Konwencja o prawach dziecka ONZ....doc

Konwencja o prawach dziecka ONZ
Uwagi o realizacji konwencji przez Rzeczpospolitą Polską

Konwencja o prawach dziecka została uchwalona przez Organizację Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 roku, weszła w życie 2 września 1990 roku.
Konwencja - ratyfikowana przez 192 państwa - to umowa międzynarodowa z zakresu praw człowieka, która uzyskała najwięcej ratyfikacji. W Polsce konwencja obowiązuje od 7 lipca 1991 roku. Rząd RP pierwszy raport z jej wykonania złożył w 1993 roku, kolejny opracowany pod kierunkiem Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny został przesłany do Komitetu Praw Dziecka ONZ w sierpniu br.
W opracowaniu zaprezentowano informacje:
- o ochronie prawnej dziecka,
- o Konwencji o prawach dziecka, jako jednym z istotniejszych elementów tej ochrony,
- o realizacji konwencji przez Rzeczpospolitą Polską.
1. Prawna ochrona dziecka
Trwający do dziś proces rozszerzania zakresu prawnej ochrony dziecka zasadniczo rozpoczął się w drugiej połowie XIX wieku. Do XVIII wieku nie rozumiano odrębności i specyfiki dzieciństwa. Uważano, iż dzieciństwo jest mało istotnym okresem życia człowieka, pełnym słabości umysłowej i fizycznej. Dziecko podlegające absolutnej władzy ojca traktowano jako zadatek na człowieka, wymagający surowego wychowania.
Dzieciństwo jako specyficzny i istotny etap życia człowieka "odkryto" w Oświeceniu; J. J. Rousseau w opublikowanym w 1762 roku traktacie "Emil czyli o wychowaniu" po raz pierwszy sformułował i opisał pojęcie dzieciństwa.
Jednakże dopiero w drugiej połowie XIX dostrzeżono położenie społeczne dziecka i uznano, iż wymaga ono odrębnego traktowania, opieki i wychowania. Sformułowano wówczas pojęcie "ochrona dzieciństwa" rozumiane jako działania państwa, samorządów i organizacji społecznych, których celem jest zapewnienie dziecku niezbędnych warunków do prawidłowego rozwoju. Tym samym dziecko zostało uznane za pełnowartościowego, aczkolwiek niedojrzałego człowieka, za istotę ludzką, której przynależą prawa.
Pierwsze stowarzyszenia międzynarodowe i krajowe, które wyznaczały za cel swojej działalności ochronę dzieci przed wyzyskiem, okrucieństwem, poniżającym traktowaniem, opuszczeniem, demoralizacją zaczęły powstawać pod koniec XIX wieku. Dla przykładu, w 1874 roku w USA powstało Towarzystwo Zapobiegania Cierpieniu Dzieci, w 1892 roku Międzynarodowe Stowarzyszenie Opieki nad Dzieckiem, w 1919 roku w Anglii i w Szwecji, działające do dziś organizacje chroniące dzieci (Save the Children, Radda Barnen).
Działalność tych międzynarodowych i krajowych organizacji w znacznej mierze przyczyniła się do sformułowania obowiązków państwa wobec najmłodszych obywateli oraz do wprowadzenia stosownych regulacji prawnych zarówno w prawie międzynarodowym, jak i w prawie wewnętrznym poszczególnych krajów.
Po raz pierwszy w historii ludzkości prawa dziecka określono w Deklaracji Genewskiej, przyjętej przez Ligę Narodów w 1924 roku. Oto jej treść:
Niniejszą deklaracją, nazwaną Deklaracją Genewską, mężczyźni i kobiety wszystkich narodowości uznają, iż ludzkość powinna dać dziecku wszystko, co posiada najlepszego i stwierdzają, że ciążą na nich, bez względu na rasę, narodowość i wyznanie, następujące obowiązki:
1. Dziecku powinno się dać możność normalnego rozwoju fizycznego i duchowego.
2. Dziecko głodne powinno być nakarmione, dziecko chore pielęgnowane, dziecko wykolejone wrócone na właściwą drogę, sierota i dziecko opuszczone - wzięte w opiekę i wspomagane.
3. Dziecko powinno przed innymi otrzymać pomoc w czasie klęski.
4. Dziecko powinno być przygotowane do zarobkowania na życie i zabezpieczone przed wszelkim wyzyskiem.
5. Dziecko winno być wychowane w wierze, że jego najlepsze cechy powinny być oddane na usługi współbraci. W 1959 roku Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych przyjęło Deklarację Praw Dziecka, dokument, który wyznaczał - bardziej szczegółowe niż Deklaracja Genewska - kierunki ochrony prawnej dziecka ze strony państwa, nie mniej nie był aktem obligującym państwa do jego pełnego przestrzegania (nie wprowadzał mechanizmu kontroli).
Deklaracja Praw Dziecka zawiera 10 następujących zasad:
1. prawa zawarte w Deklaracji dotyczą wszystkich dzieci bez żadnego wyjątku,
2. dziecko musi korzystać ze szczególnej ochrony prawnej,
3. wszystkie dzieci mają prawo do nazwiska i obywatelstwa bez względu na urodzenie,
4. wszystkie dzieci powinny mieć zapewnione warunki do życia i możliwość korzystania z opieki socjalnej,
5. dzieci niepełnosprawne powinny być otoczone szczególną troską i opieką,
6. dzieci do harmonijnego rozwoju potrzebują miłości i zrozumienia; powinny wychowywać się i wyrastać głównie pod opieką swoich rodziców,
7. każde dziecko ma prawo do nauki; nauka powinna być bezpłatna i obowiązkowa przynajmniej w zakresie szkoły podstawowej,
8. dzieciom przysługuje pierwszeństwo do wszelkiej ochrony i pomocy, szczególnie we wszystkich sytuacjach katastrofalnych i w czasie wojny,
9. dorośli mają obowiązek chronić dziecko przed zaniedbaniem, okrucieństwem i wyzyskiem,
10. dzieci powinny być wychowywane w duchu pokoju, braterstwa, zrozumienia, tolerancji i przyjaźni między narodami.
Koncepcja ochrony prawnej dziecka przez ten ponad stuletni okres uległa oczywistej ewolucji - od postrzegania praw dziecka wyłącznie jako prawa do szczególnej ochrony i opieki ze strony dorosłych, do uznania, iż dziecko jako istota ludzka posiada pełnię praw i wolności, z których korzysta stosownie do osiąganej dojrzałości i samodzielności.
Tak więc współcześnie, gdy mówimy o prawach dziecka jako o zagadnieniu mieszczącym się w koncepcji praw człowieka, to mówimy o indywidualnych prawach dziecka-człowieka, jakie winny być chronione przez państwo i możliwościach egzekwowania tych praw. Pomijamy sferę wychowawczą, w której mieszczą się różne koncepcje i strategie pedagogiczne (przyjmowane i stosowane przez rodziców, szkołę i instytucje opiekuńcze) oraz wynikające z nich obowiązki nakładane na dziecko.
Jednocześnie warto zaznaczyć, iż dziecko-obywatel z racji swej niedojrzałości ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych oraz podlega władzy (pieczy) rodzicielskiej. Uprawnienia dziecka, jego status prawny nie są tożsame z uprawnieniami i statusem osoby dorosłej. Dziecko nie może więc w pełni i samodzielnie wysuwać roszczeń w stosunku do państwa. Dlatego - zależnie od okoliczności - w egzekucji należnych mu praw dziecko jest wspierane przez rodziców (opiekunów) lub odpowiednie instytucje (np. ombudsmen).
Współcześnie prawną ochronę dziecka na zasadzie pewnej autonomii tworzą - prawo międzynarodowe i prawo krajowe poszczególnych państw. W skład prawnomiędzynarodowej ochrony praw dziecka wchodzą nie tylko dokumenty wyraźnie dotyczące praw dzieci, ale również dokumenty ogólne zawierające postanowienia, które pośrednio lub bezpośrednio odnoszą się do dzieci. Należą do nich m.in.:
* Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1948 r.
* Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (inicjatywa państw zachodnioeuropejskich, przyjęta przez Radę Europy, weszła w życie w 1953 r.),
* Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, przyjęty rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1966 r.
* Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, przyjęty rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1966 r.
* Europejska Karta Socjalna, inicjatywa członków Rady Europy, weszła w życie w 1965 r.
* Konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy.
* Konwencje, Rekomendacje i Zalecenia Rady Europy.
Podstawę ochrony praw dziecka stanowią krajowe akty ustawowe (ustawa zasadnicza, ustawy-kodeksy, ustawy) i podustawowe (rozporządzenia, zarządzenia).
Prawo międzynarodowe wyznacza pewien minimalny katalog praw i wolności dziecka, poniżej którego nie wolno obniżyć poziomu ochrony krajowej; ponadto prawo międzynarodowe wykształciło mechanizmy kontrolne, zmierzające do zapewnienia wymaganego przez nie poziomu ochrony.
Uznanie podmiotowości dziecka, wyspecyfikowanie należnych mu praw i wolności, poprzez sformułowanie katalogu tych praw znalazło najpełniejszy wyraz w Konwencji o prawach dziecka ONZ. Konwencja ta wyznacza uniwersalne normy prawne ochrony dzieci przed zaniedbaniem, złym traktowaniem i wyzyskiem, jednocześnie dając dzieciom gwarancje podstawowych praw człowieka.
Dokument ten jest największym dotychczasowym osiągnięciem społeczności międzynarodowej w zakresie ochrony praw dziecka, stanowi bowiem aksjologiczną i normatywną podstawę działań na rzecz dzieci zarówno na szczeblu globalnym i regionalnym, jak też narodowym i lokalnym.
Konwencja o prawach dziecka została uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 roku, weszła w życie 2 września 1990 roku. Prace nad konwencją zostały podjęte z inicjatywy Polski i trwały blisko 11 lat.
Prawna ochrona dziecka stanowi proces, w którym uchwalenie Konwencji o prawach dziecka jest niewątpliwym osiągnięciem, ale nie jego zakończeniem. Artykuł 4 Konwencji o prawach dziecka, zobowiązuje państwa-strony do podejmowania wszelkich działań ustawodawczo-administracyjnych i innych dla realizacji praw uznanych w tej konwencji.
W niespełna rok po uchwaleniu konwencji o prawach dziecka przez Organizację Narodów Zjednoczonych, we wrześniu 1990 roku w Nowym Jorku odbył się Ĺwiatowy Szczyt w Sprawach Dzieci.
Dokumenty końcowe Ĺwiatowego Szczytu w Sprawach Dzieci - Ĺwiatowa deklaracja w sprawach dzieci, ich przeżycia, ochrony i rozwoju oraz Plan działań w celu realizacji światowej deklaracji w sprawach dzieci, ich przeżycia, ochrony i rozwoju w latach dziewięćdziesiątych zawierają dziesięciopunktowy program, wokół którego powinny się koncentrować działania na szczeblu krajowym i międzynarodowym:
1. upowszechnianie i wdrażanie konwencji o prawach dziecka,
2. zdrowie dzieci,
3. wyżywienie i odżywianie,
4. rola kobiet, zdrowe macierzyństwo i planowanie rodziny,
5. rola rodziny,
6. kształcenie podstawowe i alfabetyzacja,
7. dzieci żyjące w szczególnie ciężkich warunkach,
8. ochrona dzieci w czasie konfliktów zbrojnych,
9. dzieci i środowisko naturalne,
10. walka z biedą i ożywienie wzrostu gospodarczego.
Dokumenty te zobowiązały rządy państw-stron konwencji do opracowania i wprowadzenia w życie narodowych planów działania na rzecz dzieci. W założeniu plan taki powinien stanowić istotny element polityki społecznej państwa, a rząd winien przewidzieć i określić stosowne środki finansowe, umożliwiające realizację przyjętych zamierzeń.
W 1995 roku Rada Europy opublikowała dokument pod nazwą "Europejska strategia na rzecz dzieci",3 określający modelowy zakres ochrony prawnej dziecka, który powinien obowiązywać państwa członkowskie.
W dokumencie tym wzywa się do przyjęcia "nowego spojrzenia" na dziecko, czyli uznania, iż dziecko jako jednostka ludzka, która posiada własne prawa i własną odpowiedzialność, chce i jest w stanie aktywnie uczestniczyć w życiu rodziny i życiu społecznym. Takie "spojrzenie" na dziecko wiąże się z poszerzeniem uprawnień dotychczas przyznawanych dzieciom.
Europejską strategię na rzecz dzieci wyznaczają następujące zasady:
1. Dzieci jako obywatele dzisiejszych społeczeństw oraz przedstawiciele społeczeństw w przyszłości mają prawa, które są zasadnicze dla ochrony i zabezpieczenia najlepszych warunków ich pełnego rozwoju.
2. Prawa te są niepodważalne i powszechne. Przynależą wszystkim dzieciom na świecie, bez żadnej dyskryminacji, bez względu na płeć, rasę, niepełnosprawność, religię, status prawny lub kulturę, etc.
3. Dzieci są pełnoprawnymi obywatelami posiadającymi prawa i odpowiedzialność (osobiste, w rodzinie i w społeczeństwie). Poglądy dzieci muszą być wysłuchane i rozważone w podejmowanych decyzjach, które je dotyczą.
4. Najlepszy interes dzieci musi stanowić wiodącą zasadę wszystkich działań dotyczących dzieci pośrednio lub bezpośrednio.
5. Narastanie globalnej współzależności stanowi cechę współczesnego świata. Dlatego ze względów etycznych i praktycznych należy podjąć takie działania, aby prawa dziecka były respektowane również poza Europą.
Promowanie powszechnego wdrażania konwencji, prowadzenie odpowiedniej polityki i wzrost działań pomocowych  tak powinna się przejawić europejska solidarność i odpowiedzialność w stosunku do dzieci w krajach rozwijających się.
Jednym z rezultatów przyjęcia Strategii, kolejnym etapem tworzenia przez społeczność międzynarodową systemu prawnej ochrony dzieci jest Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci (Convention on the Exercise of Children's Rights). Prace nad tą konwencją zostały podjęte w rok po uchwaleniu Konwencji o prawach dziecka ONZ, a więc w 1990 roku - przez Komitet Ekspertów ds. Prawa Rodzinnego Rady Europy. W dniu 25 stycznia 1996 roku Konwencja o wykonywaniu praw dzieci została otwarta do podpisu. Polska ratyfikowała tę konwencję w 1997 roku.
Konwencja ta realizuje artykuł 4 Konwencji o prawach dziecka oraz zalecenia Rekomendacji Nr 1121 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w sprawie praw dziecka z 1990 roku. Wprowadza gwarancje dotyczące realizacji praw dziecka w postępowaniu sądowym, szczególnie w sytuacji rozwodu lub separacji rodziców. Przyznaje ona dzieciom, które nie ukończyły 18 roku życia "uprawnienia proceduralne, oraz ułatwienie ich wykonywania, w interesie dobra dziecka, poprzez zapewnienie, aby dzieci osobiście albo za pośrednictwem innych osób lub organów mogły być informowane i upoważnione do uczestniczenia w dotyczących ich postępowaniach przez organem sądowym" (art. 1 ust. 2 konwencji).
Konwencja podkreśla rolę rodziców w ochronie praw i dobra dzieci, uznaje również, iż w przypadku konfliktu rodzinnego pożądana jest próba osiągnięcia porozumienia wewnątrz rodziny w drodze mediacji, zanim sprawa zostanie przedstawiona do rozstrzygnięcia organowi sądowemu.
Ponadto podkreśla ona osobiste prawo dziecka do uzyskania pełnych informacji o sprawie go dotyczącej oraz gwarantuje dziecku możliwość wyrażenia własnego stanowiska bezpośrednio, albo za pośrednictwem pełnomocnika.
Reasumując - koncepcja prawnej ochrony dziecka wypracowywana przez społeczność międzynarodową ewoluowała od uznania dziecka za przedmiot opieki ze strony dorosłych w Deklaracji Genewskiej (1924 r.) do przyznania dziecku podmiotowości prawnej w Konwencji o prawach dziecka (1989 r.), a następnie umocnienia tej podmiotowości poprzez przyznanie określonych uprawnień proceduralnych w Konwencji o wykonywaniu praw dziecka (1996 r.).
2. Konwencja o prawach dziecka ONZ
Uchwalenie Konwencji o prawach dziecka jest jednym z istotniejszych osiągnięć Polski w zakresie ochrony praw dziecka. Polska w 1978 roku zaproponowała bowiem Komisji Praw Człowieka ONZ, uchwalenie tej konwencji i złożyła odpowiedni jej projekt, później dwukrotnie modyfikowany.
Ideową podstawę projektu stanowiły dokonania polskiej myśli pedagogicznej, a przede wszystkim filozoficzno-wychowawcza koncepcja Janusza Korczaka, który już przed II wojną światową wcielał jej zasady w codziennej pracy wychowawczej.
Projekt złożony przez Polskę był podstawą wszystkich prac nad uzgodnieniem ostatecznego tekstu konwencji.
Wszystkie rezolucje i decyzje organów Narodów Zjednoczonych - Komisji Praw Człowieka, Rady Gospodarczej i Społecznej, Zgromadzenia Ogólnego - dotyczące prac nad projektem konwencji były opracowywane i przedkładane przez Polskę. Przez jedenastoletni okres prac nad projektem konwencji w Narodach Zjednoczonych delegat Polski był wybierany na przewodniczącego - sprawozdawcę Grupy Roboczej, w ramach której ustalano tekst konwencji.
Konwencja o prawach dziecka została jednomyślnie przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 roku, a po jej podpisaniu przez 20 państw weszła w życie w dniu 2 września 1990 roku. Konwencja jak dotychczas została ratyfikowana przez 192 państwa świata.
Konwencja składa się z preambuły, w której określone zostały założenia ogólne oraz z trzech części postanawiających.
Część pierwsza składa się z 41 artykułów dotyczących zobowiązań państwa w zakresie realizowania poszczególnych praw dzieci. Część druga (artykuły 42 do 45), dotyczy sposobów egzekwowania i kontrolowania zobowiązań państwa. Część trzecia (artykuły 46 do 54), określa zasady przystąpienia do konwencji.
Konwencja ustanawia status dziecka oparty na następujących założeniach:
* dziecko jest samodzielnym podmiotem, ale ze względu na swoją niedojrzałość psychiczną i fizyczną wymaga szczególnej opieki i ochrony prawnej,
* dziecko jako istota ludzka wymaga poszanowania jego tożsamości, godności i prywatności,
* rodzina jest najlepszym środowiskiem wychowania dziecka,
* państwo ma wspierać rodzinę, a nie wyręczać ją w jej funkcjach.
Konwencja - nazywana światową konstytucją praw dziecka - jest dokumentem prawnym, który - jak dotychczas - zawiera najszerszy katalog praw dzieci.
Katalog sformułowano kierując się następującymi zasadami:
- zasadą dobra dziecka,
- zasadą równości (wszystkie dzieci są równe wobec prawa bez względu na pochodzenie, płeć, narodowość, itd.),
- zasadą poszanowania praw i odpowiedzialności obojga rodziców (państwo respektuje autonomię rodziny i ingeruje tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach według określonych procedur),
- zasadą pomocy państwa (państwo zobowiązane jest do podejmowania wszelkich działań ustawodawczo-administracyjnych dla realizacji praw uznanych w konwencji).
Katalog ten obejmuje prawa cywilne, socjalne, kulturalne, polityczne i z założenia w niewielkim zakresie uwzględnia prawa ekonomiczne (dziecko winno się uczyć, a nie pracować);
Prawa i wolności osobiste (art. 12 - 16)
* prawo do życia i rozwoju,
* prawo do tożsamości i identyczności (nazwisko, imię, obywatelstwo, wiedza o własnym pochodzeniu, prawo do wolności, godności, szacunku, nietykalności osobistej),
* prawo do swobody myśli, sumienia i wyznania,
* prawo do wyrażania własnych poglądów i występowania w sprawach dziecka dotyczących, w postępowaniu administracyjnym i sądowym,
* prawo do wychowywania w rodzinie i kontaktów z rodzicami w przypadku rozłączenia z nimi,
* prawo do wolności od przemocy fizycznej lub psychicznej, wyzysku, nadużyć seksualnych i wszelkiego okrucieństwa,
* prawo nierekrutowania do wojska poniżej 15 roku życia.
Prawa socjalne
* prawo do odpowiednie standardu życia,
* prawo do ochrony zdrowia,
* prawo do zabezpieczenia socjalnego,
* prawo do wypoczynku i czasu wolnego.
Prawa kulturalne
* prawo do nauki (bezpłatnej i obowiązkowej w zakresie szkoły podstawowej),
* prawo do korzystania z dóbr kultury,
* prawo do informacji,
* prawo do znajomości swoich praw,
Prawa polityczne
* prawo stowarzyszania się i zgromadzeń w celach pokojowych.
Konwencja ta wprowadza mechanizm kontroli stanu jej przestrzegania przez państwo-stronę poprzez obowiązek składania cyklicznych sprawozdań z wykonywania konwencji (art. 44). Sprawozdania rządów rozpatrywane są przez Komitet Praw Dziecka (art. 43), czyli zespół ekspertów, którego celem jest "badanie postępów dokonywanych przez państwa-strony w realizacji zobowiązań przewidzianych w konwencji". Komitet Praw Dziecka po rozpatrzeniu sprawozdań (raportów) rządowych z wykonania konwencji może "czynić sugestie i ogólne zalecenia w oparciu o otrzymywane informacje". Sugestie i ogólne zalecenia Komitetu przekazywane są zainteresowanemu państwu-stronie i podawane do wiadomości Zgromadzenia Ogólnego, łącznie z ewentualnymi uwagami państw-stron.
Według wytycznych Komitetu Praw Dziecka raport każdego państwa powinien zawierać:
* informację o podjętych środkach w celu zharmonizowania prawa krajowego i polityki z przepisami konwencji,
* informację o działaniach podjętych w celu propagowania i przestrzegania konwencji,
* informację o sposobie realizacji ogólnych zasad (niedyskryminacji, najlepszego zabezpieczenia interesów dziecka, prawa do życia i rozwoju, szacunek dla poglądów dziecka),
* informację o realizacji postanowień szczegółowych:
- prawa i swobody obywatelskie: prawo do nazwiska, i narodowości, zachowania tożsamości, wolności wypowiadania się, dostępu do informacji, swobody myśli, sumienia i wyznania, prawo zrzeszania się i pokojowych zgromadzeń, ochrona prywatności, ochrona przed torturami oraz nieludzkim, poniżającym traktowaniem i karaniem.
- środowisko rodzinne i opieka alternatywna,
- zdrowie i opieka zdrowotna,
- oświata i działalność kulturalna,
- środki stosowane w sytuacjach szczególnych: ochrona niepełnosprawnych, uchodźców, mniejszości, dzieci w konflikcie z prawem, ochrona przed narkomanią i alkoholizmem, wykorzystywaniem dzieci do prostytucji i pornografii oraz nielegalny handel dziećmi.
Przyjęcie i ocena raportu rządowego państwa - strony konwencji przez Komitet Praw dziecka ONZ odbywa się według następującej procedury:
* przyjęcie raportu rządowego,
* przedłożenie propozycji sporządzenia komentarza, uzupełnienia lub napisania alternatywnego raportu, według ściśle określonych zasad, wybranym organizacjom pozarządowym danego kraju,
* spotkanie członków Komitetu z przedstawicielami organizacji pozarządowych, przedstawicielami WHO, UNICEF, UNHCR w celu omówienia przedłożonego komentarza,
* analiza zebranego materiału i ewentualne zapytania dodatkowe do rządu,
* spotkanie Komitetu z członkami rządu państwa-strony konwencji,
* sformułowanie oceny raportu zawierającej zalecenia i rekomendacje do realizacji przez rząd państwa-strony konwencji.
3. Realizacja Konwencji o prawach dziecka przez Rzeczpospolitą Polską
Polska podpisała Konwencję o prawach dziecka 26 stycznia 1990 roku. Sejm ustawą z dnia 27 września 1990 r. o ratyfikacji Konwencji o prawach dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych z dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z dnia 27 lutego 1991 r., Nr 16 poz. 71) wyraził zgodę na jej ratyfikację przez Prezydenta. Konwencja weszła w życie z dniem 7 lipca 1991 roku. Została opublikowana w Dzienniku Ustaw z dnia 23 grudnia 1991 r., Nr 120, poz. 526.
Polska przystępując do konwencji na podstawie art. 51 ustęp 1 złożyła 2 zastrzeżenia oraz 2 deklaracje.
Zastrzeżenia brzmią następująco:
1. W odniesieniu do artykułu 7 konwencji: Rzeczpospolita Polska zastrzega, że prawo dziecka przysposobionego do poznania naturalnych będzie podlegało ograniczeniu poprzez obowiązywanie rozwiązań prawnych umożliwiających przysposobionemu zachowanie tajemnicy pochodzenia dziecka.
2. O granicy wieku, od której dopuszczalne jest powoływanie do służby wojskowej lub podobnej oraz uczestnictwo w działaniach zbrojnych, rozstrzyga prawo Rzeczpospolitej Polskiej. Granica ta nie może być niższa niż przewidziana w artykule 38 konwencji.
Deklaracje brzmią następująco:
1. Rzeczypospolita Polska uważa, że wykonania przez dziecko jego praw określonych w konwencji, w szczególności praw określonych w artykułach od 12 do 16, dokonuje się z poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną.
2. W odniesieniu do artykułu 24 ustęp 2 litera f) konwencji Rzeczpospolita Polska uważa, że poradnictwo dla rodziców oraz wychowanie w zakresie planowania rodziny powinno pozostawać w zgodzie z zasadami moralności.
Zgodnie z Konstytucją konwencja jako ratyfikowana umowa międzynarodowa stanowi integralną część wewnętrznego polskiego porządku prawnego.
Polski system prawny według generalnych ocen uwzględnia zalecenia Konwencji o prawach dziecka, jednak szczegółowe analizy pokazują, iż istnieją obszary prawa rodzinnego, cywilnego, karnego i prawa pracy, które należy dostosować do zmieniającej się rzeczywistości społeczno-gospodarczej Polski i standardów prawnych konwencji. Ekspertyzy takie dokonywane były w kilku ośrodkach uniwersyteckich (Wrocław, Warszawa, Poznań) i przez organizacje pozarządowe (Helsińska Fundacja Praw Człowieka).
Niezgodność naszych przepisów prawnych z wymogami konwencji zauważa się zwłaszcza w regulacjach dotyczących:
* prawa dziecka do znajomości swojego pochodzenia genetycznego i naturalnego,
* prawa dziecka do wyrażania własnej woli,
* prawa dziecka do ochrony przed wyzyskiem,
* praw i wolności politycznych dziecka.
W 1993 roku Polska złożyła pierwsze sprawozdanie z wykonania Konwencji o prawach dziecka do Komitetu Praw Dziecka ONZ, odpowiedzialnego za badanie postępów dokonywanych przez państwa-strony w realizacji zobowiązań przewidzianych w konwencji (art.43).
Kolejny raport z wykonania Konwencji o prawach dziecka opracowany pod kierownictwem Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny, rząd złożył w sierpniu 1999 roku.
Po rozpatrzeniu pierwszego sprawozdania rządu RP został sporządzony Raport Komitetu Praw Dziecka ONZ (przyjęty na 209 spotkaniu w dniu 27 stycznia 1995 r.), który następnie przesłano rządowi RP. Raport ten zawierał oceny pozytywne, negatywne oraz zalecenia. Uwagi o stanie przestrzegania praw dziecka w Polsce, jakie poczynił Komitet Praw Dziecka ONZ po przyjęciu pierwszego raportu rządu RP z jej wykonania dotyczą głównie stanu przestrzegania przez państwo:
* praw osobistych dziecka w świetle obowiązujących i wprowadzanych przepisów prawa,
* praw socjalnych i kulturalnych w aspekcie realizowanej polityki społecznej.
W raporcie Komitetu Praw Dziecka m.in. stwierdzono co następuje:
Komitet jest zaniepokojony tym, iż tradycyjne postawy, wciąż przeważające w kraju mogą nie sprzyjać realizacji generalnych zasad Konwencji, w tym, w szczególności, artykułu 2 (zasada niedyskryminacji), artykułu 3 (zasada najwyższego dobra dziecka) i artykułu 12 (szacunek dla poglądów dziecka).
... Komitet zachęca Rząd Polski do uwzględnienia możliwości ponownego rozważenia zgłoszonych przez siebie zastrzeżeń, jak również deklaracji mającej na względzie odstąpienie od realizacji praw sformułowanych w artykule od 12 do 16.
... Komitet żałuje, iż nie przyjęto krajowej strategii w dziedzinie praw dziecka, jak również nie stworzono szczegółowych programów, ukierunkowanych na dzieci z grup słabszych w tym Krajowego Planu działania mającego za cel zapewnienia funkcjonowania pewnych bezpiecznych sfer mających zapobiegać pogarszaniu się przestrzegania ich praw.
...Komitet jest zaniepokojony skutkiem, jaki ma na dzieci trudna sytuacja gospodarcza panująca w kraju. W związku z tym Komitet jest szczególnie zatroskany o to, czy zostały przedsięwzięte odpowiednie kroki, mające na celu ochronę dzieci, szczególnie tych, które należą do najsłabszych grup, tych które najwięcej ucierpiały w wyniku reform gospodarczych, w świetle artykułów 3 i 4 Konwencji.
Komitet Praw Dziecka ONZ zachęca Rząd Polski do:
* rozważenia przyjęcia Krajowego Planu działania na polu praw dziecka, jak również stworzenia szczegółowych programów mających za cel ochronę dzieci i zapewnienie funkcjonowania pewnych bezpiecznych sfer, mających zapobiegać pogarszaniu się sytuacji przestrzegania ich praw w kontekście gospodarczym.
* poświęcenia szczególnej uwagi pełnemu wdrożeniu art. 4 Konwencji" oraz zapewnieniu sprawiedliwego rozdziału środków na szczeblu centralnym, regionalnym i lokalnym. Alokacje budżetowe na wdrożenie praw ekonomicznych, socjalnych i kulturowych powinny być zapewnione w stopniu maksymalnym w stosunku do środków znajdujących się w dyspozycji, mając na względzie przede wszystkim dobro dziecka.
* poszukiwania międzynarodowego wsparcia eksperckiego i pomocy od m.in. Centrum Praw Człowieka i UNICEF w swoich wysiłkach mających na celu wdrożenie Konwencji i w szczególności harmonizowanie krajowej legislacji z Konwencją, rozwijanie mechanizmu monitorowania praw dziecka i przyjęcie kompleksowej polityki społecznej określającej prawa dziecka jako jasny priorytet.
Aczkolwiek opinia Komitetu Praw Dziecka ONZ o realizacji konwencji przez rząd RP była w znacznej części krytyczna, a rząd nie podjął jak dotychczas stosownych kroków, aby zrealizować zalecenie Komitetu Praw Dziecka o odstąpieniu od zastrzeżeń zgłoszonych przy ratyfikacji konwencji, to jednak należy zaznaczyć, iż podjęto działania, które zdecydowanie poszerzyły zakres prawnej ochrony dziecka w Polsce.
W latach dziewięćdziesiątych w zakresie praw osobistych dziecka wprowadzono szereg przepisów, które dają pełniejsze gwarancje ich respektowania przez organy publiczne. Zmianie uległy niektóre przepisy prawa wewnętrznego dotyczące dzieci, przyjęto nowe regulacje stanowiące rozwinięcie przepisów konwencyjnych, a także ratyfikowano kilka umów międzynarodowych regulujących szczegółowe kwestie z zakresu prawnej ochrony dzieci.
W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku wprowadzono bardzo istotne przepisy dotyczące praw dziecka:
* art. 40
Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.
* art. 48
1. Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.
2. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.
* art. 72
1. Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją.
2. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych.
3. W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka.
4. Ustawa określa kompetencje i sposób powoływania Rzecznika Praw dziecka.
Ustawą z dnia 7 stycznia 1993 roku (Dz. U z 1999 r., Nr 5 poz. 32) o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży rozszerzono zakres prawnej ochrony życia dziecka. Zgodnie z art. 1 ustawy prawo do życia podlega ochronie, w tym również w fazie prenatalnej w granicach określonych w ustawie.
Nowelizacją ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ustawy o aktach stanu cywilnego w 1995 roku (ustawa z 26 maja 1995 r. o zmianie ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. z 1995 r., Nr 83, poz. 417) znacznie poszerzono uprawnienia dziecka przysposobianego. Zgodnie z nowymi przepisami dziecko, które nie ukończyło 13 lat życia, jeśli jest w stanie pojąć znaczenie przysposobienia powinno być wysłuchane przez sąd opiekuńczy. Może ono wypowiedzieć się w sprawie zmiany nazwiska i imienia. Dziecko, które ukończyło 13 lat musi wyrazić zgodę na przysposobienie, a sąd opiekuńczy w orzeczeniu o przysposobieniu może zmienić imię i nazwisko dziecka tylko za jego zgodą.
Po osiągnięciu pełnoletności dziecko przysposobione może żądać udostępnienia księgi stanu cywilnego w części dotyczącej aktu urodzenia i dotrzeć tym samym do pierwszego aktu urodzenia. Ponadto sąd opiekuńczy, jeżeli uzna, że dziecko przysposabiane rozumie swoją sytuację może zapytać dziecko o zgodę na sporządzenie nowego aktu urodzenia.
W ustawie z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1997 r. Nr 141, poz. 943) wprowadzono art. 4, który zobowiązuje każdego pedagogicznego pracownika oświaty do szanowania godności podopiecznego;
Nauczyciel w swoich działaniach dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych ma obowiązek kierowania się dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, postawę moralną i obywatelską z poszanowaniem godności osobistej ucznia.
W ustawie z dnia 26 października 1995 r. o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. z 1995 r., Nr 138 poz. 682.) przyjęto precedensowe dla dotychczasowego ustawodawstwa polskiego rozwiązanie, a mianowicie ustawa ta gwarantuje małoletniemu, który ukończył 13 lat życia bezpośrednie wyrażenie własnego poglądu przed sądem opiekuńczym. Sąd opiekuńczy ma obowiązek wysłuchania małoletniego, który ukończył 13 lat życia w sytuacji, gdy małoletni ma zostać ewentualnym dawcą szpiku (art. 9 ust. 4).
Natomiast małoletni, który ukończył 16 lat życia może wyrazić sprzeciw przeciwko pobraniu komórek, tkanek i narządów po jego ewentualnej śmierci (art. 4 ust. 3), może również wystąpić z wnioskiem do sądu opiekuńczego o wyrażenie zgody na to, aby mógł zostać dawcą szpiku.
Zgodnie z ustawą z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 1999 r., Nr 11 poz. 95) małoletniemu, który ukończył 16 rok życia i jest zdolny do wyrażenia zgody, musi wyrazić zgodę na przyjęcie do szpitala psychiatrycznego (art. 22 ust. 4). W przypadku sprzecznych oświadczeń małoletniego i jego przedstawiciela ustawowego sprawę rozstrzyga sąd opiekuńczy.
Również w myśl przepisów ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza (Dz. U. z 1998 r. Nr 106, poz. 668) małoletni, który ukończył 16 rok życia musi wyrazić zgodę na badania i udzielanie świadczeń zdrowotnych przez lekarza (art. 32 ust. 5). Na zabieg operacyjny oraz diagnostykę i metodę leczenia stwarzającą podwyższone ryzyko winien wyrazić zgodę pisemną (art. 34 ust. 4). W przypadku braku zgody małoletniego lub jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego wymagana jest zgoda sądu opiekuńczego.
W latach dziewięćdziesiątych Polska ratyfikowała następujące umowy międzynarodowe dotyczące dzieci:
1. Konwencję dotyczącą cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę (obowiązuje od 1 listopada 1992 r.),
2. Europejską konwencję o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz przywracania pieczy nad dzieckiem (obowiązuje od 1 marca 1995 r.),
3. Konwencję o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego (obowiązuje od 1 października 1995 r.)
4. Europejską konwencję o przysposobieniu dzieci (obowiązuje od 22 października 1996 r.),
5. Europejską konwencję o statusie prawnym dziecka pozamałżeńskiego (obowiązuje 22 października 1996 r.), 6. Europejską konwencję o wykonywaniu praw dzieci (nie weszła w życie).
Warto również zaznaczyć, iż po ratyfikacji Konwencji o prawach dziecka podjęto inicjatywy legislacyjne, które nie zakończyły się wprowadzeniem nowych przepisów w życie.
W Senacie III Kadencji zgłoszono projekt nowelizacji przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz niektórych innych ustaw, którego celem była pełniejsza ochrona prawna dzieci. W projekcie tym proponowano zgodnie z Rekomendacją Nr 874 (z 1979 r.) Rady Europy wprowadzenie do prawa polskiego terminu piecza rodzicielska zastępującego termin władza rodzicielska oraz wprowadzenie zakazu stosowania kar fizycznych wobec dzieci. Projekt ten został odrzucony w pierwszym czytaniu.
W Senacie III kadencji i Sejmie II Kadencji rozpatrywano senacki projekt ustawy o rzeczniku praw dziecka. Jednakże dopiero w Sejmie III Kadencji dobiegają końca prace nad ustawą o rzeczniku praw dziecka, która powstała na bazie dwóch projektów - poselskiego i rządowego.
O ile w zakresie praw osobistych dziecka dokonano określonych postępów, o tyle w zmienianych regulacjach z zakresu prawa socjalnego nie wprowadzono istotnych przepisów poszerzających katalog uprawnień osób niepełnoletnich, a krąg uprawnionych do korzystania z różnego typu świadczeń socjalnych systematycznie był zawężany. Jednocześnie znacznie ograniczono możliwości korzystania z różnego typu usług opiekuńczych. Zmniejszanie wydatków państwa na cele społeczne, przeniesienie niektórych uprawnień i zadań na samorządy, rezygnacja zakładów pracy z prowadzonych usług socjalnych spowodowało likwidację lub komercjalizację wielu placówek opieki pozaszkolnej. Tym sposobem żłobki, przedszkola, placówki prowadzące zajęcia kulturalno-oświatowe stały się dostępne dla rodzin lepiej sytuowanych. Stałe niedofinasowanie resortu oświaty spowodowało rezygnację szkół z pełnienia funkcji opiekuńczych. Większość szkół przestała prowadzić świetlice, stołówki, zajęcia pozalekcyjne. Z braku środków znaczn...