System polityczny RFN
SPECYFIKA PARLAMENTARNO-KANCELARSKIEJ FORMY RZĄDÓW
Konstytucyjny system relacji między naczelnymi organami ma za swą podstawę zasadę trójpodziału władzy w wersji polegającej nie na separacji, lecz na złożonym współdziałaniu organów należących do władzy ustawodawczej i wykonawczej. System ten wyraża formalnie ideę, że czynnik rządzący państwem czerpie legitymizację do sprawowania rządów z zaufania parlamentarnego , a nie z bezpośredniego nadania ludu. Czynnikiem rządzącym jest w RFN Kanclerz Federalny, który wprawdzie jest także członkiem Rządu Federalnego., a nawet przewodniczącym tego ciała, niemniej Ustawa Zasadniczo wyodrębnia go, czyni samodzielnym organem państwa, o własnych kompetencjach i odpowiedzialności. Kompetencje te są przy tym kompetencjami o charakterze zwierzchnim kierowniczym wobec pozostałych członków Rządu Federalnego. Wydaje się więc, że są podstawy do odmiennego zakwalifikowania tego ustroju jako „systemu kanclerskiego”, biorąc pod uwagę kluczową rolę odgrywaną przez ten organ. Oczywiście nie decyduje o tym nazwa organu, lecz taka właśnie jego rola w formalnej strukturze władz naczelnych.
SYSTEM POLITYCZNY PODMIOTÓW FEDERALIZMU NIEMIECKIEGO
Republika Federalnych Niemiec składa się aktualnie z 16 krajów. Wykazują one wszelkie cechy ograniczonej państwowości, właściwej dla jednostek federalnych : własne konstytucje i pochodzące od nich ustawodawstwo, parlamenty i rządy oraz dalsze organy administracji krajowej, własne sądy, a także odrębne, krajowe obywatelstwo, w ograniczonym zakresie kraje mogą również zawierać umowy z podmiotami zagranicznymi wobec całej RFN. Mogą zawierać ponadto umowy między sobą jak i z RFN. Spory kompetencyjne między federacją a krajami oddano w ręce Federalnego Trybunału Konstytucyjnego. W zakresie ustawodawstwa – konstytucja ustala zakres ustawodawstwa federalnego, a cała nieokreślona reszta materii należeć będzie do ustawodawstwa jednostek federalnych. Konstrukcja ta dzieli się na ustawodawstwa wyłączone (zakres ustalony jest w art.73 i 105 ust.1 Umowy Zasadniczej. Obejmuje także wszystkie inne sprawy z istoty rzeczy odnoszące się do zakresu działania Federacji) oraz ustawodawstwo konkurencyjne (mogą by przedmiotem ustaw parlamentu federacyjnego jak i parlamentów krajowych). W zakresie administracji – pierwszą sytuacją realizowania przez kraje działalności administracyjnej jest wykonywanie „swoich” ustaw krajowych. Ustawa Zasadnicza nie reguluje tej sytuacji. Podmiotem prowadzącym tę działalność są organy administracyjne przewidziane przez konstytucje krajowe. Wykonywanie ustaw federalnych przez władze administracyjne krajów odbywa się w ramach dwóch procedur : jedna z nich nosi nazwę wykonywania ustawy jako „sprawy własnej”, druga zaś wykonywanie ustaw „na zlecenie federacji”. Obie przebiegają pod nadzorem Rządu Federalnego. W zakresie wymiaru sprawiedliwości – w zakresie sądownictwa powszechnego, administracyjnego, finansowego, pracy i spraw socjalnych, sądy krajowe stosują tak ustawy federalne jak ustawy krajowe w zależności od tego, które z nich regulują, i w jakim zakresie sprawy karne, cywilne, administracyjne, finansowe, pracy i spraw socjalnych. Również sądy krajowe mogą kontrolować je zarówno gdy pochodzą od organów federalnych jak i krajowych.
PROGRAMY, SKŁAD SPOŁECZNY I ROLA W ŻYCIU POLITYCZNYM GŁÓWNYCH PARTII POLITYCZNYCH RFN
Art. 21 Konst. RFN wprowadza instytucjonalizacje partii politycznych stanowiąc, iż partie współdziałają w politycznym kształtowaniu się woli narodu. Wcześniej w wielu innych aktach oraz w drodze polityki parlamentarnej i orzecznictwa Trybunału Konst. została ukształtowana wysoką pozycją partii jako głównego czynnika integracji społeczeństwa i pośrednika między nim a organami państwowymi. Wg L. Garlickiego istnieją 3 zasadnicze elementy systemu partyjnego: ograniczenie liczby partii reprezentowanych w parlamencie, zróżnicowanie pozycji i znaczenia poszczególnych partii, wzajemną nie alternatywność tych partii i ich podobieństwo programowe. Podobnie jak w wielu innych państwach zachodnich po II w. światowej powstało w Niemczech wiele partii, z których 11 początkowo posiadało swą reprezentację w parlamencie. Już jednak od wyborów do Parlamentu Związkowego (1953-1983) swą parlamentarną reprezentację posiadały jedynie Unia Chrześcijańsko- Demokratyczna (CDU), Unia Chrześc.- Społeczna (CSU), Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD) i Wolna Partia Demokratyczna (FDP). Zbliżony charakter programowy tych partii sprawił, że przez wiele lat możliwe były wszelkie układy koalicyjne.
USTAWA ZASADNICZA RFN
Przepisy o randze konstytucyjnej, kształtujące ustrój współczesnych Niemiec zawarte są w Ustawie Zasadniczej uchwalonej 24 maja 1949 roku, w czasie powojennego podziału Niemiec na cztery strefy okupacyjne. Akt ten przez ponad 40 lat obowiązywał jedynie na terenach byłych trzech zachodnich strefach okupacyjnych. Status okupacyjny zniesiono w 1955 roku. Ustawę Zasadniczą uchwaliło specjalne ciało tzw. Rada Parlamentarna, składająca się z delegatów wyłonionych przez parlamenty krajowe. Została zatwierdzona przez władze okupacyjne. Ustawa Zasadnicza jest aktem o średnim stopniu sztywności : dla jej zmiany potrzeba uchwały Parlamentu Federalnego, a następnie Rady Federalnej, podjętych większością 2/3 głosów. Niektóre zasady Ustawy Zasadniczej uznawane są za niezmienne, czyli absolutnie sztywne : suwerenność Narodu, zasada państwa socjalnego, zasada federalizmu opartego o kraje wraz z zasadniczym udziałem krajów w ustawodawstwie, zasada reprezentacji, trójpodziału władzy, zasada legalizmu. Ustawa Zasadnicza była wielokrotnie nowelizowana. Wiele zmian posiadało wybitnie polityczno-ustrojowy charakter, związany z odzyskaniem pełnej suwerenności państwowej, a następnie integrowaniem się RFN w struktury europejskie. Ustawa Zasadnicza jest drugą po włoskiej konstytucją europejską, która instytucjonalizacji partii politycznych.
Ustawa Zasadnicza zwiera m.in.:
· Wolność tworzenia partii politycznych
· Określa rolę partii politycznych
· Ustanawia pewne wymogi ich struktury wewnętrznej
· Nakłada na nie obowiązek składania publicznych sprawozdań z pochodzenia środków finansowych
· nakłada na partie polityczne pewne granice programowe, wymagając od nich uznania „wolnościowego, demokratycznego ustroju”, a także „niezagrażanie istnieniu RFN”.
Partie przekraczające owe wymogi konstytucyjne Ustawa Zasadnicza określa jako sprzeczne z konstytucją i upoważnia Federalny Trybunał Konstytucyjny do orzekania o tej sprzeczności.
STRUKTURA I POZYCJA USTROJOWA PARLAMENTU ZWIĄZKOWEGO RFN
W związku z federalną strukturą państwa parlament RFN składa się z dwóch izb. Reprezentację ogólnonarodową stanowi Izba Związkowa (Bundestag), reprezentację krajów Rada Związkowa (Bundesrat).
Izba Związkowa – Bundestag
Bundestag jest wybierany w wyborach powszechnych, bezpośrednich, wolnych, równych i tajnych. Prawo wybierania ma każdy, kto ukończył 18 lat, a wybranym może być każdy kto ukończył 21 lat. Konstytucja RFN nie określa liczby posłów do Bundestagu, pozostawiając to ustawie wyborczej. Ustawowa liczba ulega zmianą. Kadencja do Bundestagu wynosi 4 lata i liczy się od dnia pierwszego posiedzenia. Przed upływem kadencji Bundestag może być rozwiązany przez prezydenta w dwóch przypadkach :
· gdy w trzeciej turze głosowania nie zdoła wybrać kanclerza bezwzględną większością głosów
· gdy nie przychyli się do wniosku kanclerza o wyrażenie mu wotum zaufania
Wewnętrznymi organami Bundestagu są : prezydent izby, zastępcy, rada senatorów, komisje i sekretarze. Prezydent Bundestagu jest wybierany na okres kadencji na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego parlamentu w głosowaniu tajnym bezwzględną większością głosów. Funkcję przewodniczącego zgromadzenia pełni reprezentant najsilniejszej frakcji i z reguły w głosowaniu nie przeciwstawia się kontrkandydata. Czterech wybranych wiceprezydentów wraz z prezydentem tworzy prezydium. Członkowie prezydium wchodzą też z urzędu w skład Rady senatorów – organu doradczego prezydenta Bundestagu. Dużą rolę w pracy Bundestagu odgrywają przewidziane w ustawie zasadniczej komisje stałe, nadzwyczaje i powoływanie do załatwiania określonych spraw. Liczbę komisji i liczbę ich członków każdorazowo określa Bundestag. Członkowie komisji są delegowani i odwoływanie przez frakcje parlamentarne, ich liczba w poszczególnych komisjach jest ustalana proporcjonalnie do liczebności frakcji. Na początku każdej kadencji parlamentu powołuje się Komisję Wspólną, składającą się z 2/3 członków Parlamentu Związkowego i w 1/3 z członków Rady Związkowej. Pracami tej komisji kieruje Przewodniczący Bundestagu. Jednoosobowym organem pomocniczym Bundestagu jest pomocnik spraw wojskowych, który uczestniczy w sprawowaniu parlamentarnej kontroli nad armią.
Do zakresu działania Bundestagu należą takie kompetencje jak :
· uprawnienie w zakresie zmiany konstytucji
· sprawowanie kontroli nad rządem
· uchwalanie ustaw
· uchwalanie budżetu i kontrola jego wykonywania
· wybór własnych organów
· Współudział w powoływaniu kanclerza i trybunału Konstytucyjnego
Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają : rząd związkowy, posłowie Parlamentu Związkowego lub Rady Związkowej. Rola tych trzech organów w postępowaniu ustawodawczym jest jednak nie równa. Rząd i Rada Związkowa posiadają związane prawo inicjatywy.
Rada Związkowa - Bundesrat
Bundesrat nie jest organem kadencyjnym – jej skład zależy od zmiany rządów krajowych, a o jej obliczu partyjno-politycznym decydują wyniki wyborów do parlamentów krajowych. Członkowie Bundesratu są związani instrukcjami własnych rządów i głosują stosownie do uchwały swych gabinetów, a nie według własnego przekonania. Nominalnie Bundesrat jest organem krajów i jako taki zajmuje kluczową pozycję w federalnej strukturze RFN. Zgodnie ze swą pozycją powinien służyć interesom krajów, być gwarantem uprawnień przyznawanych im w ustawie zasadniczej, przeciwdziałać tendencjom unitarystycznym i centralistycznym silnie występującym w republice. W praktyce Bundesrat będący odzwierciedleniem federalnej struktury państwa i przede wszystkim stanowiska rządów krajowcy rzecznikiem partii lub koalicji partyjnych. Mimo iż w Bundesracie nie istnieją frakcje partyjne, członkowie Bundesratu będący rzecznikami swych rządów są też rzecznikami większości parlamentarnych czy partii, które rządy wyłoniły i sprawują władzę na terytorium danego kraju. Reprezentacja interesu partyjnego jej siła i intensywność w Bundesracie jest uzależniona od stopnia jednorodności politycznej parlamentów krajowych z parlamentem federalnym. Funkcje prezydenta Bundesratu sprawują kolejno szefowie rządów krajowych wybierani przed Bundestag według ustalonego klucza. Do istotnych uprawnień prezydenta poza kierowaniem obradami należy podejmowanie funkcji prezydenta RFN, jeśli ten z jakichś powodów nie może ich sprawować. Prezydent wraz z wiceprezydentami tworzą organ kolegialny, kierującymi pracami Bundesratu. Przy prezydencie istnieje ciało doradcze, w skład którego każdy kraj deleguje swojego pełnomocnika i którego zadaniem jest służenie radą i pomocą przewodniczącemu w przygotowaniu posiedzeń i załatwianiu czynności administracyjnych Bundestagu. Zgodnie z Ustawą Zasadniczą Bundesrat jest organem za pośrednictwem którego władze krajowe biorą udział w kształtowaniu woli federacji. Nie jest jednak organem w pełni uprawnionym, gdyż posiada tylko ograniczone uprawnienia ustawodawcze. Udział Bundesratu w ustawodawstwie polegający na prawie inicjatywy ustawodawczej, wyraża się opinii w przedmiocie rządowego projektu ustawy oraz wyrażeniu zgody na ustawy uchwalone przez parlament związkowy został już wcześniej w tej pracy przedstawiony. Według ustawy zasadniczej Bundesrat został wykluczony z udziału w wyborach prezydenta oraz tworzenia i obalenia rządów. Bundesrat zachował natomiast prawo postawienia prezydenta w stan oskarżenia oraz udziału w wyborach sędziów Federalnego Trybunału Konstytucyjnego.
TRYB WYBORU I ROLA USTROJOWA PREZYDENTA RFN
Prezydent RFN wybierany jest przez specjalny organ, zwany Zgromadzeniem Federalnym, w skład którego wchodzą członkowie Bundestagu oraz delegaci każdego z 16 parlamentów krajowych, przy czym liczba delegatów z krajów powinna równać się liczbie członków Bundestagu. Wybór następuje na kadencję 5-letnią, a więc rok dłuższą od kadencji parlamentu i jednorazowy, ponowny wybór jest konstytucyjne dopuszczalny. Wybór następuje większością ogólnej liczby członków Zgromadzenia, z możliwością przeprowadzenia trzech tur głosowania, z tym że w trzeciej turze obowiązuje już większość zwykłą. Funkcje prezydenta RFN są klasycznymi funkcjami głowy państwa systemu parlamentarno-gabinetowego.
Funkcje prezydenta :
· reprezentowanie państwa na zewnątrz i zawierania w jego imieniu umów międzynarodowych
· wysyłanie i przyjmowanie przedstawicieli dyplomatycznych
· mianowanie i zwalnianie sędziów, urzędników federalnych i oficerów
· Korzystanie z prawa łaski
· Żądanie zwoływania posiedzenia parlamentu
· Mianowanie ministrów
· Zatwierdzanie regulaminu rządu
· Rozwiązywanie Bundestagu w sytuacji nie uchwalenia wotum zaufania
· Powierzenia rządowi, którego kadencja się skończyła, dalszego spełniania obowiązków
· Ogłaszanie stanu konieczności ustawodawczej
· Promulgacja ustaw
· Ogłaszanie o zaistnieniu stanu obrony i jego zakończeniu
Również tradycyjnym i wiążącym się z kontrasygnatą rozwiązaniem jest brak politycznej odpowiedzialności prezydenta, w szczególności przed Bundestagiem. Ustawa Zasadnicza wprowadza natomiast odpowiedzialność konstytucyjną prezydenta, którą ponosi on przed Federalnym Trybunałem Konstytucyjnym, za umyślne naruszenie Ustawy Zasadniczej lub innej ustawy federalnej.
SPOSÓB POWOŁYWANIA I FUNKCJE RZĄDU RFN
Ustawa Zasadnicza przyjmuje rzadko spotykany wariant powoływania rządu. W myśl jej art.63 to Parlament Federacyjny wybiera Kanclerza większością ustawowej liczny swych członków, na początku każdej kadencji i na okres jej trwania. Rząd niemiecki jest organem kadencyjnym, ściśle związanym z kadencją parlamentu. Jedynym wnioskodawcą proponującym kandydata na urząd Kanclerza jest Prezydent Federalny. Swoboda działania prezydenta jest tu czysto formalna, w warunkach istnienia większości parlamentarnej., prezydent na stanowisko Kanclerza proponuje jej przywódcę. Tak wybranego Kanclerza prezydent jest obowiązany formalnie mianować. Ustawa Zasadnicza nie wymaga piastowania przez kandydata mandatu parlamentarnego. Na wniosek Kanclerza dochodzi do mianowania dalszych członków rządu przez prezydenta, który też odbiera od nich ślubowanie lub przysięgę. Liczbę resortów oraz ich zakresy działania określa Kanclerz, najpierw we wniosku do prezydenta w sprawie mianowania ministrów, a następnie w drodze swych wewnętrznych zrządzeń. Spośród członków rządu Kanclerz uprawniony jest do mianowania jednego z nich na swojego zastępcę. Utworzonemu rządowi Ustawa Zasadnicza stara się też zapewnić bardzo daleko posuniętą trwałość i stabilizację, a także optymalne warunki prowadzenia działalności. Należą tu zwłaszcza szczególna procedura odpowiedzialności politycznej, ustalanie zgody na najważniejsze praktyczne ustawy parlamentu, możliwość dokonywania określonych wydatków publicznych także w sytuacji nie uchwalania budżetu, stan wyższej konieczności ustawodawstwa i inne. Rząd RFN stanowi naturalnie organ władzy wykonawczej, stąd też jego funkcje odpowiadają teoretycznemu rozumieniu tej władzy, a Ustawa Zasadnicza nie zawiera osobno artykułu obejmującego wyliczenie kompetencji rządowych. O pewnych szczególnych kompetencjach tego organu mówi natomiast wiele przepisów konstytucyjnych, wówczas gdy wiążą się one z konkretną, regulowaną przez Ustawę Zasadniczą materią.
Przepisy kompetencyjne :
· rządowa inicjatywa ustawodawcza
· prawo zwoływania komisji mediacyjnej
· prawo dokonywania wydatków bez ustawy budżetowej i zaciąganiu na nie kredytów
· prawo wyrażania zgody na uchwalanie ustawy, a także o możliwości zastosowania weta ustawodawczego
· prawo wydawania rozporządzeń wykonywanych do ustaw
· wydawanie ogólnych przepisów administracyjnych
· nadzór nad rządami krajowymi w zakresie wykonywania przez nie ustaw federalnych
· prawo rozstrzygania różnicy zadań między ministrami
· prawo wnioskowania do Federalnego Trybunału Konstytucyjnego
SĄDOWNICTWO W RFN
Ustawa Zasadnicza zajmuje się jedynie sądownictwem federalnym, które ogranicza się w zasadzie jedynie do sądów najwyższych instancji. Charakterystycznymi cechami sądownictwa federalnego jest jego rozproszenie oraz włączenie do niego także Federalnego Trybunału Konstytucyjnego.
Oprócz Federalnego Trybunału Konstytucyjnego funkcjonuje także 5 innych najwyższych instancji sądowych :
· Trybunał Federalny (najwyższa instancja w sprawach karnych i cywilnych)
· Federalny Sąd Administracyjny
· Federalny Trybunał Finansowy
· Federalny Sąd dla spraw Pracy
· Federalny Sąd dla spraw Socjalnych
Przepisy dotyczące spraw sędziów Ustawa Zasadnicza deklaruje przede wszystkim ich niezawiłością i podległość jedynie ustawie, gwarantuje trwałość w wykonywaniu funkcji sędziowskiej. Zwolnienie, a także okresowe pozbawienie jej wykonywania może nastąpić jedynie na podstawie orzeczenia sądowego. Sędziowie, powołani przez prezydenta państwa, wykonują swe funkcje w zasadzie dożywotnio, choć Ustawa Zasadnicza dopuszcza wydanie ustawy określającej granicę przechodzenia na emeryturę. Ustawa Zasadnicza zna również szczególną odpowiedzialność sędziów za wykroczenie przeciwko zasadom Ustawy Zasadniczej, ponoszą ponoszoną przez nich przed Federalnym Trybunałem Konstytucyjnym na wniosek Bundestagu.
POZYCJA SĄDOWNICTWA KONSTYTUCYJNEGO
Wśród organów władzy sądowniczej szczególne stanowisko przypada Federalnemu Trybunałowi Konstytucyjnemu. Jest to jeden z najstarszych sądów konstytucyjnych w Europie, utworzony już w pierwotnym tekście Ustawy Zasadniczej. Federalny trybunał Konstytucyjny Niemiec, z uwagi na długi okres funkcjonowania oraz orzekanie na tle nowoczesnej, rozwiniętej Konstytucji wywarł duży wpływ na praktykę funkcjonowania państwa niemieckiego, zyskał tam wysoki autorytet oraz stał się wzorem, do którego nawiązywało następnie wiele konstytucji innych państw, gdy instalowały one sądownictwo konstytucyjne. Cechą charakterystyczną tej właściwości jest skoncentrowanie w rękach Federalnego trybunału Konstytucyjnego właściwie wszystkich sporów konstytucyjno-prawnych takich jak mających związek z prawem konstytucyjnym. Federalny Trybunał Konstytucyjny składa się z 16 sędziów, orzekających w dwóch senatach, dzielących się z kolei na izby. Senaty są stałymi częściami Federalnego Trybunału Konstytucyjnego o podzielonej właściwości rzeczowej. Zakres działania Federalnego trybunału Konstytucyjnego został głównie określony w Ustawie Zasadniczej, a oprócz tego w kilku innych jej artykułach, dotyczących sporów powstających w związku z regulowaną tam sytuacją. Po pierwsze zakres działania Federalnego Trybunału Konstytucyjnego obejmuje orzekania o zgodności z Ustawą Zasadniczą innych przepisów prawa, tak federalnego jak i krajowego. Te inne przepisy prawa to zarówno ustawy jak i pozostałe źródła prawa. Po drugie Federalny Trybunał Konstytucyjny rozpatruje spory kompetencyjne : chodzi o spory między najwyższymi organami federalnymi jak i innymi podmiotami, które z mocy przepisów prawnych wyposażone są we własne prawo. Po trzecie Federalny Trybunał Konstytucyjny rozpatruje spory powstałe co do ważności wyborów powszechnych do Bundestagu oraz ważności objęcia oraz utraty mandatu. Po czwarte Federalny Trybunał Konstytucyjny orzeka w przypadku pociągnięcia prezydenta państwa do odpowiedzialności konstytucyjnej oraz w podobnych sprawach. Po piąte Federalny Trybunał Konstytucyjnym orzeka co do zgodności działania partii politycznych z Ustawą Zasadniczą. Po szóste Federalny Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach skarg konstytucyjnych co dotyczy w pierwszym rzędzie skarg wnoszonych przez jednostki. Po siódme Federalny Trybunał Konstytucyjny uprawniony jest do orzekania o pozbawieniu jednostki pewnych praw zasadniczych, zawartych w Ustawie Zasadniczej w sytuacji nadużywania. Po ósme Federalny Trybunał Konstytucyjny działać może jako krajowy trybunał konstytucyjny dla rozpatrywania sporów konstytucyjnych w obrębie jednego kraju.
Systemy polityczne Zjednoczonej Europy
Rada Europejska
Radę Europejską tworzą szefowie rządów państw członkowskich i prezydenci Francji i Finlandii (choć zwykle towarzyszą im też premierzy) oraz przewodniczący Komisji Europejskiej. W obradach biorą też udział ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich, a także jeden z członków Komisji. Przewodniczącym Rady jest przedstawiciel państwa sprawującego w danym momencie przewodnictwo Unii, zmienia się więc co pół roku. Konstytucja dla Europy podpisana 29 października 2004 r. przewiduje, że przewodniczący Rady ma być wybierany przez wszystkie państwa członkowskie na 2,5 roku. Rada Europejska zbiera się średnio 3-4 (co najmniej 2) razy w roku, na krótkich, zwykle dwudniowych spotkaniach. Zgodnie z traktatem nicejskim, od momentu rozszerzenia Unii 1 maja 2004 r. wszystkie spotkania Rady odbywają się w Brukseli. Nie należy jej mylić z Radą Europy, która jest osobną organizacją.
Parlament Europe...
brzoskwinka81