ROZWÓJ W OKRESIE PONIEMOWLĘCYM

Sylwetka ulega wyszczupleniu, ostateczne ukształtowanie się postawy stojącej, zautomatyzowany chód. Postawy dziecka charakterystyczne: 15 miesiąc – wchodzi
po schodach na czworaka; chodzi samodzielnie, choć czasem się przewraca, 18 miesiąc ciągnie za sobą przedmioty na sznurku; wchodzi po schodach z pomocą dorosłego, 25-30 miesiąc schodzi po schodach bez trzymania się poręczy i stawiając nogi na przemian skacze biega, 36 miesiąc jeździ na trzykołowym rowerku, staje na palcach u dziecka 2-letniego zauważa się wyraźne wydłużenie kroku, lepszą koordynację, zanikanie ruchów zbędnych, niższe unoszenie stóp 2 rok życia okres rozwoju manipulacji specyficznych dziecko uczy się dostrajać ruchy do kształtów przedmiotów, ich wielkości, oddalenia, ruchy dziecka nabierają precyzji osiągnięcia rozwojowe najlepiej widać w zabawie klockami: najpierw piętrzy klocki budując wieże ( 18miesiąc-z 3-4 klocków, 21miesiąc z 5 klocków, 24miesiąc z 6 klocków, 30miesiąc z 8 klocków), potem zestawia klocki jeden za drugim na płaszczyźnie budując pociągi (ok. 21m) w końcu tworzy budowle trójwymiarowe np. mosty (ok. 30 m)
okres nauki dziecka posługiwania się przedmiotami codziennymi. Rozwija się apraksja – ruchy narzędziowe na przedmiotach codziennego użytku działa tutaj mechanizm naśladowania dorosłych 2 rok życia łyżka, ołówek, 2,5 przenoszenie szklanki w ¾ z płynem, części ubrania, 3 rok życia mycie twarzy, rąk i wycieranie ręcznikiem.
ROZWÓJ POZNAWCZY                                                                                                                              Maleje rola dotyku. Rozwój inteligencji sensoryczno- motorycznej okres ten trwa
2 lata 3 podstawowe formy asymilacji: powtarzanie reakcji, wykonywanie tej samej reakcji
w odpowiedzi na różne bodźce, różnicowanie reakcji w zależności od kontekstu, schematy czynności różnicują się w okresie inteligencji sensoryczno- motorycznej. Stadium I schematy czynności pierwotnych (np. schemat ssania). Stadium II połączenie tego schematu
z elementami sensomotorycznymi (np. ruch ręki do ust) prowadzi do powstania 1-ych przystosowań nabytych- ssanie kciuka. Stadium III schemat czynności wtórnych
(4-8 miesięcy) skierowanie aktywności dziecka ku światu przedmiotów (np. schemat potrząsania, pociągania). Stadium IV łączenie schematów czynności wtórnych w działaniu dziecka (8-12 miesięcy) dzięki temu jeden schemat może być wykorzystany w funkcji celu (schemat chwytania) zaś inny w funkcji środka (schemat pociągania) oznacza to, że dziecko może raz wypracowany schemat stosować w nowych sytuacjach, ale może także łączyć schematy z innymi i używać w innej funkcji. Stadium V (12-18 miesięcy) dziecko wykorzystuje wiele różnych schematów w kontakcie z 1 przedmiotem (postukuje, obmacuje, ogląda, smakuje, potrząsa). Stadium VI (18-24 miesięcy) dziecko może zastąpić realny przedmiot i działanie obrazami umysłowymi, co wiąże się z przekształceniem schematów czynnościowych w umysłowe przejście od działań związanych z własnym ciałem do działań na przedmiotach, oraz od powtarzania (potrząsanie grzechotką) do powtarzania
z modyfikowaniem (wyrzucanie klocka poza łóżko z różnych wysokości, różna siłą itp.)
w toku zmian dziecko odkrywa stałość i obiektywność przedmiotów w jego otoczeniu
do IV stadium dziecko nie szuka przedmiotu, który znika z jego pola widzenia dopiero dzięki koordynacji schematów wtórnych przedmioty nabierają cech stałości (istnieją, choć zniknęły z pola widzenia) oraz cech obiektywności (przedmiot istnienie niezależnie od działań dziecka). W III stadium asymilacja funkcjonalna: prowadzi do powstania schematów funkcjonalnych klas obiektów, (np. przedmiot do potrząsania, turlania) dziecko wykrywa metody działania służące do wywoływania interesujących je rezultatów asymilacja uogólniająca: dziecko nie kieruje się powiązaniem przyczynowo skutkowym jego odkrycia
w tym zakresie mają charakter magiczno-zjawiskowy dziecko odkrywa związek między pewnymi zdarzeniami w otoczeniu a odczuwaniem przyjemności asymilacja różnicująca,
na jej podstawie odkrycie relacji między elementem oznaczającym i oznaczanym np. ułożenie do karmienia jest elementem oznaczającym karmienie (element oznaczany) w toku rozwoju elementy oznaczające zmieniają się: przestają być związane z ciałem dziecka a odnoszą się
do przedmiotów lub zachowań innych osób sposób rozwiązywania problemów zmienia się.
W stadium V dziecko próbuje znane schematy w nowej sytuacji (czynne eksperymentowanie). W VI stadium rzeczywiste działania na obiektach zostają zastąpione przez kombinacje myślowe możliwych, wyobrażonych działań w danej sytuacji. Pod koniec okresu inteligencji sensoryczno-motorycznej – nowa forma inteligencji oparta na umysłowych obrazach przedmiotów i zjawisk, umożliwiająca upośrednienie relacji między dzieckiem
a otaczającym je światem. Wrażenia i spostrzeżenia 18-24 miesiące okres rozwoju obrazu
w dzieciństwie doświadczenia fizyczne dotyczące cech przedmiotów i zjawisk, które zwykle się nie zmieniają w toku życia a jedynie są zastępowane lub uzupełniane (np. kwaśny smak cytryny, kulisty kształt piłki), doświadczenia logiczno-matematyczne dotyczące relacji
są modyfikowane w toku rozwoju oraz doświadczenia semiotyczne – odkrycie relacji między oznaczanym oznaczającym pod koniec 1 r. ż. opanowuje niektóre symbole rozumie i umie się posługiwać kilkoma słowami. W VI stadium inteligencji s-m – funkcja symboliczna: zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów za pomocą symboli i znaków jej przejawy
to: przyswajanie mowy, zabawa symboliczna, naśladownictwo odróżnicowane (od wzoru)- punkt wyjścia do wyobrażeń, pierwsze przejawy wyobrażeń w wieku poniemowlęcym fascynacja dziecka symbolami i szybkość nauki w ich posługiwaniu się w ciągu 3 pierwszych lat dziecko opanowuje język na poziomie podstawowym: zna ok. 2 tys. Słów i podstawowe reguły gramatyczne, co pozwala mu porozumiewać się w sprawach codziennych i rozumieć proste historie i opowiadać o zdarzeniach, w których uczestniczyło obok języka dziecko.

Uwaga. Ma charakter krótkotrwały. W dzieciństwie doświadczenia fizyczne dotyczące cech przedmiotów i zjawisk, które zwykle się nie zmieniają w toku życia a jedynie są zastępowane lub uzupełniane (np. kwaśny smak cytryny, kulisty kształt piłki). Doświadczenia logiczno-matematyczne dotyczące relacji są modyfikowane w toku rozwoju oraz doświadczenia semiotyczne – odkrycie relacji między oznaczanym oznaczającym
pod koniec 1 roku życia opanowuje niektóre symbole rozumie i umie się posługiwać kilkoma słowami. W VI stadium inteligencji, sensoryczno- motorycznej – funkcja symboliczna:
zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów za pomocą symboli i znaków
jej przejawy to: przyswajanie mowy, zabawa symboliczna, naśladownictwo odróżnicowane (od wzoru)- punkt wyjścia do wyobrażeń, pierwsze przejawy wyobrażeń w wieku poniemowlęcym fascynacja dziecka symbolami i szybkość nauki w ich posługiwaniu się
w ciągu 3 pierwszych lat dziecko opanowuje język na poziomie podstawowym: zna ok. 2 tys. Słów i podstawowe reguły gramatyczne, co pozwala mu porozumiewać się w sprawach codziennych i rozumieć proste historie i opowiadać o zdarzeniach, w których uczestniczyło
obok języka dziecko opanowuje takie systemy symboliczne jak: muzyka, rysunek, gesty czy liczby.                                                                                                                                                          Wyobraźnia. Dziecko ma wyobraźnie, o czym chociażby świadczy rozwój zabawy
w okresie poniemowlęcym. Kilka rodzajów zabawy: najważniejsze to zabawy manipulacyjne, konstrukcyjne i symboliczne – podstawa późniejszych zabaw tematycznych, zabawy manipulacyjne wywodzą się z zabaw funkcjonalnych, swobodne czynności podejmowane przez dziecko dla przyjemności zwykle prowadzą do osiągnięcia określonego stanu rzeczy przez manipulacje na przedmiocie np. potrząsanie grzechotką, wkładanie przedmiotów
do pudełek, przenoszenie czy przewożenie klocków stanowią podstawę zabaw konstrukcyjnych zabawy konstrukcyjne wywodzą się z manipulacyjnych w wyniku, których dziecko (w sposób mniej lub bardziej zaplanowany) dąży do uzyskania jakiegoś wytworu
i dostrzega rezultat swego działania np. wieża 5-30 z klocków, rysunek, zamek z piasku
w tym wieku bardziej zainteresowane samym działaniem niż rezultatem. Zabawa w udawanie stanowi ważną przesłankę w rozwoju dziecięcej wiedzy o umyśle. Strukturę wczesnej zabawy w udawanie (ok. 18miesiąca) możemy odczytać jako relacje między trzema elementami: podmiotem (zwykle jest nim samo dziecko),podstawową reprezentacją (aktualny przedmiot, którym bawi się dziecko, np. klocek), rozkojarzoną reprezentacją, tj. reprezentacją drugiego rzędu, dotyczącą treści udawania, np., że klocek jest filiżanką. Proces rozkojarzenia pozwala dziecku traktować udawaną treść odrębnie od rzeczywistych cech i relacji zdolność
do udawania (18-24miesiąc) – dzieci nie tylko same zaczynają odgrywać sytuacje na niby, lecz rozumieją udawanie innych osób, np., gdy matka w zabawie udaje, że banan
to słuchawka telefoniczna. Spotykamy się z trzema formami zabaw w udawanie: jakiś obiekt jest tym, czym naprawdę nie jest, traktowaniu obiektu tak jakby posiadał jakieś cechy, których w rzeczywistości nie ma ( np. udawanie, że ma się mokre ubranie), forma istnienia – wyobrażenie sobie czegoś, czego nie ma (np. kapelusz na czyjejś głowie).
             Pamięć i myślenie. Pamięć dziecka ma charakter mimowolny. Myślenie włączone
w działanie proces interioryzacji od 1,5 roku życia w wieku 2 lat połączenie myślenia
z rozwojem mowy. Mowa intelektualna – zaczyna wyrażać myśli. Myślenie staje się myśleniem językowym – za pomocą słów myślenie konkretno-obrazowe. Połowa 2 roku życia ważny moment nabywania przez dziecko wiedzy na temat stanów mentalnych (dziecięca teoria umysły). Dziecko staje się zdolne do myślenia o rzeczach nieobecnych (poszukiwanie ukrytego przedmiotu) i możliwych, wyobrażonych zdarzeniach mówienie
o przeszłości, planowanie przyszłości, przejawy zadowolenia, gdy plan się powiódł
i niezadowolenia, gdy nie powiódł. 2-3 lata dzieci rozumieją, że umysł zawiera niewidzialne stany mentalne – myśli, które różnią się od przedmiotów. Nie rozumieją natomiast, czym jest aktywność umysłowa, moment ten następuje w wieku 4 lat dziecko musi, więc dokonać
2 odkryć: umysł jest sumą stanów psychicznych, zbiorem myśli i pragnień, umysł reprezentuje świat, aktywnie produkuje te stany mentalne. Dopiero to drugie odkrycie pozwala zrozumieć fałszywe przekonania, żarty, kłamstwa i metafory.                                                        Mowa. Nazywa po swojemu przedmioty w wieku 2 lat połączenie myślenia
z rozwojem mowy, mowa intelektualna – zaczyna wyrażać myśli. Myślenie staje się myśleniem językowym – za pomocą słów dziecko nie używa pojęć tylko słowa. Słowo odnosi się do konkretnego obiektu lub do obiektu, które dziecko zna. Przy tworzeniu słów kieruje się powszechnymi regułami semantyczno-syntaktycznymi), co prowadzi do hiperregularyzacji (np. dać jeść „piesowi”– bo: koniowi). W procesie opanowywania języka biorą udział: mechanizmy wrodzone, materiał językowy, który słyszy dziecko, kontekst sytuacyjny
i środowiskowy w 2 roku życia dziecko używa słów w sposób nieprecyzyjny (nadprodukcja znaczeń) zna wiele nazw dźwiękonaśladowawczych, wymawia słowa, popełniając wiele zniekształceń fonetycznych jego wypowiedzi początkowo mają formę holofraz (wypowiedzi jednowyrazowych, jedno słowo w funkcji zdania). Następnie zlepki dwuwyrazowe bez reguł gramatycznych ( np. mama lala). Mowa dziecka ściśle związana z jego działaniem
i zrozumiała w połączeniu z rozgrywającą się sytuacją = mowa sytuacyjna zaznacza się przewagą funkcji ekspresywnej (wyrażanie przeżyć, postaw) i impresywnej (wywieranie wpływu na słuchacza) nad symboliczną. Mowa telegraficzno-autonomiczna łączy słowa, ale nie gramatycznie w 3 roku życia słownik liczy 100-1500 słów, znaczenia słów wyraźnie określone, słowa bez zniekształceń fonetycznych, zdanie zgodnie z regułami gramatycznymi, zdania 3-4 słowa a nawet z 20 i więcej. Między 2 a 3 roku życia wzrasta długość wypowiedzi, zaznaczają się różnice związane z płcią. Wyraźniejsze różnice występują w 2 roku życia dziewczynki tworzą dłuższe wypowiedzenia niż chłopcy. 2 roku życia wypowiedzenia, które nie maja jeszcze formy zdaniowej, liczba zdań wzrasta wyraźnie między 18 a 30 miesiącem, znaczący przyrost formy zdaniowej = pogranicze wczesnego i średniego dzieciństwa.
W drugim półroczu 2 roku życia wypowiedzenia jednokrotnie złożone współrzędnie.
W 3 roku życia wypowiedzenia jednokrotnie złożone współrzędnie i podrzędnie. Dziecko zaczynające przedszkolny wiek potrafi budować zgodnie z zasadami gramatycznymi wszystkie rodzaje zdań.

ROZWÓJ EMOCJONALNY I SPOŁECZNY

W drugim roku życia dziecko pragnie przebywać z dorosłymi, szczególnie tymi wzbudzającymi pozytywne emocje uczestniczą w codziennych pracach naśladując dorosłych
dziecko wprost wyraża swoje pragnienia i potrzeby rozumie pragnienia i potrzeby innych osób. Psychologia pragnień: w trzecim roku życia dziecko często mówi o swoich i innych ludzi potrzebach, skłonność dziecka do mówienia o własnych emocjach i refleksjach nad nimi oraz rozumienie emocji innych sprzyja nawiązywaniu kontaktów społecznych i umożliwia dzielenie się doświadczeniami. Uczucia dziecka w wieku poniemowlęcym są żywe, zmienne, szybko przechodzą w przeciwstawne ich reakcje – gwałtowne, silnie związane
z zaspokajaniem potrzeb biologicznych oraz zaciekawieniem. Rozwój emocjonalny zależy
od dojrzewania układu nerwowego procesy pobudzenia nadal dominuje nad procesem hamowania. Zjawisko to związane jest z temperamentem między 2 a 3 roku życia pojawiają się uczucia złożone (zazdrość, duma, wstyd poczucie winy, zakłopotanie) wiąże się
to z poczuciem własnego „ja” oraz rozumienia sytuacji społecznych wzajemność oddziaływań między rozwojem poznawczym a emocjonalnym nowe emocje wymagają dojrzałości poznawczej. Lepsze rozumienie siebie i innych osób. Dziecko zaczyna być inicjatorem kontaktów społecznych pierwsze kontakty z rówieśnikami spojrzenia lub „zachowania zaczepne”. Zabawy ze społecznego punktu widzenia to zabawy samotne lub równoległe.
 

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

Rozwój odrębności psychicznej i poczucia własnego „ja” poczucie to wiąże się
ze zrozumieniem stałości przedmiotu oraz rosnącą samodzielnością, która staje się podstawą poczucia sprawstwa (autorstwa zdarzeń i zmian). Pierwsze przejawy poczucia
„ja” – rozpoznawanie siebie w lustrze między 15 a 24 miesiącem życia. Najważniejszym lustrem dla dziecka są inni ludzie i ich opinie (lustro społeczne). Kształtowaniu się odrębności sprzyja komunikowanie się (rozmowa o przyczynach zdarzeń, uczuciach i potrzebach) a także słyszenie własnego imienia. Tworzenie się własnego „ja” wyraża się w: używaniu słowa
„ja”, dziecięcym negatywizmie (przeciwstawianie się prośbą i konsekwentna werbalna odmowa- upór). Wiek trzech lat to wiek przekory.

Rozwój w okresie średniego dzieciństwa od 3 do 6 roku życia

Średnie dzieciństwo przypada na okres pomiędzy trzecim a szóstym rokiem życia.
W tym czasie następuje intensywny rozwój sprawności motorycznych, postęp w rozwoju orientacji przestrzennej, rozwój myślenia opartego na wyobrażeniach, powstaje umysłowa reprezentacja Następują również zmiany w relacjach społecznych - kontakty z rówieśnikami ulegają intensyfikacji. W okresie średniego dzieciństwa następuje dosyć znaczne wydłużenie ciała spowodowane wzrostem kończyn. Powiększeniu również ulega część twarzowa. Dzieci
w tym wieku charakteryzuje niezwykle silna potrzeba ruchu. Jej zaspokojeniu a zarazem dalszemu doskonaleniu czynności motorycznych sprzyjają już poczynione osiągnięcia
w zakresie motoryki. Około 5 roku życia dziecko swobodnie się porusza - sprawnie chodzi
i biega. Jego ruchy maja odpowiednią płynność i rytmikę, są już w znacznym stopniu harmonijne. Jednakże nie są to jeszcze ruchy do perfekcji opanowane - nie są zbyt dokładne, brakuje im również elastyczności. Dziecko ma opanowane nie tylko pojedyncze aktywności ruchowe, wykazuje już pewne umiejętności w zakresie wykorzystywania kombinacji różnych form ruchu - potrafi np. biegać i kopać piłkę. Pomimo znacznego rozwoju fizycznego organizm dziecka w tym okresie życia cechuje jeszcze stosunkowo niska wytrzymałość.
W tym wieku również daje się zauważyć zróżnicowanie czynności i zainteresowań ruchowych wśród chłopców i dziewczynek. Zaczynają oni wybierać zachowania przypisane przez wzorce kulturowe ich płci.                                                                                                                Uwaga              . Na tym etapie rozwoju nie jest jeszcze dobrze rozwinięta, dziecko nie potrafi się koncentrować przez dłuższy okres czasu na jednym przedmiocie.                                                         Wyobraźnia Na przestrzeni średniego dzieciństwa obserwuje się dynamiczny rozwój w zakresie percepcji czasu i orientacji w czasie. Dzieci zaczynają zdawać sobie sprawę
z sekwencyjności wydarzeń, pojawią się u nich również zdolność do wnioskowania o tym,
że wystąpi pewne zdarzenie, potrafią również oszacować czas trwania zdarzenia. Stopniowo opanowują również słowa, które są związane z określaniem relacji czasowych. Dzieci trzyletnie oceniają jeszcze czas trwania rutynowych zdarzeń w sposób przypadkowy,
5- 6 -latki mają dosyć dobrą orientację czasową w przypadku relacji czas- droga - prędkość. Trzylatki rozumieją znaczenie takich określeń czasu jak wczoraj i dziś (ich perspektywa czasowa dotyczy przeszłości i teraźniejszości). U dzieci czteroletnich następuje rozszerzenie perspektywy czasowej o niedaleką przyszłość - zaczynają one rozumieć znaczenie słowa jutro. Dalszy rozwój w zakresie percepcji czasu polega na opanowaniu słownictwa związanego z następstwem różnych wydarzeń w czasie - perspektywa zostaje wzbogacona
o następstwo czasowe. Obok rozwoju orientacji czasowej następuje rozwój w orientacji przestrzennej - dziecko orientuje się w przestrzeni poprzez kojarzenie jej z osobami
i czynnościami. Rozwój orientacji przestrzennej odbywa się głównie poprzez zabawy - zarówno zabawy ruchowe jak i zabawy związane ze stawianiem różnego rodzaju konstrukcji. Udział w tego rodzaju zabawach pozwala dziecku poznać, doświadczyć relacji przestrzennych a także pozwala mu opanować słownictwo odnoszące się do tych relacji.                                          Myślenie. W okresie średniego dzieciństwa dziecko zaczyna również pojmować przyczynowości - potrafi wyciągać proste wnioski w oparciu o znane fakty. Czteroletnie dziecko potrafi połączyć ze sobą stan początkowy i końcowy jakiegoś zdarzenia i znaleźć czynniki, które miały wpływ na przekształcenia. W tym okresie życia pojawia się również funkcja symboliczna - dziecko zaczyna posługiwać się znakami i symbolami. Znajduje
to swoje odbicie zarówno w zabawach jak i rozwoju mowy. W zabawach pojawia się tzw. zabawa symboliczna - różne przedmioty pełnią funkcje zastępcze np. patyk może być karabinem. Dziecko jak gdyby przekształca świat na potrzeby swojej rzeczywistości.
Do czwartego roku życia w zabawach dziecka występują projekcje symboliczne, proste zastępowanie symbolizowanie) jednego obiektu drugim (np. klocek to samochód), sceny rzeczywiste są odgrywane w wyobraźni. W okresie pomiędzy 4 a 7 rokiem życia następuje rozwój zabawy symbolicznej - jest ona coraz bardziej uporządkowana. W zabawie tej może występować wiele przedmiotów zastępczych. Dzieci nakładają również pewne reguły dotyczące tych przedmiotów (np. zabawa w dom- miejsce pod stołem będzie domem, dywan to ogródek). Również duże zmiany daje się zauważyć w rozwoju dziecięcych rysunków. Zmiany te następują na skutek rozwoju umysłowego a także na skutek rozwoju sprawności motorycznych. W okresie średniego dzieciństwa następuje rozwój rysunku od etapu bazgrot do etapu symboli graficznych. W pierwszym etapie bazgroty to właściwie tylko ślady
na papierze, niczego konkretnego nie przedstawiają. Później pojawiają się w rysunkach proste kształty geometryczne oraz ich kombinacje. Charakterystyczny jest etap rysowania głowonogów (postać z głowa i nogami), które są przedstawieniem zarówno ludzi jak
i zwierząt. W wieku przedszkolnym następuje przejście do symbolicznego przedstawiania rzeczywistości, rysunki są schematyczne. Charakteryzuje je również realizm intelektualny - rysunek oparty jest na tym, co dziecko wie. Wykształcone zostają typowe symbole
do przedstawiania reprezentantów konkretnych kategorii (np. człowiek, dom). Rysunki dziecięce tego okresu, są odbiciem wiedzy dziecka o świecie i charakteryzują się: pasowym baz topologicznym uporządkowaniem przestrzeni, afektywnymi przekształceniami - dziecko wykazuje subiektywny stosunek do przedstawianych obiektów i tak np. zły czarodziej może zostać na rysunku zamazany. U starszych dzieci pojawia się dążenie do naśladowania natury, wiedza o otaczającym świecie zaczyna być w rysunku łączona z konwencjami kulturowymi. Następuje przejście do etapu wizualnego realizmu - na rysunkach pojawia się to, co dziecko widzi. U dzieci w wieku średniego dzieciństwa następuje także rozwój tzw. dziecięcych teorii umysłu.. Teorie te stanowią pewnego rodzaju koncepcje przyczynowo wyjaśniające
na podstawie, których dziecko tłumaczy sobie i przewiduje zachowania innych osób poprzez odnoszenie się do stanów, których nie można obserwować takich jak pragnienia czy emocje. Teorie te także kształtują się etapami, dziecko stopniowo poznaje związki łączące rzeczywistość a umysł. Dzieci trzyletnie są przekonane, że to, co dzieje się w świecie zewnętrznym jest bezpośrednio kopiowane przez umysł. Natomiast u pięciolatków pojawia się już rozróżnienie pomiędzy własnymi poglądami na temat rzeczywistości a samą rzeczywistością. Dziecko zaczyna także uświadamiać sobie, że inni ludzie mogą widzieć
w inny sposób te same sprawy - że mogą mieć odmienne zdanie. Dziecko uświadamia sobie także, że przekonania o świecie mogą być fałszywe bądź też prawdziwe. Zaczyna zdawać sobie sprawę ze umysł jest pośrednikiem w doświadczaniu rzeczywistości. Tak, więc
u dziecka zaczyna pojawiać się teoria na temat tego jak funkcjonuje umysł.                                          W wieku przedszkolnym następuje u dziecka znaczny rozwój umiejętności umysłowych takich jak szeregowanie i klasyfikowanie. Zmienia się również rodzaj jak i treść obrazów umysłowych. Pojawiają się również niezmienniki. Pojęcie szeregowania odnosi się do umiejętności wykrywania różnic między obiektami. W końcowym okresie wczesnego dzieciństwa dziecko jest w stanie zestawiać obok siebie przedstawicieli obiektów tej samej klasy różniące się od siebie rozmiarem (np. mały klocek - duży klocek)- jest w stanie tworzyć małe szeregi. Z kolei dzieci nieco starsze próbują szeregować rzeczy metoda prób i błędów- niejako eksperymentalnie, wypracowane rezultaty nie są przez nie modyfikowane. Około szóstego roku życia pojawia się tzw. szeregowanie systematyczne. Dzieci wypracowują pewną strategię postępowania. Ustalają relacje mniejsze większe - relacja ta ustanawiana jest w obu kierunkach tworzonego szeregu, (jeśli szeregują przedmioty a - b- c od najmniejszego do największego to oceniają, że przedmiot "b" jest większy od "a" i mniejszy od "c"), umieją również wprowadzić do szeregu nowy pojawiający się element.                                                                      Z kolei klasyfikowanie oznacza umiejętność łączenia przedmiotów w zbiory
na podstawie łączący je podobieństw. Zbiory tworzone są przez człowieka na podstawie podobieństwa, jakie łączy dany obiekt z prototypem, czyli reprezentacją poznawcza danego obiektu, jaka mają w umyśle. Początkowo obiekty łączone są w kategorii precyzyjne, czyli kategorie oparte na fizycznym podobieństwie między obiektami (podobieństwie, które jest zauważane). W późniejszych etapach rozwoju powstają kategorie konceptualne - wymagają one korzystania z posiadanej wiedzy, wiedzy dotyczącej tego, jakie obiekty należą do tego samego zbioru.                                                                                                                                            Również rozwojowi w tym okresie życia podlegają obrazy umysłowe. Stanowią one pewnego rodzaju przedstawienie rzeczywistości. Oczywiście jest to przedstawienie symboliczne, odzwierciedlające tylko pewne cechy obiektów. Obrazy te przejawiają się
na zewnątrz poprzez gesty, przedmioty zastępcze, rysunki i słowa - wszystkie te "wytwory" zaczynają się kształtować około drugiego roku życia. Obrazy umysłowe przechodzą transformację od obrazów reprodukcyjnych poprzez antycypacyjne, statystyczne, kinetyczne aż do transformacyjnych.                                                                                                                                            Pod koniec okresu średniego dzieciństwa dziecko zaczyna także rozumieć zasadę zachowania stałości. Zauważa, że jeśli modyfikacji ulega jakaś określona cecha przedmiotu nie oznacza to, że przedmiot ten staje się czymś innym czy też, że przestaje istnieć.             

Rozwój emocjonalny i społeczny

              Okres średniego dzieciństwa to nie tylko okres rozwoju sfery intelektualnej to także okres intensywnego rozwoju sfery emocjonalnej. Dziecko nabywa coraz lepszego rozeznania we własnych emocjach oraz emocjach innych ludzi. Zaczyna w tym okresie kształtować się również coraz lepsza zdolność regulowania ekspresji emocji, nabywa również różnego rodzaju umiejętności radzenia sobie z emocjami, co znajduje pozytywne odbicie
w kształtowaniu pozytywnych relacji społecznych tak z rówieśnikami jak i z dorosłymi.              Dzieci w młodszym wieku przedszkolnym potrafią już określić, jakie są przyczyny elementarnych reakcji emocjonalnych. Stany emocjonalne przypisują jednak w większym stopniu czynnikom zewnętrznym niż czynnikom wewnętrznym. Emocje u dzieci w tym wieku przejawiają się w reakcjach fizjologicznych (czerwienienie się, przyspieszenie bicia serca -
co jest oczywiste, bowiem ten aspekt reakcji emocjonalnej jest wrodzony), w ekspresji ruchowej - dzieci odskakują, biegają, klaszczą. W tym wieku dzieci również potrafią ograniczać ekspresję emocjonalna - dzieje się to głównie w przypadku emocji negatywnych takich jak lek czy złość.                                                                                                                                            W okresie od 2 do 3 roku życia zaczynają się kształtować takie emocje jak wstyd, zazdrość, duma, radość. Stopniowo zaczyna kształtować się zdolności do mówienia
o emocjach oraz umiejętność refleksji nad nimi. Dzieci nabywają na tyle rozeznania
w emocjach, że są w stanie nimi manipulować, jeśli chcą wpłynąć na zachowania czy też emocje innych osób. Około czwartego roku życia dzieci nabierają wprawy w pocieszaniu innych, umieją już także żartować czy droczyć się. Rozwija się również umiejętność empatii (jej rozwój uzależniony jest od osiągniętego poziomu rozwoju intelektualnego). Dzieci zaczynają dostrzegać stany emocjonalne innych - pocieszają ich lub dzielą wspólnie z nimi przeżywane mocje.                                                                                                                                                          W wieku średniego dzieciństwa następuje również znaczny rozwój społeczny, inaczej niż we wcześniejszych etapach zaczynają się kształtować relacje z rówieśnikami. Nawiązywane z rówieśnikami kontakty oparte są na równowadze. Podejmowana są również zachowania kooperacyjne, nawiązywane są przyjaźnie. W trakcie zabawy wspólnie ustala się jej cel i reguły nią rządzące. Rozwój społeczny dzieci w tym wieku bardzo łatwo jest prześledzić na etapach rozwoju, przez jakie przechodzą dziecięce zabawy.                                          Na początku w zachowaniach dzieci dominują zabawy samotne - nie jest podejmowana aktywności społeczna. Nawet, jeśli dzieci siedzą w grupie to każde z nich bawi się oddzielnie. (tego rodzaju zabawy występują u 3-latków). Następnie w zabawach pojawia się element naśladownictwa- dzieci nadal bawią się samotnie, ale naśladują to, co robią inne dzieci. Jest to tzw. etap zabaw równoległych. Później pojawiają się zabawy wspólne - dzieci odgrywają poszczególne role w trakcie zabawy. Kolejnym etapem jest etap zabaw zespołowych - grupa ma wyznaczony wspólny cel działania. Dzieci w trakcie zabaw udają różne przeżycia, poznają uczucia innych, uczą się współpracy oraz negocjacji. Poznają także różnego rodzaju sytuacje społeczne w trakcie zabaw w sklep czy szkołę. Rozwijają swoje kompetencje społeczne - zaczynają kształtować przyjaźnie oparte na wspólnej zabawie.

Młodszy wiek szkolny

Trwa cztery lata, dzieli się na dwa podokresy. Faza pierwsza obejmuje 7-8 rok życia,
a faza druga obejmuje 9-10 rok życia. W tym czasie trwa intensywny rozwój dziecka. Trwa proces wzrostu, mięśnie są jeszcze słabe, kościec miękki, plastyczny. Trwa proces wyrastania zębów stałych. Układ kostny zawiera jeszcze dużą ilość tkanek chrzęstnych. Kościec jest miękki i plastyczny. W tym okresie różne części kośćca krzepną i zmieniają się w różnej kolejności. W kręgosłupie następuje pogłębienie kifozy piersiowej. Lordoza lędźwiowa jest, więc niewielka. Kończy się kostnienie kości palców i śródręcza. Trwa proces wyrastania dalszych stałych zębów. W tym okresie istnieje wyraźna przewaga wewnętrznego rozrastania i dojrzewania nad powiększeniem wysokości ciała. Między 6 a 8 rokiem zachodzi zjawisko wczesnego, pośredniego skoku wzrostowego, zwanego także skokiem szkolnym. Następuje szybki rozwój kończyn dolnych. Stopa jest szeroka, niska, średnio wysklepiona. Następuje szybki wzrost tułowia wszerz. U chłopców rozwija się pas barkowy, u dziewcząt pas biodrowy. Klatka piersiowa ulega spłaszczeniu. Mięśnie są jeszcze słabo rozwinięte. Mięśnie duże rozwijają się szybciej niż drobne, w związku z tym dzieci w młodszym wieku szkolnym wykonują wiele ruchów szybkich, zbytecznych nie dostosowanych do tempa pracy. W tym wieku dzieci zdolne są raczej do ruchów silnych i zamaszystych niż do ruchów wymagających dokładności. Przy takich ruchach szybko się męczą. Potrzeba ruchu
i ćwiczenia jest tak duża, że niektórzy autorzy wysuwają zręczność ruchową” jako jedną
z charakterystycznych cech wieku 8 – 12 lat. W tym okresie dojrzewa mózg. Ciężar mózgu dziecka 9- letniego wynosi 1300 g. (człowieka dorosłego 1400g.).Najszybciej rosną
i rozwijają się płaty czołowe. Dojrzewa kora mózgowa i wzrasta jej wpływ na niższe części układu nerwowego. Wzrasta poziom wrażliwości zmysłowej. Rozwijają się funkcje sfery intelektualnej: analiza i synteza wzrokowa, słuchowa, kinestetyczno- ruchowa. Serce rozwija się wolniej niż całe ciało. Płuca nie są jeszcze w pełni rozwinięte. Wzrasta odporność ciała
na choroby.

ROZWÓJ UMYSŁOWY

Rozwijają i doskonalą się takie procesy jak: wrażenia, spostrzeganie, obserwacja, uwaga, pamięć, uczenie się, a także rozwój mowy i czytania. Wśród wielu czynników działających na rozwój umysłowy dziecka 7, 8 letniego decydujące znaczenie ma szkoła jako instytucja kształcąca i wychowująca szczególnie poprzez systematyczne i długotrwałe oddziaływanie, łączące przekazywanie wiedzy z ćwiczeniami funkcji psychicznych
i ukierunkowanym kształtowaniem osobowości. W młodszym wieku szkolnym dzieci uczą się kierowania tymi procesami, stają się w coraz większym stopniu zdolne do koncentracji uwagi, do spostrzegania i obserwacji zjawisk. Również w szkole rozwijają podstawowe funkcje sfery intelektualnej, doskonalą ...