INTERPUNKCJA
Termin interpunkcja (z łac. interpunctio to oddzielanie) funkcjonuje obecnie przede wszystkim w dwóch znaczeniach: jako nazwa zbioru znaków interpunkcyjnych i zasad ich stosowania (gdy mówimy "polska interpunkcja jest skomplikowana") oraz jako określenie użycia znaków interpunkcyjnych w konkretnym tekście oraz wyniku tego działania (gdy mówimy "twoja interpunkcja w tym wypracowaniu była bardzo niestaranna"). W polskim systemie interpunkcyjnym mamy 10 znaków: przecinek, średnik, dwukropek, myślnik, nawias, cudzysłów, kropka, wielokropek, wykrzyknik, pytajnik. Służą one m.in. do oddzielania sąsiadujących członów, wydzielania wstawek w zdaniu, zapowiadania wyliczenia, przerywania toku wypowiedzi, wskazywania na opuszczenie jej części, wskazywania na ładunek emocjonalno-logiczny zdania oraz do cytowania. Polski system interpunkcyjny nazywany jest systemem składniowym, bo najważniejszą rolę odgrywa w nim struktura zdania.
Zastosowanie przecinka
Przecinek jest, obok kropki, najczęściej używanym znakiem interpunkcyjnym. Służy rozdzielaniu członów zdania lub wypowiedzeń.
Przecinek stawiamy:
–pomiędzy połączonymi bezpośrednio równorzędnymi wyrazami w zdaniu pojedynczym, np.
Ania kupiła marchewkę, pietruszkę, buraki.
–przed wyrazami i wyrażeniami powtarzanymi, np.
Rozmowa była bardzo, bardzo nieprzyjemna.
–oddzielając wyrazy i wyrażenia występujące w wołaczu, np.
Klaudio, pójdź po zakupy.
–po słowach wyrażających okrzyk: ach, hej, ho, halo, o, oj, np.
Halo, czy zastałam Agnieszkę?
–w celu oddzielenia różnych wtrąceń, np.
Kilku uczniów, na przykład Kasia, Dorota i Sebastian, nie odrobiło dziś zadania domowego.
–dla oddzielenia wyrazów zakończonych na -ąc, -wszy, -łszy wraz z określeniami, np.
Idąc brzegiem lasu, nucił pod nosem skoczną melodię.
Wycofała się z pokoju, usłyszawszy, że plotkowali na jej temat.
–pomiędzy zdaniami współrzędnymi połączonymi bezspójnikowo, np.
Samochód ruszył, nabrał prędkości, wszedł ostro w zakręt, zniknął za budynkami.
–pomiędzy zdaniami złożonymi podrzędnie, czyli między zdaniem podrzędnym i nadrzędnym, które łączy spójnik, np.
Muszę go dzisiaj odwiedzić, bo dawno się nie widzieliśmy.
–przed zdaniem nadrzędnym, a po zdaniu podrzędnym, kiedy część podrzędna ze spójnikiem albo zaimkiem rozpoczyna zdanie złożone, np.
Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz.
–aby rozdzielić zdania współrzędne połączone następującymi spójnikami:
a)przeciwstawnymi – najczęściej a, ale, lecz, jednak, zaś, natomiast, tylko, jedynie, przecież, np.
Mieliśmy iść dziś do kina, ale rozbolał mnie żołądek.
b)wynikowymi – więc, dlatego, zatem, przeto, np.
Myślał o niej ciągle, dlatego postanowił wreszcie zadzwonić.
c)synonimicznymi – czyli, to jest, to znaczy, np.
Wyjadę z domu wcześnie rano, czyli na miejscu będę koło południa.
Dwoma przecinkami oddzielamy:
–wypowiedzenia wtrącone w zdaniach złożonych; najczęściej są to wyrazy takie jak sądzę, myślę, przypuszczam, wiadomo, zdaje się, być może, jak widać, np.
W czerwcu, być może, wyjedziemy za granicę.
–zdanie podrzędne, które jest wplecione w część nadrzędną, np.
Krowa, która dużo ryczy, mało mleka daje.
Przecinka nie stawiamy:
–przed spójnikami albo, ani, bądź, czy, i, lub, ni, oraz, tudzież, np.
Na wakacje pojadę z siostrą na obóz harcerski albo wybiorę się z rodzicami na wieś do babci.
Uwaga!
Jeżeli spójniki się powtarzają, stawiamy przecinek przed drugim i następnym członem zdania, który zaczyna się od tego spójnika, np.
Czy muszę to zrobić dzisiaj, czy mogę zostawić pracę na jutro?
–przed porównaniami, które są wprowadzane przez wyrazy jak, jakby, niż, niby, np.
Nie ma jak u mamy.
Przecinek stawiamy przed wyrazami: jak, jakby, niż, niby w zdaniach złożonych porównawczych, np.
Zrób to tak, jak najlepiej potrafisz.
INTERPUNKCJA W WYLICZENIACH
W rozbudowanym wyliczeniu poszczególne punkty możemy otwierać małą lub dużą literą, a zamykać:
•przecinkiem, gdy punkty są krótkie;
•średnikiem, szczególnie gdy punkty są długie i same zawierają przecinki;
•kropką, gdy stanowią pełne zdania (początek zdania piszemy oczywiście wielką literą).
Składniki wyliczenia możemy podać w ciągu (przykład I) lub rozbić na wersy i wyróżnić kolejną literą alfabetu (przykład II), cyfrą (przykład III) albo jakimś znakiem graficznym (przykład IV), zwiększając w ten sposób przejrzystość tekstu.
Oznaczanie kolejnych punktów wyliczenia cyframi lub literami ma szczególne znaczenie w pracach naukowych, kiedy autor musi precyzyjnie odsyłać czytelnika do konkretnych punktów.
Przykład I
W celu wyciszenia organizmu wykonaj następujące czynności: zamknij oczy, weź głęboki wdech, rozluźnij ciało, wypuść powoli powietrze.
Przykład II
W celu wyciszenia organizmu wykonaj następujące czynności:
a) zamknij oczy;
b) weź głęboki wdech;
c) rozluźnij ciało;
d) wypuść powoli powietrze.
Przykład III
1. Zamknij oczy.
2. Weź głęboki wdech.
3. Rozluźnij ciało.
4. Wypuść powoli powietrze.
(Możemy także zaczynać wielką literą i zamykać kropką składniki wyliczenia niebędące pełnymi zdaniami).
Przykład IV
• zamknij oczy,
• weź głęboki wdech,
• rozluźnij ciało,
• wypuść powoli powietrze.
Jeśli chcemy szczególnie wyróżnić poszczególne człony wyliczenia, możemy rozpocząć je wielką literą bez zamknięcia ich znakiem interpunkcyjnym (najczęściej zabieg taki stosuje się na stronach internetowych, w ulotkach reklamowych itp.).
Użycie średnika
Średnik jest znakiem oddzielającym człony równorzędne pod względem logiczno-składniowym w silniejszy sposób od przecinka, a słabszy od kropki. Używamy go przede wszystkim w rozbudowanych wypowiedzeniach złożonych (okresach) oraz w zdaniach pojedynczych, najczęściej w wyliczeniach.
Nie zmogły lasu wichry, nie zmogły burze; przyszła siekiera i las padł trupem.
Najszlachetniejszy kamień jest ten, który kraje wszystkie inne, a siebie zarysować nie daje; najszlachetniejsze serce jest to, które właśnie raczej da się skaleczyć, niż samo zadraśnie.
(przykład za: "Słownikiem interpunkcyjnym języka polskiego" PWN)
Średnik stosujemy także między dłuższymi grupami wyrazowymi – w rozbudowanych wyliczeniach, w których wielokrotnie pojawiają się przecinki.
pół zabawa, pół nauka – to nie w połowie zabawa, a w połowie nauka, lecz jeden proces składający się z elementów zabawy i elementów nauki;
pół stał, pół siedział – to nie określenie dwóch różnych stanów, lecz jednego polegającego na tym, że w jego skład wchodzą jednocześnie elementy stania i siedzenia;
pół kpiąco, pół poważnie – to nie odrębne cechy, lecz jedna składająca się jednocześnie z elementów kpiny i mówienia poważnego; (...)
Średnik służy nam również do oddzielenia względnie samodzielnych wypowiedzeń w zdaniu złożonym, np.
Od dawna myślała o kupnie domu; nikt nie potrafił jej ostatecznie przekonać.
Zastosowanie dwukropka
Dwukropek to znak interpunkcyjny, który nie tylko oddziela, ale przede wszystkim łączy poszczególne człony zdania.
Dwukropek stawia się:
–przed cytatami cudzych lub własnych słów, np.
Dorota miała rację: "Prawdziwych przyjaciół poznaje się w biedzie".
Pamiętasz, że uprzedzałam Cię: " Jeśli nie będziesz się ciepło ubierał, to się przeziębisz".
(Przytaczane po dwukropku słowa ujmujemy w cudzysłów, w dialogach literackich wydzielamy myślnikami, a w podręcznikach czy słownikach wyróżniamy kursywą. Najczęściej, jeśli są dłuższą i samodzielną wypowiedzią, zdanie rozpoczynamy wielką literą.)
–wymieniając nazwy, terminy, tytuły, jeśli nie są w tekście w inny sposób wyróżnione (cudzysłów, kursywa), np.
Na klasowej wycieczce Gosia sfotografowała: sikorkę, jaskółkę, dzięcioła i kukułkę.
–przed różnymi wyliczeniami, np.
Marcin miał w plecaku: mapę, kompas, lornetkę, lupę i drugie śniadanie.
–przed wyrazami lub zdaniami współrzędnymi mówiącymi o wyniku, uzasadnieniu treści zawartych w członie poprzedzającym, np.
Dziewczynce zrobiło się bardzo przykro: brat znowu zapomniał o jej urodzinach.
–wyliczając człony podmiotu szeregowego występujące w liczbie pojedynczej a łączące się z orzeczeniem w liczbie mnogiej, np.
Na półce stały: lalka, miś, piesek i klaun.
UWAGA!
Dwukropka nie stawia się w sytuacji, jeśli orzeczenie w takich wypowiedzeniach występuje w liczbie pojedynczej lub gdy w podmiocie szeregowym są dwa człony połączone spójnikiem i, np.
Koło szkoły znajdował się basen, plac zabaw, park.
W domu została matka i córka.
W domu zostały matka i córka.
–wymiennie z przecinkiem dwukropek można postawić po zapowiedziach w postaci wyrażeń: jednym słowem, innymi słowy, inaczej mówiąc, jak, jak np., odwrotnie, a mianowicie, np.
W tornistrze Basi znajdowały się najróżniejsze przedmioty potrzebne na lekcję plastyki, jak np.: blok rysunkowy, klej, nożyczki, farby i pędzle.
KIEDY POSTAWIĆ MYŚLNIK?
Myślnik (pauza) to znak interpunkcyjny, którego zastosowania nie precyzują tak ścisłe reguły jak w przypadku innych znaków. Często może być zastępowany innymi znakami przestankowymi, przede wszystkim przecinkiem.
Myślnik stawia się:
–w celu uniknięcia powtórzeń w obrębie jednego zdania, np.
Dzisiaj pójdziemy na wesołe miasteczko, jutro – do ZOO.
–przed wyrażeniem lub zdaniem uogólniającym wymienione wcześniej szczegóły, np.
Szmaciana lalka, miś z urwanym uchem, pozytywka-baletnica – wszystko to składało się na wspomnienia z dzieciństwa spędzonego w tym domu.
–po zdaniach lub ich członach w celu nawiązania do pierwotnej treści, np.
Dziewczyna, której poświęcił najpiękniejsze lata swojego życia, ta zaś wyjechała bez słowa pożegnania – stała teraz przed nim.
–w miejscu domyślnego słowa posiłkowego być (jest, są) przed to wprowadzającym orzecznik, np.
Matematyka – to królowa nauk.
–w miejscu, w którym pojawia się element zaskoczenia, zdziwienia czy refleksji czytelnika, np.
Zastanawiała się przez chwilę, po czym powoli nacisnęła na klamkę u drzwi. Ku jej zdziwieniu – nie były zamknięte.
–pomiędzy cyframi oznaczającymi wartość przybliżoną, np.
Była tam już 3–4 razy.
–między wyrazami w zdaniu, dla uniknięcia dwuznaczności, która mogłaby wynikać z braku pauzy, np.
Miarowo kołysały się łany dojrzewających zbóż – jak fale na powierzchni lekko wzburzonego jeziora.
–w miejscu pojawienia się w tekście wypowiedzenia wtrąconego (ujmujemy je w dwa myślniki – otwierający i zamykający), np.
Jego popisy przed całą klasą – szczerze mówiąc – nie robiły już na nikim wrażenia.
–w miejscu wprowadzenia tekstu odautorskiego w partie dialogowe lub wypowiedzeń wtrąconych w cytowany tekst (ujmujemy je w dwa myślniki). W przypadku gdy człon odautorski kończy wypowiedzenie, stosuje się tylko jeden myślnik.
Litwo, Ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie – pisał Adam Mickiewicz.
Chociaż krowie dasz kakao – mówił Stanisław Jerzy Lec – nie wydoisz czekolady.
–na początku każdej kwestii w dialogach literackich, np.
– Widzisz ów kawałek pola? Daję ci go, tam będziesz gospodarzył.
– No dobrze – mówi wilk – ale co będę jadł?
– Zasiejesz pszenicę, urośnie... – radzi Mikołaj.
– I już będę jadł? – pyta wilk z nadzieją.
Przed myślnikiem pomijamy przecinek, zachowujemy natomiast kropkę, pytajnik, wielokropek i wykrzyknik.
Wyjdź z mojego pokoju! – krzyknęła zdenerwowana Magda.
Gdzie podziały się te notatki? – zastanawiała się, nerwowo przetrząsając szufladę.
– To Asia, kochana Asia... – wyszeptał cicho, uśmiechając się sam do siebie.
"I słowo może być kneblem". – pisał Jerzy Lec w "Myślach nieuczesanych".
Co wziąć w nawias?
Nawias jest znakiem interpunkcyjnym, za pomocą którego możemy wskazywać, jakie partie tekstu, w stosunku do tekstu głównego, mają charakter poboczny, drugoplanowy czy uzupełniający. Do tego samego celu można użyć dwóch myślników lub przecinków. Wydzielanie za pomocą nawiasów jest jednak najsilniejsze.
Nawias składa się z dwóch części – znaku otwarcia i znaku zamknięcia.
Zasadniczo stosuje się trzy rodzaje nawiasów:
a)okrągły ( ) – najważniejszy i używany najczęściej;
b)kwadratowy [ ];
c)prosty / / – stosowany tylko w piśmie maszynowym i specjalistycznych zapisach.
Możliwe jest także zastosowanie nawiasów ostrokątnych < > i klamrowych { }, ale używane są one jedynie w tekstach specjalnych (w naukach ścisłych).
Różny może być zakres wydzielenia – nawiasami możemy wyodrębnić wyraz, grupę wyrazów, zdanie, liczby, litery, a nawet trzy kropki, które wskazują na opuszczony tekst.
Za podstawowy należy uznać nawias okrągły – w piśmie odręcznym można używać wyłącznie tego nawiasu.
Okrągły nawias zamykający (tylko znak zamknięcia) stawiamy po liczbach i literach będących składnikami wyliczenia, np.
W języku polskim na końcu wypowiedzenia pojawiają się cztery znaki interpunkcyjne: 1) kropka, 2) znak wykrzyknienia, 3) znak zapytania, 4) wielokropek.
W nawiasie kwadratowym umieszczamy:
–wstawki odautorskie w cytatach,
–skróty i objaśnienia w cytatach (głównie wtedy, gdy w tekście występują jeszcze inne nawiasy),
–zapis fonetyczny, np. [tagże] to zapis wymowy wyrazu także
Dane bibliograficzne cytatu lub źródła, na które się powołujemy w tekście możemy umieszczać zarówno w nawiasie okrągłym, jak i kwadratowym.
Jeśli musimy użyć dwu nawiasów w odniesieniu do tego samego fragmentu, nawias kwadratowy powinien ujmować treści szersze, a nawias okrągły – węższe. Należy unikać jednak używania nawiasów w nawiasie, gdyż utrudnia to odbiorcy zrozumienie tekstu.
Użycie cudzysłowu
Cudzysłów to znak interpunkcyjny składający się z dwóch części – otwierającej i zamykającej. Najczęściej stosowany jest cudzysłów apostrofowy („ ”). W specyficznych zastosowaniach (np. cudzysłów w cudzysłowie) pojawia się cudzysłów ostrokątny.
Cudzysłów służy:
–do wyodrębniania w tekście przytaczanych cudzych słów, fragmentów utworów czy tytułów, np.
Na łamach "Literatury" ukazał się artykuł o życiu i twórczości A. Asnyka;
Cała rodzina dopytywała się: "Kim będziesz w przyszłości?".
–do wyodrębniania zwrotów używanych w innym znaczeniu niż podstawowe.
Wyrazy, które nie są częścią cytatu wydziela się dwoma myślnikami (stosujemy wtedy jeden cudzysłów) lub przecinkami (wtedy obie części cytatu ujmujemy w cudzysłowy), np.
"W przyszłym roku – powiedział nauczyciel – zorganizujemy wycieczkę w góry".
lub
"W przyszłym roku", powiedział nauczyciel, "zorganizujemy wycieczkę w góry".
Cudzysłów stosujemy również ze względów znaczeniowo-stylistycznych, dla wyodrębnienia wyrazów użytych ironicznie, wyrazów obcych stylistycznie czy niektórych nazw własnych, np.
Odkąd wyjechał za granicę stale "modlił się" do mamony.
Niektóre dzieci dość długo mają skłonność do kaleczenia wyrazów przez "połykanie" całych zgłosek.
Właśnie kupiliśmy telewizor marki "Philips".
W przypadku kiedy pojawia się cudzysłów w cudzysłowie, stosujemy cudzysłów apostrofowy jako główny, a w środku zdania wstawiamy ostrokątny, np.
Julian Krzyżanowski pyta w swojej książce: "Gdzież to właściwie >>kozy kują<<?".
Współcześnie często dochodzi do nadużywania tego znaku, dlatego warto przypomnieć, że nie bierzemy w cudzysłów stałych związków frazeologicznych (idiomów), np. rosnąć jak grzyby po deszczu, nabrać wody w usta itp.
ZASTOSOWANIE KROPKI
Kropka to najczęściej (obok przecinka) stosowany znak interpunkcyjny. Podstawową funkcją kropki jest zamykanie zdania.
Kropkę stawiamy:
–na końcu zdania pojedynczego, równoważnika zdania lub zdania złożonego, np.
Skończyłam czytać lekturę.
To bardzo ciekawy film.
Wiesz dobrze, że bardzo zależy mi na tym wyjeździe.
– po skrócie, który jest początkową literą albo stanowią go początkowe litery skróconego wyrazu, np.
r. = rok
ul. = ulica
np. = na przykład
dyr. = dyrektor
–po skrócie każdego słowa, jeżeli w nazwie wielowyrazowej drugi wyraz rozpoczyna się od samogłoski, np.
p.n.e. = przed naszą erą
m.in. = między innymi
–po inicjałach, np. A.M., B.P., L.M.
–w datach pisanych w całości cyframi arabskimi, np.
01.01.2007 r. – pierwszy stycznia 2007 roku
–po cyfrach arabskich oznaczających liczebniki porządkowe, np.
Siedziałam w wagonie 2. klasy.
–pomiędzy cyframi oznaczającymi godziny i minuty, np. 10.20, 22.45.
Nie stawiamy kropki:
–w datach, w których miesiąc zapisany jest cyfrą rzymską lub słowami, np. 1 I 2007 r. lub 1 stycznia 2007 r.
–po liczebnikach porządkowych oznaczających godzinę, np.
Spotkamy się o 9 rano.
–na stronach tytułowych: w tytułach książek, nazwie wydawcy, imieniu i nazwisku autora, miejscu wydania; po tytułach artykułów w czasopismach, gazetach
–po tzw. żywej paginie, np. Uwagi ogólne
–w podpisach, wywieszkach, wizytówkach, hasłach na afiszach, napisach na szyldach.
Gdzie użyć wielokropka?
...
maciej1232