którzy znajdują się w kręgu pewnego zestawu ról. Określony układ zależności w rolach może dla niektórych ludzi mieć jedynie minimalne znaczenie, dla innych zaś może być to kwestia zasadnicza. Na przykład rodzice dzieci jadących na letni obóz mogą być bardziej zainteresowani jakością i bezpieczeństwem zorganizowanego wyjazdu, niż członkowie miejscowej organizacji charytatywnej. Wartości i oczekiwania rodziców i organizacji mogą być pod wieloma względami różne, a nawet sprzeczne. Jeżeli jednak oczekiwania jednej ze stron w zestawie ról mają dla niej podstawowe znaczenie, dla drugiej zaś strony jedynie drugoplanowe, to wtedy łatwiej jest pogodzić te oczekiwania. Strukturalne ujęcie grupy charakteryzuje się tym, że często istnieją znaczne różnice w zakresie i nasileniu zaangażowania członków grupy w ich statusy społeczne oraz role. Różnice te mają ogromne znaczenie w amortyzowaniu zakłóceń w zestawie ról, który może zawierać konfliktowe oczekiwania odnoszące się do zachowań ludzi o danym statusie społecznym. Ilustracja tego problemu może być przykład lekarza dla którego najważniejszy jest jego własny status, zatem może on sprzeciwiać się żądaniom konformizmu wobec tych osób, dla których zależność ta ma znaczenie uboczne. Oznacza to, że kiedy partnerzy w ich zestawie ról nie są zbytnio zainteresowani danym układem zależności, lekarz jest bardziej odporny na oczekiwania wobec niego. W przypadku jednakowego zainteresowania tą zależnością ze strony wszystkich osób objętych tym zestawem ról, położenie lekarza byłoby trudniejsze. Podsumowując można powiedzieć że funkcjonowanie danego zestawu ról należy dokładnie analizować ze względu na mechanizmy, które zróżnicowane zaangażowanie w dany układ zależności w rolach ludzi tworzących ten zestaw.
2. Zróżnicowanie władzy osób objętych zestawem ról.
Poprzez pojęcie władzy Robert Merton rozumie „faktyczną i przewidywalną możność narzucania swej woli w działaniu społecznym, nawet wbrew oporowi osób biorących udział w tym działaniu”. Zazwyczaj partnerzy w zestawie ról nie mają takiej samej władzy i wpływu na kształtowanie zachowań ludzi o danym statusie społecznym. Jednak z drugiej strony nie oznacza to tego, aby jednostka czy grupa, w danym zestawie ról najsilniejsza mogła narzucić swoje oczekiwania innym ludziom. Miałoby to miejsce jedynie w przypadku, kiedy jeden uczestnik zestawu ról zmonopolizowałby władzę poprzez wyłączenie z niej pozostałych ludzi lub poprzez przewagę nad ich połączoną władzą. Często jednostki poddane sprzecznym oczekiwaniom ze strony partnerów zestawu ról mogą powoływać koalicje władzy, które mogą im umożliwić działanie według własnych wartości. W tej sytuacji konflikt nie zachodzi pomiędzy osobami o różnych statusach a społecznych, ale pomiędzy partnerami danego zestawu. Często opozycja wobec potężnego partnera w zestawie ról jest koalicja mniejszych sił.
Schemat „równowagi sił” można odnaleźć w funkcjonowaniu zestawu ról. Merton podaje przykład dziecka, któremu udaje się zrównoważyć decyzję matki przeciwstawną decyzji ojca. Kiedy przeciwstawne strony w zestawie ról neutralizują się jednostka uzyskuję swobodę dalszego postępowania według swoich wartości. Można stwierdzić że w warunkach niestabilnej struktury społecznej, w której partnerzy zestawu ról mają sprzeczne oczekiwania na temat tego jak powinna zachowywać się jednostka o określonym statusie społecznym, nie jest ona zależna od przychylności najsilniejszego z nich. Duże zaangażowanie jednostki we własny status społeczny wzmacnia jej siłę, jako niezauważona będzie mogła podejmować zachowania w zakresie danej roli. Ma ona większą niezależność działania, niż w przypadku kontroli ze strony partnerów zestawu ról.
3. Następnym mechanizmem jest ochrona zachowań związanych z rolą przed obserwowalnością ze strony partnerów zestawu ról.
Jednostka o pewnym statusie społecznym nie pozostaje w ciągłych interakcjach z osobami znajdującymi się w obszarze jej zestawu ról. W zestawach ról pozycje partnerów są w różny sposób ograniczane i mają różne nasilenie wyznaczane przez status społeczny. Jest to zasadnicza cecha struktury ról, która umożliwia realizowanie zachowań niezgodnych z oczekiwaniami osób objętych zestawem ról bez dużego napięcia. Prawidłowa i skuteczna kontrola społeczna wymaga systematycznej obserwowalności zachowań ludzi w danej roli.
Struktura chroniąca jednostkę przed obserwacją przez innych uczestników jej zestawu ról przyczynia się do zmniejszenia nasilenia sprzecznych nacisków którym podlega. Faktem strukturalnym jest to że statusy społeczne różnią się zakresem towarzyszących im zachowańw rolach, które są chronione przez obserwowalność innych uczestników zestawu ról. Zmienność tej cechy statusów komplikuje w dużym stopniu godzenie oczekiwań osób w pewnym obszarze ról. Często ludzie o różnych statusach zawodowych stają przed trudnym wyborem działania zgodnie ze wzorami odpowiadającymi ich rolom zawodowym, przez co wpływa to na ich poczucie uczciwości. W swojej książce senator Kennedy stwierdza że mało jest zawodów wymagających podejmowania bardzo trudnych decyzji jak służba publiczna. W przeciwieństwie do powyższego przykładu istnieją statusy społeczne, które charakteryzują się ochroną przed obserwowalnością innych osób w zestawie ról. Merton jako ilustracje podaje status nauczyciela akademickiego. „Norma, w której się głosi, iż to, co się mówi w salach uniwersyteckich, ma przywilej nietykalności, służy utrzymywaniu pewnego stopnia niezależności nauczyciela”. Gdyby jego wykłady udostępniono szerszej grupy ludzi nie-studentów, wtedy mógłby on zostać zmuszony do nauczania nie tego co wie lub chce nauczać, ale tego co wymagają ustalone standardy naukowe. Doprowadziłoby to do sprowadzenia nauczania do wspólnego interesu, stałoby się ono swego typu „zjawiskiem telewizyjnym”, w którym liczy się popularność. Zatem informacja uprzywilejowana i wiadomości poufne w wolnych zawodach chronią klientów przed ich obserwowalnością ze strony innych ludzi i oceną ich postępowania. Można tu stwierdzić że niemożliwe byłoby funkcjonowanie struktury społecznej, gdyby fakty dotyczące zachowań w rolach i wszystkich postaw byłyby łatwo dostępne. To co nazywamy „potrzebą prywatności” niezbędne jest w strukturze społecznej, aby zapewnić pewne wyłączenia spod obserwowalności. Prywatność jest niezbędnym wymogiem funkcjonalnym niezbędnym do sprawnego działania struktury społecznej. Oczywiście działanie tego mechanizmu może być w niektórych przypadkach wadliwe np. przedstawiciel tajnej policji może naruszać wartości społeczne, będąc niezauważonym. Podsumowując można powiedzieć że aby spełnić wymóg społecznej odpowiedzialności publicznej, potrzebna jest obserwowalność wykonywania ról przez partnerów. Oczywiście stwierdzenie to nie przeczy, że tezom głoszącym że do sprawnego działania struktur społecznych potrzebny jest pewien stopień ochrony przed obserwowalnością. Z obu powyższych stwierdzeń można wyciągnąć wniosek, iż istnieje optimum obserwowalności które doprowadza do odpowiedzialności publicznej i zarazem niezależności.
4. Czwartym mechanizmem jest zapewnienie obserwowalności konfliktu żądań stawianych ludziom zajmującym dany status społeczny.
Mechanizm ten jest ściśle związany z poprzednimi mechanizmami funkcjonowania władzy i ochrony przed obserwowalnością. W sytuacji gdy partnerzy zestawu ról nie są świadomi tego że ich oczekiwania wobec jednostek o danym statusie społecznym są nie do pogodzenia, mogą obstawać przy swoich racjach. W sytuacji kiedy się okaże że żądania partnerów zestawu ról są niezgodne z oczekiwaniami innych, ich rozwiązanie należy do partnerów zestawu ról, a nie do jednostki o określonym statusie. Wtedy występuje ona w roli trzeciej, która ciągnie korzyści wynikające z konfliktu pomiędzy pozostałymi osobami. Będąc początkowo ogniskiem konfliktu staje się potem jego wpływowym obserwatorem, który wskazuje partnerom zestawu ról ich konfliktowe żądania. Może nawet wpłynąć na zmianę struktury sytuacji. W przypadku konfliktowych oczekiwań ze strony partnerów zestawu ról jednostka o danym statusie społecznym może starać się o ujawnienie tych sprzeczności. W zależności od struktury władzy takie zdarzenie może zmienić kierunek konfliktu w taki sposób że przebiega on miedzy partnerami zestawu ról, a nie jak wcześniej między partnerami a jednostką o określonym statusie społecznym. W tej sytuacji to partnerzy zestawu ról muszą pogodzić swoje oczekiwania. Dlatego też zastąpienie niewiedzy partnerów przez powszechną wiedzę może w dużym stopniu przyczynić się do ponownego zdefiniowania związanych z rolą jednostki oczekiwań. W innej sytuacji umożliwia jednostce jej dalszą działalność w czasie gdy partnerzy zestawu ról dalej rozstrzygają istniejący konflikt. Ostatecznie można stwierdzić że ujawnienie sprzecznych oczekiwań prowadzi do lepszego uzgodnienia zestawu ról.
5. Piątym mechanizmem jest społeczne poparcie ze strony ludzi zajmujących podobne statusy i mających podobne trudności w obliczu niespójnego wewnętrznie zestawu ról.
Mechanizm ten możemy odnaleźć w sytuacji gdy ludzie zajmujący ten sam status społeczny maja podobne trudności ze swoimi zestawami ról. Fakt istnienia określonego statusu społecznego świadczy o tym że istnieje grupa ludzi znajdujących się w podobnej sytuacji. Zmagania dotyczące sprzecznych oczekiwań związanych z ogrywaniem roli w danym zestawie ról, świadczą o ty że są one wspólne wszystkim ludziom zajmującym ten sam status społeczny. Powyższe fakty są wyjaśnieniem powstania organizacji i systemów normatywnych wśród ludzi o danym statusie społecznym. Stowarzyszenia ludzi np. dobrze nam znane stowarzyszenia zawodowe obejmują ludzi o takim samym statusie społecznym, służą do budowania systemów normatywnych w celu osłabienia sprzecznych żądań stawianych ludziom o tym samym statusie, przez co zapewniają one jednostkom społeczne wsparcie. Podobna funkcję pełnią kodeksy zawodowe, które określają wzory zachowań jednostki. Eliminują one żądania uznane za nieprawomocne i z góry określają zachowania jednostki wobec konfliktowych oczekiwań ze strony partnerów w zestawie ról. Jednomyślność ludzi o tym samym statusie wyrażona w kodeksach zapewnia jednostce społeczne wsparcie. Takie społeczne wsparcie wobec dostosowywania się wobec wymogów statusu ze strony przeciwstawnych nacisków partnerów zestawu ról, przeciwdziała zakłóceniom w wykonywaniu roli, które na pewno zaistniałyby gdyby tego wsparcia nie było.
6. Szóstym a zarazem ostatnim mechanizmem jest ograniczenie zestawu ról oraz rozpad układu zależności w rolach.
Przypadek kiedy jednostka chce zerwać relacje ze swoimi partnerami w zestawie ról jest przypadkiem ostatecznym. Niektóre zależności i powiązania zostają zerwana, a w pozostałych pozostaje zgodność oczekiwań odnoszących się do pełniącej roli. Jednak jest to możliwe jedyne w sytuacji gdy jednostka o danym statusie może nadal odgrywać swoje role, już bez poparcia osób, z którymi zerwała kontakty. Żeby tak zrobić konieczne jest aby struktura społeczna zapewniła możliwość zerwania pewnych zależności w zestawie ról. Jednak sytuacja jest ograniczona, ponieważ zestawu ról nie wybieramy sobie sami, tylko jest on w pewnym sensie narzucony nam przez strukturę społeczną. Zatem jednostce ostatecznie pozostaje tylko wycofanie się z zajmowanego statusu.
Omówione przeze mnie mechanizmy stanowią tylko część sposobów służących uzgadnianiu oczekiwań ludzi znajdujących się w kręgu danego zestawu ról. Robert Merton zakłada istnienie kilku podstawowych twierdzeń na podstawie których opiera funkcjonalną analizę struktury społecznej. Należą do nich:
1. Założenie ze każdemu statusowi społecznemu odpowiada zorganizowany zestaw ról.
2. Istnienie zależności nie tylko pomiędzy jednostkami jednego statusu społecznego a ich partnerami w zestawie ról, lecz również pomiędzy partnerami zestawu ról.
3. Ludzie z kręgu jednego zestawu ról posiadający odmienne statusy mogą posiadać różne oczekiwania względem jednostki z wyodrębnionym statusem.
4. Konieczne jest uzgodnienie różnorodnych oczekiwań, aby struktura społeczna mogła sprawnie funkcjonować.
5. Niezgodność oczekiwań odnośnie zachowań w roli uruchamia mechanizm służący osłabieniu konfliktu ról.
6. Działanie tych mechanizmów może się okazać w niektórych przypadkach niewystarczające.
Zatem ten trwale pozostający konflikt w zestawie ról może być na tyle duży, aby poważnie przeszkadzać w sprawnym wykonywaniu ról przez jednostki społeczne.
Dynamika przystosowania w zestawach i sekwencjach statusów społecznych.
Zestawy statusów społecznych są jedną z podstawowych form współzależności pomiędzy instytucjami a podsystemami społeczeństwa, co wynika z faktu, że te same jednostki uczestniczą w różnych systemach społecznych. Jednostki różnią się co do liczby i złożoności statusów społecznych składających się na zajmowane przez nie zestawy statusów. Złożone zestawy statusów tworzą więzi między podsystemami społecznymi. Początkowa socjalizacja w pewnych statusach może ułatwić albo utrudnić spełnienie oczekiwań w innych statusach. Większość procesów społecznych przeciwdziała komplikacjom związanym ze złożonymi zestawami statusów społecznych. Ludzie są świadomi tego że dana jednostka zajmuje więcej niż jeden status społeczny np. pracuje w danym miejscu zawodowo, a zarazem posiada również własną rodzinę. Społeczne spostrzeganie konkurencyjnych zobowiązań wynikających z różnych statusów społecznych służy do łagodzenia żądań ze strony partnerów zestawu ról. Proces ten jest ściśle związany z systemem wartości społecznych. Jeśli istnieje zgoda co do ważności sprzecznych oczekiwań przypisanych statusowi społecznemu, osłabia to konflikt decyzji u ludzi danego statusu. Jednak istnieją sytuacje przeciwdziałające takiemu przystosowaniu np.: gdy jednostka nie wypełnia zobowiązań w roli – działanie ludzi danego zestawu ról zostaje zakłócone, następuje wzmożone napięcie w systemach statusów społecznych.
Empatia, czyli „życzliwe zrozumienie dla sytuacji drugiego człowieka” ma ogromny wpływ na osłabienie nacisków wywieranych na ludzi, znajdujących się w sytuacji konfliktu zobowiązań wywodzących się ze statusu społecznego. Występowanie empatii wśród społeczeństwa jest w dużym stopniu funkcją struktury społecznej.
Kolejna cechą struktury społecznej jest zdolność przystosowania się, przekazywanego przez zmieniające się nakazy kulturowe. Ma to na celu zmniejszenie częstości i nasilenia konfliktu w zestawach statusów społecznych. Zasada jest taka że im większa częstość występowania konfliktów zobowiązań wynikających z wielu statusów społecznych, wtedy jest większe prawdopodobieństwo że pojawią się normy regulujące te sytuacje. Mechanizmy służące osłabieniu konfliktu można upatrywać w sekwencji statusów społecznych w czasie. Idealnym przykładem są statusy osiągnięte, czyli takie które jednostki zdobywają dzięki swoim osiągnięciom, a nie przez urodzenie się w danym statusie społecznym. Mielibyśmy wtedy do czynienia ze statusami przypisanymi. Podstawą jest tutaj teza że elementy zestawu statusów nie są połączone przypadkowo, ponieważ prawdopodobieństwo przypadkowego zestawu statusów obniża proces autoselekcji społecznej jak i psychologicznej. Jednak przejście od jednego do następnego statusu nie jest wcale łatwe. Wartości przyjęte przez ludzi zajmujących poprzednio dany status społeczny powodują, że nie są oni skłonni do zajmowania statusów, z którymi związane są wartości niezgodne z ich własnymi.
Zatem możemy wywnioskować że proces autoselekcji następnych statusów społecznych zwiększa wewnętrzną spójność zestawu statusów w określonym momencie. Zjawisko to ma miejsce dlatego że ludzie ze względu na wyznawane wcześniej wartości odrzucają pewne statusy, które mogliby osiągnąć, ponieważ uważają je niezgodne z wyznawanymi wartościami, wybierają inne statusy uważane za odpowiednie. Przykładem tego procesu może być koncepcja Maxa Webera, w której została zanalizowana zależność między etyką protestancką a działalnością przemysłowo – handlową. Twierdził on, że dzięki procesowi autoselekcji częsty zestaw statusów obejmował zarówno przynależność do sekt protestanckich, jak i działalność w przedsiębiorstwach kapitalistycznych. Z biegiem czasu te dwa statusy stworzyły spójną definicję ról społecznych. W sytuacji ten został osłabiony konflikt między poszczególnymi statusami. Działanie tego mechanizmu może zarazem umożliwić występowanie obok siebie statusów wzajemnie neutralnych, czyli takich w których prawdopodobieństwo wystąpienia zobowiązań i wartości które mogłyby się okazać konfliktowe jest niewielkie. Schemat statusów nawzajem neutralnych zapewnia pewien stopień zmienności zestawów statusów, nie powodując konfliktów między nimi. Wyjaśnia to fakt że pomimo tego, że statusy społeczne nie są dobrane przypadkowo, to zarazem nie są w pełni zintegrowane.
Podsumowując można powiedzieć że pojęcia: zestawy ról, zestawy statusów społecznych i sekwencje statusów społecznych w czasie stanowią fundament wnikliwej analizy struktury społecznej, wskazują na jej funkcje i zadania, mechanizmy które wpływają na jej funkcjonalność, przedstawiają działanie dynamiki przystosowania w zestawach i sekwencjach statusów społecznych. Służą jako punkt wyjścia do dalszego formułowania pytań i problemów związanych z funkcjonalną analizą struktur społecznych.
esmeralda.z