Alicja Kostrzak
Prasa polska w Galicji w dobie autonomicznej.
(z Łojka strony 114-147)
Rozdział 1.
Galicja – ogólny zarys.
Galicję zamieszkiwała mniej niż połowa ludności polskiej, poza Polakami jej mieszkańcami byli także Ukraińcy (około 40%) i Żydzi (Ok 10%). W 1860 roku ludność tego terenu osiągnęła 6 milionów, natomiast już w 1910 nastąpił wzrost liczby ludności do 8 milionów. Mówiąc o ludności, należy wspomnieć, iż część zachodnia charakteryzowała się jednolitością narodową – głównie zamieszkiwali ją Polacy, natomiast w części wschodniej, szczególnie na wsi, dostrzegamy wpływy ukraińskie.
Na początku XX wieku Galicja określana jest raczej jako kraj chłopów małorolnych. Powodowało to emigrację zarobkową. Jednakże na tych terenach dostrzegamy także procesy rozwojowe, np. w XIX wieku rozbudowano sieci kolejowe, dzięki czemu przemysł uzyskał możliwości rozwoju. W 1863 roku powstała magistrala na trasie Lwów-Kraków, później przedłużono ją, widnieje także sieć łącząca Galicję z Węgrami.
Rewolucja w Rosji w latach 1905-1907 spowodowała ożywienie nastrojów rewolucyjnych w Austrii, a więc także na terenach zaboru austriackiego czyli w Galicji, czego wynikiem była reforma wyborcza do parlamentu austriackiego w roku 1906. Powstało wtedy czteroprzymiotnikowe prawo wyborcze.
Galicję od 1867 roku określano jako kraj monarchii austro-węgierskiej. Jego autonomia ukształtowała się na początku lat siedemdziesiątych XIX wieku. Do najważniejszych organów autonomicznej Galicji zaliczamy Sejm Krajowy we Lwowie z Wydziałem Krajowym, a także Radę Szkolną Krajową.
W 1873 roku w Krakowie powstała Akademia Umiejętności. Wśród licznych wydarzeń dających swobodę w zaborze austriackim zaliczymy także spolszczenie uniwersytetów w Krakowie i Lwowie oraz politechniki lwowskiej. Działała także uczelnia rolnicza w Dublanach.
Regiony oświatowe pomogły w zmniejszeniu procentowego analfabetyzmu w kraju. W miastach owy odsetek był niższy niż na wsiach.
Rozwijało się szkolnictwo ludowe, średnie, pedagogiczne, zawodowe.
W fazie początkowej ery autonomicznej dostrzegamy ścieranie się dwóch głównych partii. Walczyli ze sobą właśnie konserwatyści oraz liberałowie-demokraci, jednak wśród konserwy dostrzegamy także pewien rozłam. Ich skrajnym odłamem byli podolacy, cechujący się wrogim nastawieniem nawet do konserwatystów związanych z Akademią Umiejętności. Natomiast neokonserwatyści krakowscy zorganizowali się w Stronnictwo Prawicy Narodowej, utworzone w 1907 roku. Od 1863 roku zmieniali oni co jakiś czas orientację: początkowo określani jako dyplomatyczno-powstańczy, następnie w latach 1866-1871 austriacko-antyrosyjscy, później ultramontańscy w latach 1871-1876, a potem związani z terminami pracy organicznej oraz lojalizmu.
W latach dziewięćdziesiątych rozwinął się ruch ludowy, dokładnie w 1895 roku powstało Stronnictwo Ludowe.
W okresie autonomii galicyjskiej dostrzegamy także na tych ziemiach narodziny socjalistycznego ruchu robotniczego. W 1892 roku powstała Galicyjska Partia Socjaldemokratyczna, a w 1897 w wyborach do parlamentu austriackiego wprowadzono także posłów socjalistycznych.
Spośród innych obozów politycznych należy wspomnieć o obozie chrześcijańsko-politycznym oraz Narodowej Demokracji. 16.08.1914 powstaje Naczelny Komitet Narodowy w Krakowie, charakteryzujący się dążeniami proaustriackimi. Natomiast wcześniej… Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne założono w 1905 roku, a już w 1907 wygrali oni wybory, co spowodowało oburzenie rządzących. Aby przeciwdziałać Stronnictwu, administracja kraju z Michałem Bobrzyńskim na czele zdecydowała o utworzeniu bloku namiestnikowskiego, który jednoczyłby elementy proaustriackie i przyciągnął ludowców. W 1911 osiągają oni zwycięstwo w wyborach ze swoim blokiem namiestnikowskim.
Wracając do ludowców. W 1913 roku nastąpiło rozbicie partii na PSL-Lewica oraz PSL-Piast.
Od 1908 roku w Galicji istniały agendy PPS-Frakcji Rewolucyjnej, która organizowała ruch paramilitarny przeciwko Rosji.
28.05.1917 roku Koło Sejmowe ogłasza rezolucję niepodległościową, natomiast po około roku, bo 27.10.1918 rozpoczyna swoją działalność Polska Komisja Likwidacyjna, która objęła władzę w zachodniej części Galicji. Jak wiemy na części wschodniej doszło do walk polsko-ukraińskich. Tyle na temat krótkiego wprowadzenia…
Rozdział 2.
Prawo prasowe na ziemiach galicyjskich
Austriackie prawo prasowe, więc także obejmujące tereny Galicji i Śląska Cieszyńskiego, opierało się na ustawie prasowej z 17.12.1862 roku. Zgodnie z ustaleniami za druk periodyczny uznawano pismo ukazujące się co najmniej raz w miesiącu. Następnie przed rozpoczęciem wydawania pisma należało poinformować o tym fakcie władze bezpieczeństwa. Do obowiązków drukarza należało dostarczanie egzemplarza pisma prokuraturze, która dbała o kontrolę i sprawdzała zgodność prawną pisma. W większych miastach powołano specjalnych urzędników prokuratury, którzy wykonywali funkcje policji sądowej w sprawach prasowych.
Konstytucja 1867 głosiła wolność prasy w granicach obowiązujących ustaw.
Z dniem 23 maja 1873 roku związana jest ustawa o postępowaniu karnym w sprawach prasowych. Sądy powiatowe orzekały o przekroczeniach prasowych, natomiast sądy przysięgłych o zbrodniach i występkach popełnianych treścią pisma drukowanego. Władze bezpieczeństwa mogły konfiskować pismo wydawane wbrew przepisom prawa, w innych przypadkach konfiskatę zarządzał sąd. Procedura wyglądała następująco: prokurator dostawał egzemplarz, następnie go badał, a jeśli natrafił na znamiona przestępstwa zarządzał konfiskatę i w ciągu 3 dni od tego wnosił do sądu żądanie zatwierdzenia. Zatwierdzenie następowało w ciągu 8 dni. Taka procedura dawała możliwość rozprowadzenia nakładu przed konfiskatą.
Szereg kar dotyczył wydawcy prasy, najczęściej używano utratę kaucji, jaką złożył wydawca zanim zaczął wydawać pismo. Owa opłata nie obowiązywała czasopism o częstotliwości dwutygodniowej i miesięcznej. Obowiązek składania kaucji został zniesiony 9 lipca 1894 roku.
Do innych kar zaliczamy m.in. zakaz rozprowadzania pisma, ogłoszenie w kolejnym numerze orzeczenia karnego, odebranie debitu pocztowego czasopismom zagranicznym.
Od 1 stycznia 1900 roku ważna była ustawa o zniesieniu stempla dziennikarskiego i kalendarzowego. Dzięki temu można było zwiększyć nakład nie płacąc podatku od każdego egzemplarza.
Ustawa z dnia 26 grudnia 1895 dotyczyła regulacji praw autorskich. Chroniła ona artykuły pomieszczane w czasopismach w okresie 2 lat. Spowodowało to możliwość przedruku pojedynczych artykułów, telegramów, wiadomości potocznych z pism publicznych. Natomiast owa ochrona dotyczyła artykułów beletrystycznych, naukowych i fachowych.
Nadzór nad prasą krakowską i lwowską oraz w większych miastach spełniali specjalni urzędnicy prokuratury. Zwrócić należy uwagę na to, iż trzymali oni się ściśle litery prawa , najbaczniej obserwowali prasę lewicową socjalistyczną i ukraińską.
Najczęściej powodem konfiskat prasowych była krytyka władz państwa, a także wzbudzanie nienawiści do klas i stanów, obraza religii, budzenie nienawiści do armii, pornografia oraz gloryfikowanie czynów zakazanych.
Początek XX wieku wiąże się z pomysłem nowej ustawy, która polegać miała na rozszerzeniu kolportażu ulicznego (wcześniej zakazanego), ograniczeniu konfiskat policyjnych, przerzuceniu odpowiedzialności z redaktora na autora publikowanego tekstu. Do innych modyfikacji, które miały znaleźć się w owej ustawie zaliczyć możemy uznanie za karygodne poruszanie kwestii życia rodzinnego i prywatnego w celu upokorzenia osoby i zamieszczania amoralnych anonsów. Te zmiany został uznane za zbyt radykalne, dlatego ustawa nie weszła w życie. Reprezentanci kół konserwatywno-klerykalnych postulowali o podział monarchii na strefy, gdzie występowałyby różne zasady prawa prasowego.
Najwięcej pism ukazywało się w głównych ośrodkach galicyjskich tzn. Krakowie oraz Lwowie. Większość z nich ukazywała się przeważnie rok lub dwa. Tylko siedem tytułów dzienników polskich ukazywała się przez 30 lat i więcej, pięć tytułów do 10 do 30 lat, a trzynaście tytułów od 2 do 10 lat. Wśród nich najwięcej było pism politycznych i ekonomicznych. Inne to m.in. pisma
przemysłowo-techniczne, rodzinne, medyczno-przyrodnicze, prawno-administracyjne, religijne, pedagogiczne, historyczno-literackie, teatralne, muzyczne, plastyczne, beletrystyczne i humorystyczne. Językowo pisano głównie po polsku, dostrzegamy także pisma ukraińskie, niemieckie, rosyjskie, hebrajskie i inne.
Rozdział 3.
Dzienniki
W ciągu 7 miesięcy roku 1848 narodziła się prasa polska. Następnie nastąpił jej rozwój.
„Gazeta Lwowska” była wydawana od 1811 roku. Pisała o sprawach krajowych, gospodarczych i handlu.
W 1873 jej redaktorem został Władysław Łoziński. Założył on dodatek „Przewodnik Naukowy i Literacki”. Łoziński specjalizował się w wielu dziedzinach, m.in. był on historykiem kultury i sztuki, powieściopisarzem, studiował prawo. Z prasą związał się w 1862 roku, redagował „Dzwonek”, pisał do „Czasu”, współredagował „Dziennik Literacki”. W 1877 roku założył dla „Gazety Lwowskiej” i „Przewodnika Naukowego i Literackiego” drukarnię.
Następnym redaktorem „Gazety Lwowskiej”, o którym powinniśmy wspomnieć jest postać Adama Krechowieckiego. Stworzył on stały felieton teatralny, czym „Gazeta Lwowska” stała się wzorem dla innych pism w Galicji. Na łamach gazety w okresie, gdy Krechowiecki był redaktorem, publikowały swoje utwory największe sławy literackie z Sienkiewiczem na czele.
Z „Gazetą Lwowską” wiąże się postać Michała Rolle oraz Stanisława Rossowskiego – dziennikarzy owego pisma. Czasopismo posiadało wielu korespondentów w Wiedniu, Krakowie, Poznaniu, Warszawie, Pradze, Berlinie, Paryżu, Londynie.
„Czas” został założony 3 listopada 1848 roku w Krakowie. Antoni Kłobuchowski objął stanowisko redaktora pisma, współpracowali z nim m.in. Jan Kleczyński, Ludwik Dębiecki, Stanisław Koźmian, Paweł Popiel, Adam Potocki, Maurycy Mann.
Od roku 1877 kierownictwo przejęli młodzi z Koźmianem na czele. Kłobuchowski nadal był redaktorem, lecz pisywał głównie sprawozdania teatralne, a od 1895 roku nie spełniał żadnej roli. Stanisław Koźmian znany jest nam jako współzałożyciel „Przeglądu Polskiego”, współtwórca obozu stańczyków, krytyk literacki i publicysta.
Do 1869 roku „Czas” był jedynym dziennikiem krakowskim. Na początku stulecia został przejęty od Beaupre’a, który przeszedł do „Głosu Narodu”. Od tamtej chwili z czasopismem związali się Rudolf i Tadeusz Starzewscy oraz profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Władysław Leopold Jaworski. Od 1904 pismo finansowała spółka prominentnych działaczy konserwatywnych, twórców Stronnictwa Prawicy Narodowej.
„Gazeta Narodowa” została wznowiona w roku 1862 we Lwowie na wzór dzienników wiedeńskich, wydawano ją do roku 1895. Jan Dobrzański był jej redaktorem przy udziale Jana Lama. Dobrzański od 1841 pracował w „Gazecie Lwowskiej”, tworzył „Dziennik Literacki”, pisał także artykuły do „Dziennika Mód Paryskich”. Do 1855 roku działał w Narodówce. Natomiast Jan Lam także cechował się aktywizmem społecznym, był on uczestnikiem powstania styczniowego, prowadził „Kronikę Lwowską”.
„Gazetę Narodową” wspierała lwowska filia Anglobanku. Początkowo pismo było organem lwowskiej demokracji, jednakże często zmieniało barwy polityczne.
„Kraj” wydawano do 1874. Czasopismo charakteryzowało się wysokim poziomem publicystyki. Natomiast czytelnicy chętnie skłaniali swoją uwagę ku artykułom Adama Chłędowskiego. Publikował on sylwetki polityków galicyjskich. Od roku 1869 redaktorem był Ludwik Gumplowicz, teoretyk prawa sądowego, natomiast współpracował z nim Alfred Szczepański.
„Dziennik lwowski” działał w latach 1867-1873. Było to na pewno pismo postępowe, z którym wiąże się postać Tadeusza Romanowicza. „Dziennik lwowski” określano jako organ zwolenników Franciszka Smolki.
„Dziennik polski” wydawano w okresie 1869-1918. Z pismem związany był Florian Ziemiałkowski i mamelucy (pogardliwie określano w ten sposób utylitarystów w Sejmie Krajowym). Po opuszczeniu „Gazety Narodowej”, wraz z Henrykiem Rewakowiczem i Józefem Rogoszem, Jan Lam przeniósł się właśnie do „Dziennika Polskiego”, gdzie został redaktorem. Po nim stanowisko to objął Wacław Masłowski. Pracownicy czasopisma zwalczali tromtadratów (pogardliwa nazwa Stronnictwa Smolki), którzy charakteryzowali się hałaśliwym propagowaniem demokratyzmu.
Wracając do postaci Jana Lama… Był on bohaterem procesu prasowego z 1870 roku. Wytoczył mu go Jan Dobrzański, o którym już wspominałam wcześniej, posądzając go o sprzedajność. Lam został skazany przez sąd za zniesławienie. Poza tym wydarzeniem, mężczyznę tego określa się reprezentantem lwowskiej szkoły satyrycznej.
W 1878 roku „Dziennik polski” zostaje sprzedany Adamowi Sapieże, a w XX wieku stanowi własność Aleksandra Milskiego, wydawcy „Śmigusa”.
W latach 1884-1914 wydawano „Przegląd polityczny, społeczny i literacki”. Pierwszym redaktorem został Ludwik Masłowski. Pismo finansował wiedeński Landerbank (Bank Krajów Koronnych). „Przegląd polityczny, społeczny i literacki” uznawano za organ konserwatywnych Podolaków. Od roku 1884 redaktorem był Henryk Rewakowicz.
Gazeta od roku 1887 stanowiła własność spółki złożonej z Henryka Rewakowicza, Bolesława Wysłoucha i Edwarda Lillena, a od 1907 wyłącznie Wysłoucha, który w latach 1889-1887 wydawał „Przegląd Społeczny”. Wysłoucha uznaje się za wychowawcę pokolenia pism ludowych. Jego żona Maria obejmowała stanowisko redaktora pism kobiecych.
Z dziennikiem związani byli m.in. Jan Stapiński, Jan Kasprowicz, Iwan Franko, Władysław Wąsowicz, Jan Dąbski, Feliks Młynarski, Franciszek Jaworski.
Powinniśmy wspomnieć teraz o „Gwiazdce Krakowskiej”, której redaktorem był Jan Gadowski, W 1881 pismo zmieniło nazwę na „Gazetę Krakowską” i zamiast dwutygodnika wydawano ją trzy razy w tygodniu. W 1882 dostrzegamy już „Gazetę Krakowską i Reformę”, by później ustąpiła ona tygodnikowi wydawanemu w latach 1883-1885 „Gazecie Krakowskiej” i osobnej „Reformie”. „Gazeta Krakowska” zmieniła później jeszcze nazwę na „Głos Polityczny”.
Natomiast „Reforma” stała się w listopadzie 1882 „Nową Reformą”. Pismo finansowali Pawlikowscy z Medyki. Właścicielem „Reformy” był Adam Doboszyński. Od roku 1894 redakcję przejął Michał Konopiński. „Reforma” miała początkowo bardzo sławną redakcję składającą się z Adama Asnyka, Tadeusza Romanowicza i Mieczysława Pawlikowskiego.
W latach 18960-1915 oraz w roku 1918 ukazywało się „Słowo polskie” we Lwowie. Był to dziennik postępowy, który w 1902 został zakupiony przez Narodową Demokrację. Stanowisko redaktora pełnił Zygmunt Wasilewski. Z pismem związani byli: Kornel Makuszyński, Stanisław Niewiadomski, Józef Hłasko, Jan Ludwik Popławski.
W 1893 roku ukazywał się w Krakowie „Głos Narodu”. Miał on charakter klerykalny i antysemicki. Pismo adresowane było do sfer drobnomieszczańskich. Z „Głosem Narodu” wiąże się postać Józefa Rogosza, publicysty, poety, pisarza.
Wśród lwowskich dzienników katolickich żadne z pism nie wybiło się w szczególny sposób, więc tylko wymieńmy „Ruch Katolicki” wydawany w latach 1847-1901 oraz „Przedświt”, który ukazywał się w latach 1900-1904, a jego redaktorem był ksiądz Józef Teodorowicz.
Obóz postępowo - demokratyczny reprezentował „Wiek Nowy”. Wzorował się on na wiedeńskiej
Kronen – Zeitung. Pismo wydawał od 1901 roku Bogusław Laskowicki, którego określa się jako właściwego twórcę taniej prasy popularno-sensacyjnej w Galicji. Od 1890 pracował w „Dzienniku Polskim”, a od 1896 „Słowie Polskim”. Laskowicki działał w ruchu liberalno-demokratycznym. Był współzałożycielem Polskiego Stronnictwa Postępowego. „Wiek Nowy” czytywano szczególnie na ewidentny walor jakim okazał się dział beletrystyki w serii „Skarbnica Polska”.
Redaktorem „Naszego głosu” stał się Kazimierz Ehrenberg, który wystąpił z „Głosu Narodu”. Po upadku „Naszego Głosu” przeniósł się do „Kuriera Porannego”. Pismo ukazywało się od 1901 do 1902 roku, cechowało się skrajnym antysemityzmem.
„Nowiny dla wszystkich” wydawane były w 1903 roku. Od 1905 ukazywały się pod tytułem „Nowiny”. Redaktorem został Ludwik Szczepański, były wydawca „Życia”.
W 1910 roku Roger Battaglie stworzył dwie gazety: „Gazetę Poranną” i „Gazetę Wieczorną”. Oczywiście tytuły określały porę wydawania owych czasopism, z czego „Gazeta Wieczorna” miała poważniejszy charakter, a redagował ją Jerzy Konarski. Do tych gazet pisali Bertold Merwin oraz Stanisław Wasilewski. „Gazeta Wieczorna” stanowiła organ ekonomiczno-handlowy. Ludzie mówili, iż inicjatorem powstania „Gazety Porannej” i „Gazety Wieczornej” był sam namiestnik Bobrzyński.
W latach 1869-1871 działało klerykalne pismo „Unia”, które finansowała sfera klerykalna z poznańskiego.
Od 1883 wydawano „Kurier lwowski”. Czasopismo adresowano do inteligencji ludowej i sympatyków ruchu ludowego.
Lata 1887-1889 to czas „Kuriera Krakowskiego”, z którym wiąże się osoba Kazimierza Bartoszewicza. Pismo wchłonęło w 1887 „Samorząd” Marcelego Turkowskiego.
„Kurier polski” to pismo popierane przez kardynała Albina Dunajewskiego. Zmieniło ono nazwę na „Nowy Kurier Polski”. Działało w latach 1889-1894.
Czasopismo „Wiek XX”, wydawane w latach 1900-1901 sympatyzowało z Narodową Demokracją. Pismo założył Bogusław Laskowicki.
Wśród prasy socjalistycznej ugruntowały się szczególnie pozycje dwóch socjalistycznych pism.
„Naprzód” wydawał i redagował Emil Hacker w Krakowie. Było to socjalistyczne codziennie pismo. Natomiast „Głos” wydawano w latach 1907-1912 oraz w roku 1918.
W 1910 roku pojawia się „Ilustrowany Kurier Codzienny” z osobą Dąbrowskiego na czele. Gazeta była finansowana na rzecz Jana Stapińskiego z funduszu prasowego rządu w Wiedniu.
„Gazeta Powszechna” należała do pism o charakterze ludowym. Była wydawana w latach 1908-1910 w Krakowie.
„Goniec Polski” miał brukowy charakter. Powstał w 1906, pismo założył Stanisław Brandowski.
DODATKI DO PISM
„Po charakteryzowaniu dzienników galicyjskich warto zwrócić uwagę na fakt wydawania przy nich licznych dodatków tygodniowych i dwutygodniowych”.[1]
Najbardziej znanym dodatkiem jest wcześniej wspomniany „Przewodnik Naukowo – Literacki”. Inne zostały podzielone zgodnie z tematyką: dla kobiet (tutaj zaliczymy „Zorzę Ojczystą” i „Robotnicę”), dla dzieci, dodatki ilustrowane ( „Ilustracja Polska”, pojawiała się wraz z „Głosem Narodu”), ekonomiczne, literacko – społeczne. Przy ostatnim zagadnieniu możemy wspomnieć o „Głosie Literackim i Społecznym”, wydawanym w latach 1900-1901 w „Głosie Narodu”. Pamiętajmy też „Tydzień” i „Na ziemi naszej” – dwóch dodatkach wydawanych z „Kurierem Lwowskim”
.
„Jeśli w Europie Środkowej i Zachodniej w drugiej połowie XIX wieku prasa wyraźnie dzieli się na tzw. prasę opinii i prasę informacji – przy czym ta ostatnia głównie przekształciła się w prasę komercyjną”.[2]
Rozdział 4
Pisma – charakterystyka problematyczna.
Tygodniki i dwutygodniki ludowe
„W końcu XIX wieku narodziła się nowoczesna prasa ludowa, której początek dał „Przyjaciel Ludu”.”
Owe dzienniki czytywano głównie w miastach i na dworach, natomiast wieś w zasadzie nie czytywała dzienników. Inicjatywa rozszerzenia działalności prasy poprzez wydawanie tygodników i dwutygodników na terenach wiejskich wyszła ze strony sfer kościelnych, konserwatystów i narodowych demokratów.”[3]
W latach 1859-1874 wydawano we Lwowie „Dzwonek”. Posiadał on dodatek „Gromada”. W okresie 1851-1866 społeczeństwo mogło korzystać z lwowskiego „Przyjaciela domowego”, We Lwowie w latach 1870-1894 wydawano także dwa czasopisma o charakterze klerykalnym: „Chatę” i „Nowiny”. W Krakowie pojawiał się „Włościanin (1869-1879). Wszystkie czasopisma szerzyły oświatę i przedstawiały aspekty wiedzy rolniczej. Wiązały się one z hasłem „Z szlachtą Polska, polski lud”, miały w swoim odbiorze charakter antysemicki i głosiły idee drobnomieszczańskie.
Pisma satyryczne i humorystyczne
...
DziennikarstwoUMK