Etymologicznie partia wywodzi się z łaciny i pochodzi od rzeczownika pars – część i partie -dzielić.
Po raz pierwszy pojawiła się w starożytnym Rzymie, gdzie oznaczało najczęściej zgrupowanie polityków u boku przywódcy, np. partia Cezara. Istniała także
anifita – związek przyjaciół, oraz
fakcja – związek polityczny skupiony wokół określonego rodu.
Pierwszą definicję na świecie wymyślili działacze konserwatywni. Wg nich partia to zespół ludzi krzewiących wspólnym staraniem sprawę narodową.
W Polsce: partia oznaczała
• początkowo: zwolennicy jakiś ważnych osobistości lub klientelę magnata, np. partia Kmicica,
• w XIX wiek: odział wojskowy działający odrębnie od głównych sił,
• schyłek XIX wieku: pojawiło się współczesne rozumienie słowa, czyli grupa rywalizująca o władzę
2 sposoby definiowania pojęcia partii politycznej:
1. eksponujące jedna cechę:
• Moris de Gerer – wspólnota o określonej strukturze wewnętrznej
• Franciszek Ryszka – zbiorowość zorganizowana dla zdobycia i utrzymania władzy
2. uwzględniający grupy charakterystycznych elementów nierozłącznie związanych z opisywaną organizacją:
• Sartori – każda mająca oficjalną nazwę grupa polityczna, która wysuwa kandydatów i jest w stanie zapewnić im urzędy publiczne w rezultacie wyborów zarówno w pełni demokratycznych, jak i niedemokratycznych
Max Weber – partiami powinniśmy nazywać stowarzyszenia oparte na dobrowolnej rekrutacji, których celem jest zapewnienie swoim przywódcą szans zdobycia władzy w ramach systemu politycznego, a aktywnym członkom możliwości zrealizowania dzięki temu rzeczowych lub idealnych celów, osobistych korzyści, bądź jednych i drugich.
Ustawy o partiach politycznych:
• Polska (1990 r. - I, 1997 r. - II niezmieniona): partia polityczna jest organizacją społeczną występującą pod określoną nazwą, stawiająca sobie za cel udział w życiu publicznym w szczególności poprzez wywieranie wpływu na kształtowanie polityki państwa i sprawowanie władzy
• Portugalia: stale działająca organizacja obywateli, których podstawowym zadaniem jest uczestnictwo, na demokratycznej drodze, w życiu publicznym kraju poprzez współdziałanie, na podstawie praw konstytucyjnych i opublikowanych statutów partyjnych i programu, w wyrażaniu woli politycznej narodu. Uczestnictwo w procesie wyborczym na drodze wysuwania i ppierania kandydatów.
Klasyfikacja partii wg R. Herberta:
• funkcjonalna – poprzez pryzmat efektów jakie wywołuje w otoczeniu, np. na arenie wyborczej. Partia traktowana jako ogniwo łączące społeczeństwo i władzę
• strukturalna – instytucja, forma zorganizowanej aktywności jej członków oraz arena, na której ludzie zachowują się w określony sposób. Pyt. Co ludzie robią dla partii, a nie co partia robi dla ludzi.
• Racjonalnego wyboru – swoista firma ekonomiczna zdominowana przez przedsiębiorczych liderów, dążących do maksymalizacji prywatnych korzyści przez ewentualne wykorzystanie stanowisk publicznych.
Antypartia – organizacja o wyraźnie politycznych cechach i celach, która promuje typ strategii organizacyjnej i programowej, mających świadczyć o całkowitym odrzuceniu zasad i norm typowych dla ustabilizowanych partii politycznych. Odrzucona jest zasada formalnej struktury organizacyjnej, decyzje podejmowane są przy udziale wszystkich członków, preferowane niekonwencjonalne działania, np. blokady, strajki. Przykłady antypartii: ugrupowania etniczne i regionalne, kanadyjska partia reform, ,,Zwykły człowiek” ( Włoch po zakończeniu II wojny światowej)
Geneza partii politycznej:
M. Weber:
· Partia jako koteria arystokratyczna – grupa skupiona wokół lidera lub rodu
· Kluby polityczne – rozszerzenie prawa wyborczego, brak sformalizowanej struktury
· Nowoczesne partie masowe – 1 połowa XIX wieku
Beme: 3 główne próby wyjaśnienia genezy partii politycznej:
· Teorie instytucjonalne – rozwój partii jest następstwem rozwoju instytucji parlamentu; konsolidowanie się systemów politycznych oraz partycypacja polityczna
· Teorie modernizacji
· Teorie kryzysu: 3 sytuacje kryzysowe prowadziły do powstania nowych partii
1. załamanie legitymacji tradycyjnych monarchii absolutnych – pojawiają się pierwsze partie
2. budowa i integracja niezależnych państw narodowych (Niemcy po zjednoczeniu, Litwa, Łotwa, Jugosławia, Irlandia)
3. załamanie systemów parlamentarnych w 1 połowie XX wieku – spowodowało to dojście do władzy partii totalitarnych.
Atilla Aga: wyróżnił 4 stadia powstawania partii w systemach postkomunistycznych
· embrionalny – w ramach systemu jednopartyjnego pojawiają się ugrupowania antysystemowe, np. KOR, kluby, stowarzyszenia antykomunistyczne
· formowanie się protopartii – związanie z powstawaniem masowych organizacji politycznych o charakterze ruchu społecznego, np. Solidarność; wg Sobolewskiej – Myśnik: partia typu forum – organizacja społeczna o celach politycznych, lecz nie mająca struktury partii
· parlamentaryzacja partii politycznej – związana z wejściem partii nowopowstałych do parlamentu
· socjalizacja – reorientacja na potrzeby społeczeństwa
Marek Chmaj: 5 etapów rozwoju partii politycznych
1. partia jako ugrupowanie o strukturze rodowej – organizacje te powstawały już w starożytności, np. Rzym przed II wojna punicką (III w. p. n. e.); ugrupowania tworzone były przez nobilów (zamożna arystokracja), fakcjony łączyły kilka rodów, fakcje obowiązywała solidarność starania się o urzędy; brakowało konkretnego programu politycznego
2. partia jako ugrupowanie arystokratyczne – ukształtowała się w Rzymie u schyłku republiki, powstały 2 ugrupowania:
· popularze – nastawieni antysenacko, opowiadali się za reformami politycznymi, społecznymi i gospodarczymi
· optymaci – luna grupa, która broniła senatu;
Powstał pewien obyczaj, w którym najpierw jest się popularzem, aby zdobyć poparcie, wchodzi się do senatu i wtedy zostaje się optymatą, no stronnictwa angielskie Wigów i Torysów, powstałe w XVII wieku w okresie chwalebnej rewolucji.
Wojtaszczyk – pierwsze ugrupowania o charakterze arystokratycznym powstały w czasie rewolucji niderlandzkiej XVI/XVII wiek – partia prowincjonalistów i unitarystów
3. kluby polityczne – schyłek XVIII wieku; posiadały formalną organizację, platformę programową, nie miały charakteru stanowego. Przyczyny powstania: USA, Francja – rewolucje, Polska – okres Sejmu Wielkiego, Włochy – walka o zjednoczenie i nieodległość po Kongresie Wiedeńskim: Węglarstwo Demokratyczne Powszechne
4. partie masowe – upowszechnienie prawa wyborczego; na rozwój partii wpływały formułowane ideologie i doktryny polityczne; partie, które do dziś determinują scenę polityczną; ugrupowania konserwatywne, chadeckie, liberalne, socjalistyczne, komunistyczne.
Pedersen – partie muszą przekroczyć 4 fazy związane z przekroczeniem kolejnych barier:
· faza deklaracji – pojawia się grupa liderów, która deklaruje fakt powstania partii i udział w wyborach
· faza autoryzacji – konieczność zarejestrowania ugrupowania
· faza reprezentacji – partia wchodzi do parlamentu
· faza relewacji – potencjał koalicyjny lub szantażu politycznego
5. partie wyborcze lub masowej integracji – ukształtowały się po II wojnie światowej; program jest nieistotny, istotne jest pozyskiwanie głosów
6. partie jako kartel – dąży do posiadania reprezentacji w parlamencie, nie dążą do władzy, ale chcą wpływać na obsadę stanowisk publicznych, blokują dostęp do stanowisk innym partią
Geneza partii politycznych w Polsce:
3 etapy:
• Rzeczpospolita Szlachecka – charakter konfederacji wojewódzkich lub generalnych; obieralne władze złożone z marszałka, konsyliarzy i regimentarzy – dowódcy wojskowi; naczelny organ – rada walna; podstawą konfederacji była dobrowolność związku oparta na indywidualnym przystąpieniu, np. konfederacja z czasów Zygmunta III Wazy, obozy czasów Sejmu Wielkiego – hetmański, królewski i Czartoryski
• Kształtowanie się ugrupowań parlamentarnych – pierwsze ugrupowania powstały u schyłku XVIII wieku, np. Zgromadzenie Przyjaciół Ustawy Rządowej 3 Maja; w okresie Królestwa Polskiego – ugrupowanie Kalisza; na emigracji – klub polityczny Towarzystwo Demokratyczne Polski
• Masowa partia polityczna – lata 80., 90. XIX wieku, związane z przekształceniami społeczno – ekonomicznymi, pierwsza partia to komitety wyborcze szczególnie w zaborze austriackim i pruskim; pierwsze partie nie eksponowały konieczności zdobycia władzy, ograniczając się do organizowania społeczeństwa lub jego części do działania politycznego w obrębie danego systemu; Liga Narodowa – jedna z pierwszych, w której działalności można dostrzec działanie zainteresowanego kolektywu, zdolnego do ofiarnego i sprawnego realizowania celów; zabór rosyjski – rewolucja 1905-1907: jednostki wybijające się intelektualnie lub organizacyjnie, tworzyły instytucjonalny zalążek partii; zabór austriacki i pruski – spontaniczne formułowanie się partii, skończone w latach 90 XIX wieku.
Geneza partii poza Europą:
· Początki kształtowania się partii to schyłek XIX wieku.
· Pierwsze partie: Japońska Partia na Rzecz Restauracji 1807 r., Indyjski Kongres Narodowy – charakter niepodległościowy.
· Ameryka Południowa – lata 30. XIX wieku: charakter narodowo – religijny
· Prawny zakaz tworzenia partii w Arabii Saudyjskiej, Libii
· Afryka – osłabienie pozycji wielu partii politycznych związane z umocnieniem administracji publicznej – Ghana, Tanzania, Senegal
Klasyfikacja partii politycznych:
Max Weber:
· Patronażu – zdobycie władzy dla przywódcy i obsadzenie stanowisk administracyjnych przez przedstawicieli partii
· Interesu – nastawione na artykulację określonych interesów grupowych
· Światopoglądowe – nastawione na realizację określonej wizji ładu społecznego
Ze względu na zasady ilościowe:
· Masowe – rozwinięta organizacja, posiadają rozbudowane struktury biurokratyczne, systematyczna praca partyjna, cecha charakterystyczna – tworzenie afiliowanych organizacji (młodzieżówki). Partie komunistyczne wprowadziły specyficzną organizację – powoływanie małych organizacji w miejscu pracy, dużą centralizację i troskę o czystość ideową. Partie faszystowskie dokonały syntezy modelu komunistycznego i socjalistycznego; namawia do działalności propagandowej w celu uzyskania masowego poparcia. Po II wojnie światowej przekształciły się w partie Catach All – przywiązują małą wagę do ideałów, jej celem jest pozyskiwanie ludzi.
· Kadrowe – XIX/XX wiek; konflikt między arystokracją a burżuazją; charakter lokalny, stanowi rodzaj koalicji grup powiązanych nieformalnie; frakcje parlamentarne kontrolujące poszczególne ministerstwa.
Ze względu na charakter członkostwa:
· Bezpośrednie – aby stać się członkiem należy wypełnić deklarację
· Pośrednie – zasada zbiorowego członkostwa, np. stowarzyszeni, związki zawodowe, spółdzielnie. Do I wojny światowej ugrupowania socjaldemokratyczne – Brytyjska Partia Pracy do 1918 r., Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Pracy do 1987 r. Historycznym przykładem może być partia chadecka – Belgijska Partia Katolicka, składała się z frakcji - robotnicy, farmerzy, chłopi; partia jako płaszczyzna negocjowania interesów wysuwanych przez poszczególne korporacje. Obecnie pośredni charakter ma Austriacka Partia Ludowa – dopuszcza członkostwo indywidualne, lecz większość członków należało pierwotnie do jednego z trzech stowarzyszeń o charakterze zawodowym – farmerów, biznesu, robotników i pracobiorców.
Partie zewnętrznie tworzone – maja spore zastrzeżenia do dotychczasowego sposobu funkcjonowania państwa, w ich ofercie programowej dominuje paradygmat zmiany, czasami bardzo radykalny, jest skłonna do instytucjonalizacji demokracji wewnątrzpartyjnej; wywodzą się ż instytucji, których cele leżały daleko od działalności politycznej, np. związki zawodowe – Samoobrona. Od lat 70. XX w. powstawały partie zewnętrznie tworzone, ale nie wywodzące się ruchów politycznych czy społeczne, lecz tworzone były przez przedsiębiorcze jednostki wywodzące się spoza kręgu elity politycznej, np. Partia Postępu w Danii czy Norweska Partia Progresywna.
Modele powstawania partii:
· Organizacyjny model rozwoju partii – charakteryzuje się terytorialną penetracją, a centrum stymuluje i kontroluje rozwój partii na peryferiach
· Terytorialne rozproszenie – lokalne elity tworzą względnie autonomiczne stowarzyszenia, które zostają zintegrowane w ramach narodowej organizacji
· Rola charyzmatycznego lidera – (charyzma sytuacyjna), społeczeństwo znalazło się w sytuacji kryzysowej i widzi w liderze osobę niespotykanych kwalifikacji, np. Konrad Adenauer, CDU w Niemczech
Ze względu na kryteria organizacyjne:
· Wewnętrzna demokracja – organizacje lokalne maja duży zakres autonomii dotyczących decyzji personalnych czy zawieranie koalicji (Stratarchia).
· Zcentralizowane – władza skupiona w rękach organizacji ogólnokrajowej, organizacje lokalne są pozbawione samodzielności, określane mianem partii wodzowskich, gdzie przywódca posiada niekwestionowaną rolę lidera
Ze względu na sformalizowanie:
· Słaba artykulacja – nie ma organizacji i procedury wewnętrznej, nie są unormowane, opierają działalność na zwyczajach i praktyce politycznej
· Silna artykulacja – cała organizacja jest dokładnie i szczegółowo unormowana w statucie, wszelkie okoliczności są z góry przewidziane i znajdują się dla nich odpowiednie regulacje
Ze względu na charakter funkcjonalny:
· Konstytucyjne – akceptują obowiązujące zasady gry politycznej oraz porządek instytucjonalny, szanują reguły alternacji władzy oparte na demokratycznych mechanizmach wyborczych
· Rewolucyjne (antysystemowe) – głównym celem jest obalenie istniejącego porządku konstytucyjnego, akceptują siłowe metody alternacji władzy. Są to ugrupowania skrajnej prawicy i lewicy
Z. Neuman:
· Partie reprezentacji – reprezentują interesy poszczególnych segmentów rektoratu, jej celem jest maksymalizacja zysków wyborczych, a one same są przykładem organizacji, dla których władza jest celem samym w sobie
· Partie integracji – dążą do mobilizacji określonej kategorii elektoratu, podejmują przedsięwzięcia o charakterze edukacyjnym i socjalizacyjnym, strategie aktywne nastawione na kreowanie sprzyjającego środowiska wyborczego przy wykorzystaniu apelu ideologicznie – propagandowego.
Ze względu na funkcje w systemie partyjnym:
· Duże – w kilku elekcjach uzyskują ponad 15 % głosów wyborczych
· Małe
· Inicjujące – partia relewantna, a stan posiadania w parlamencie predestynuje ją do rozpoczęcia przetargów koalicyjnych. Małe ugrupowanie może odgrywać rolę inicjującego. Na czele stoi znany polityk akceptowany przez społeczeństwo. Podobna sytuacja występuje w reżimach prezydenckich.
· Wypełniające – umożliwia partii inicjującej dysponowanie większością absolutną w parlamencie, np. Unia Wolnoś...
umkc