WYZNACZNIKI LITERATURY W UJĘCIU H. MARKIEWICZA
Uchwycenie cech swoistych literatury miało umożliwić przeprowadzenie granicy między literaturą a nie-literaturą.
1. Zainteresowanie kwestią określenia wyznaczników literatury jest problemem bardzo starym. Wzmogło się ono w związku z dążeniem do ustalenia zakresu i treści nauki o literaturze.
W rozważaniach teoretycznych nad problemem cech swoistych literatury zarysowało się kilka kierunków:
· pierwszy z nich upatruje swoistość utworu literackiego w tym, że jest on dziełem sztuki bądź przedmiotem przeżycia estetycznego.
Gustaw Lanson
„ Oznaką dzieła artystycznego jest zamiar i skutek artystyczny, piękno i wdzięk formy. Literatura składa się z tego wszystkiego, tych wszystkich dzieł.”Twierdził, że ich treści i wrażenie mogą być w zupełności ujawnione tylko przez estetyczną analizę formy. Lanson uważał, że wynikało stąd, że z ogromu tekstów drukowanych, do literatury należą te, które przez charakter swojej formy mogą pobudzić wyobraźnię, uczuciowość i wrażliwość estetyczną czytelnika.
Jednak H. Markiewicz zadaje pytanie czym w takim razie jest dzieło sztuki, czy też co to takiego przeżycie estetyczne....
· Drugi kierunek wyznaczania cech swoistych literatury traktował utwór literacki jako dzieło sztuki słowa. Jest to sposób bardziej zobiektyzowany gdyż sprowadza swoistość literatury do swoistości jej języka. Cechą języka literatury jest obrazowość, a sama obrazowość oznaczać może różne zjawiska (zdatność tworów językowych do wywoływania wyobrażeń wytwórczych u czytelnika, przenośne używanie wyrazów, czyli figuralność, która nie zawsze może być wyobrażona przez czytelnika – weźmy np. metafory językowe w poezji lingwistycznej)
· Trzeci kierunek to traktowanie języka literatury jako pewnej odmiany języka emotywnego. Ten pogląd nawiązuje do teorii romantycznych – współcześnie to stanowisko reprezentuje Richards.
Chodzi o to ,że język emotywny przekazuje nie informacje o rzeczywistości obiektywnej, lecz postawy, uczucia, oceny mówiącego.
2. Koncepcja Cleantha Brooksa:
- „ Język poezji, urzeczywistniając zasadę „ paradoksu” czy „ ironii” jest celowo wieloznaczeniowy, przy czym znaczenie wyrazów odczytujemy głównie przez kontekst.
3. Rosyjska szkoła formalistów- R. Jakobson
- poezja jako „ język w funkcji estetycznej” - wypowiedź z nastawieniem na sposób jej wyrażania. Jakobson poetycką funkcję językową nazywa nastawieniem na sam komunikat, skupieniem się na samym komunikacie dla niego samego.
„ Funkcja poetycka nie jest jedyną funkcją w zakresie sztuki słowa, jest jej dominantą, gdy tymczasem w jej pozostałych aktach językowych występuje jako element podrzędny. Ta funkcja, przez wysunięcie wyczuwalności znaku, pogłębia podstawową dychotomię znak – przedmiot.”
Chodzi o to, że funkcja poetycka przejawia się wtedy, gdy wypowiedź została dodatkowo uporządkowana w sposób nie dający się uzasadnić zwykłymi potrzebami komunikacji językowej.
Literatura ma charakter heterogeniczny, czyli niejednorodny. Trudno znaleźć differentia specifica literackości. Wynika to z faktu, że od samego początku termin literatura podlegał ewolucji i licznym przekształceniom. Sam termin literatura jest młody, sięga połowy XVIII wieku.
ü Arystoteles – wyznacznikiem poezji było mimesis ( zapewne fikcja naśladowcza), oraz wykorzystanie rytmu mowy i melodii.
ü Sofista Gorgiasz – przyjmował kryterium formalne- poezja to zrytmizowanie, mowa metryczna.
ü Okres helleński – nałożenie się pojęć poezji i retoryki; zatarcie granic między nimi, wspólne miano – podobnie było w średniowieczu i renesansie.
ü Dla Dantego poezja to: fictio rethorica in musica composita. W renesansie znano różnicę między poezją i wymową, ale odczuwano pokrewieństwo ich funkcji.
ü W roku 1816 Jędrzej Śniadecki uważał, że literatura to nauka, która obejmuje dzieła poezji i wymowy. W Europie zachodniej pod wpływem książki madame de Stael (1800) przestano literaturę uważać za naukę o poezji i wymowie. W obrębie literatury starano się stopniowo wyróżniać krąg utworów szczególnie wartościowych – poezję.
Henryk Markiewicz uważa, że współcześnie zaciera się granica między literaturą a filozofią, nauką, reportażem czy publicystyką.
Wyznacznikami dzieła literackiego według Markiewicza są:
- fikcyjność świata przedstawionego
- uporządkowanie naddane – w stosunku do potrzeb zwyczajnej komunikacji językowej
- obrazowość
Jeśli występują one w tekście wszystkie razem, to mamy do czynienia niewątpliwie z tekstem literackim ( epopeja wierszem). Przy dwóch cechach – pogranicze literatury, literackość może zostać zakwestionowana ( poemat dydaktyczny, pamiętnik, powieść); jedna cecha – nie jest to literatura, traktuje się to jako zjawisko graniczne np. nowela filmowa ( fikcyjność) , rymowany slogan polityczny, reklamowy( uporządkowanie naddane) , reportaż ( obrazowość).
Fikcja – świat wytworzony przez autora, w pełni autonomiczny.
Uporządkowanie naddane- jest ono dodatkowe w stosunku do potrzeb komunikacji, nastawienie na sam komunikat, najbardziej jest ono zauważalne gdy jest podział na wersy, nastawienie na brzmienie, brak interpunkcji, stylizacja na język potoczny, rymy słyszalne ( męskie, krzyżowe), rytmiczność, melodyjność, powtórzenie akcentu, sylabotoniczność wiersza.
Obrazowość: według Markiewicza ma trojaki sens:
û obrazowość bezpośrednia – oddziaływanie utworu literackiego na wyobraźnię czytelnika, zdolność do wytwarzania w naszej wyobraźni obrazów. ( rzeczowniki konkretne, przymiotniki dotyczące barw, kształtu, wielkości ; czasowniki działania)
û obrazowość pośrednia= figuratywność – literackie konstrukcje przenośne, przekształcanie słów ( metafory , przenośne użycie wyrazów).
û Obrazowość reprezentatywna = konkretne uogólnienie – reprezentatywność utworu literackiego w stosunku do zewnętrznej rzeczywistości, przedstawienie poprzez obraz literacki czegoś, co znamy z rzeczywistości, to związek ze światem realnym ( głównie nazwy własne, daty). To pewna forma oceny dzieła literackiego poprzez odbiorcę. Nie ma bowiem po prostu reprezentatywnych utworów literackich, są tylko utwory z określonych względów oceniane jako reprezentatywne.
Reprezentatywność – trójczłonowa relacja:
- to, co reprezentowane
- to, co reprezentuje ( np. dzieło literackie)
- tego, kto ocenia walor reprezentowania.
Obrazowanie bezpośrednie i pośrednie mają status pojęć estetycznych.
Obrazowanie reprezentatywne jest pojęciem poznawczym.
Wyznaczniki literackości:
Cechy estetyczne:
- obrazowanie bezpośrednie
- obrazowanie pośrednie
- uporządkowanie naddane
Cechy poznawcze:
- fikcyjność
- obrazowanie reprezentatywne
Cechą literackości jest to, że utwór spełnia zasadnicze funkcje językowe w sposób odmienny niż potoczna wypowiedź, tzn. przy udziale fikcji literackiej, z uporządkowaniem naddanym lub ze zwiększoną obrazowością.
1
pribambasy