prawo_autorskie.pdf

PRAWO AUTORSKIE,

CZYLI O KORZYSTANIU

Z CZYJEJŚ TWÓRCZOŚCI

W DRUKU I W INTERNECIE

Autor: Małgorzata Sudoł

Redakcja: Renata Niecikowska (Stowarzyszenie Klon/Jawor)

3w* 001, stan prawny 1.12.2006

Przedruki lub przenoszenie całości lub części tej publikacji na inne nośniki

możliwe wyłącznie za zgodą właścicieli praw autorskich.

Autor:

Małgorzata Sudoł

Redakcja:

Renata Niecikowska (Stowarzyszenie Klon/Jawor)

Niniejsza publikacja powstała z zachowaniem wszelkiej staranności o rzetelność,

jednak wydawca nie ponosi odpowiedzialności za skutki zastosowania się do porad

zamieszczonych w broszurze lub posłużenie się wzorami udostępnionych dokumentów.

Niniejsza publikacja została wydana dzięki wsparciu ﬁnansowemu

Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności oraz Mott Foundation

ISBN 83-60337-34-9

978-83-60337-34-9

Warszawa 2006

SPIS TREŚCI

I. WSTĘP 4

II. WSZYSTKO O UTWORZE 5

1. Co to jest utwór? 5

2. Co nie jest utworem? 8

III. UTWÓR W INTERNECIE 10

1. Internet także podlega prawu autorskiemu 10

2. Prawo autorskie a dobra osobiste w Internecie 11

3. Utwór – Internet – prasa 12

IV. TWÓRCZOŚĆ A PODATKI 14

1. Kiedy tworzymy utwór i co na to urzędy skarbowe? 14

2. Nie każda umowa o dzieło daje utwór 15

V. TWÓRCA 16

1. Kim jest twórca? 16

2. Utwór pracowniczy 16

VI. KORZYSTANIE Z UTWORÓW 18

1. O autorskich prawach osobistych 18

2. O autorskich prawach majątkowych, ich przeniesieniu i licencjach 19

VII. DOZWOLONY UŻYTEK UTWORÓW – CO I KOMU WOLNO UŻYWAĆ,

CYTOWAĆ, ROZPOWSZECHNIAĆ 21

1. Co to jest dozwolony użytek (licencja ustawowa)? 21

2. Użytek osobisty 22

3. Obowiązek wskazania autora utworu i źródła 23

4. Utwory w telewizjach kablowych, sklepach, barach i restauracjach 23

5. Dozwolony użytek w prasie, radiu, telewizji i Internecie

6. Licencje ustawowe m.in. dla instytucji naukowych, bibliotek, szkół;

ceremonie religĳneipaństwowe

7. Korzystanie z utworów w sprawach sądowych

i w związku z publiczną sprzedażą

8. Cytat w celach informacyjnych

9. Jak cytować zgodnie z prawem?

10. Prawa osób niepełnosprawnych a UOPA

11. O bezpłatnym oprogramowaniu i ruchu „open source”

VIII. KORZYSTANIE Z WIZERUNKU RÓŻNYCH OSÓB

IX. JAK DOCHODZIĆ SWOICH PRAW, CZYLI JAK CHRONIĆ SIĘ

PRZED PIRATAMI i JAK NIE STAĆ SIĘ PIRATEM

X. CO MUSZĄ WIEDZIEĆ INTERNAUCI O KORZYSTANIU Z UTWORÓW

W INTERNECIE – PODSUMOWANIE NAJWAŻNIEJSZYCH ZASAD 40

Prawo autorskie to trudny temat, nie tylko zresztą w Polsce. Człowiek czuje niestety opór

przed płaceniem za coś, co wydaje mu się elementem natury. Muzyka, obraz, śpiew, słowo

– sądzimy, że to wszystko powinno być dostępne za darmo. Dopóty, dopóki sami nie sta-

niemy się twórcami, ponieważ np. namalowaliśmy obraz, zrobiliśmy artystyczne zdjęcie,

napisaliśmy artykuł na dany temat, skomponowaliśmy utwór muzyczny. Wówczas dopiero

możemy zobaczyć, jak satysfakcja zaczyna przeplatać się z frustracją, gdyż wiele osób nie

przestrzega przepisów chroniących praw twórców do ich dzieł (czyli „utworów”). Przepisy,

o których mowa w niniejszym opracowaniu, są skomplikowane, trudne do wyegzekwowania

(szczególnie w Internecie) i de facto nieznane. Nie wszyscy zdają sobie sprawę, że np.

kopiując nie swoje opracowanie, fragment powieści, zawłaszczają sobie czyjś „utwór”

(o ile oczywiście można go za taki uznać, o czym piszemy w niniejszym opracowaniu).

Pamiętajmy jednak przede wszystkim, że „ignorantia iuris nocet” i postarajmy się poznać

swoje prawa oraz obowiązki. Zacytowana wyżej łacińska zasada oznacza „nieznajomość

prawa szkodzi” – to znaczy, że nikt nie może się powoływać na nieznajomość prawa, kiedy

je narusza. Zasada ta w prawie polskim ma zastosowanie przede wszystkim w prawie kar-

nym. W prawie cywilnym jest inaczej, to znaczy – można powoływać się na nieznajomość

przepisów jako przyczynę ich naruszenia, jednak nie zawsze taka obrona jest skuteczna.

Jako konsument, strona postępowania administracyjnego czy strona procesu, mamy więcej

praw, niż jako pirat muzyczny. Rzecz w tym jednak, aby prawo znać i stosować w każdym

przypadku, w czym mamy nadzieję – pomoże Państwu to opracowanie.

* II. WSZYSTKO O UTWORZE

Aby wytwór umysłu człowieka można było uznać za utwór łącznie musi on mieć trzy cechy:

1. Musi to być rezultat pracy człowieka (twórcy).

2. Musi to być przejaw działalności twórczej (utwór musi być oryginalny, wyróżniać się).

3. Musi mieć indywidualny charakter (czyli trzeba sobie postawić pytanie, czy takie dzieło

już powstało, czy byłoby możliwe, że stworzy je inna osoba).

Jeśli dzieło naszych rąk i umysłu zawiera w sobie pierwiastek indywidualnej działalności

twórczej, to mamy do czynienia z utworem oraz z autorem.

Analizując, czy dane dzieło jest utworem, sprawdzamy, czy inna osoba,

wykonałaby go tak samo. Jest to dość prosta i skuteczna zasada, co obra-

zuje następujący przykład. Tłumaczenie literatury pięknej, dokonane przez

tłumacza, jest utworem. Dlaczego? Tłumacz musi dokonać rozstrzygnięć

estetycznych, które indywidualizują jego pracę i przydają jej twórczego

charakteru. Jeśli jednak ten sam tłumacz będzie tłumaczył tekst techniczny

– wtedy nie będziemy mieć do czynienia z utworem w rozumieniu UOPA,

gdyż w zasadzie każda osoba w ten sam sposób przetłumaczyłaby dany

tekst, zaś ewentualne różnice mają charakter „technologiczny”, niezwią-

zany z kwestiami estetyki czy piękna.

Prawo autorskie w nowoczesnej formie pojawiło się w Polsce wraz z Ustawą z dnia 4 lute-

go 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r., Nr 90, poz. 631).

Ustawa ta (dalej: UOPA) zastąpiła bardzo przestarzałą ustawę z 1952 r., niedopasowaną

do współczesnego świata, postępu techniki i technologii. Na obecną ustawę duży wpływ

mają normy międzynarodowe, globalizacja i współpraca ponadnarodowa w zakresie praw

twórców (głównie w formie organizacji i stowarzyszeń).

Co jest utworem?

UOPA, poza podaną już ogólną deﬁnicją (z art. 1 ust. 1 UOPA), mówi też o tym, co może

być utworem „w szczególności”.

W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory (art. 1 ust. 2 UOPA):

1) wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graﬁcznymi (literackie,

publicystyczne, naukowe, kartograﬁczneorazprogramykomputerowe);

2) plastyczne;

3) fotograﬁczne;

4) lutnicze;

5) wzornictwa przemysłowego;

* I. WSTĘP

1. CO TO JEST UTWÓR?

Utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalo-

ny w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia

(art. 1 ust. 1 UOPA).

** Najprościej jest zapamiętać deﬁnicjęutworuwtensposób:

II. WSZYSTKO O UTWORZE

6) architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;

7) muzyczne i słowno-muzyczne;

8) sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograﬁczneipantomimiczne;

9) audiowizualne (w tym ﬁlmowe).

> Pierwsza zasada: Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia,

chociażby miał postać nieukończoną.

Utwór staje się utworem natychmiast po ustaleniu, to jest po przybraniu formy rozpozna-

walnej, jakkolwiek nie musi ona być ostatecznie ukończona. Utwór literacki może zatem

być jeszcze przedmiotem poprawek, uzupełnień i skreśleń, utwór muzyczny może być tylko

zarysem melodii, bez aranżacji, rozpisania na głosy etc.

> Druga zasada: Ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek

formalności.

W Polsce, inaczej niż w niektórych obcych systemach prawnych, autorstwa utworu, czy

też samego faktu jego stworzenia, nie trzeba rejestrować, zgłaszać czy zastrzegać. Napis

„Copyright”, spotykany np. na dziełach literackich, jest wyrazem przeciwnej zasady, zgodnie

z którą ochrona utworu jest pełna po spełnieniu określonych w przepisach formalności.

W Polsce, aby zostać twórcą i stworzyć utwór, żadnych takich formalności spełniać nie

trzeba.

Cytowany przepis ustanawia tzw. katalog otwarty, co oznacza, że utworami mogą być także

inne utwory, nie tylko te wymienione. 1 Wydaje się, że to wyliczenie jest dość oczywiste.

Tytułem anegdoty można tylko wspomnieć, że zgodnie z polskim prawem utworem (!) są,

np. skrzypce lub wiolonczela – nie utwór muzyczny przeznaczony do wykonania na tym

instrumencie, lecz sam instrument. Odpowiedź na pytanie, czy lutnik udziela licencji na

posługiwanie się instrumentem muzycznym, czy też może go jednak sprzedać, jak każdą

rzecz ruchomą – przekracza ramy tego opracowania.

Zbiory, opracowania, antologie też mogą być utworami

Zestawienie informacji w twórczy, indywidualny sposób może być uznane za utwór. Zbiory,

antologie, wybory, bazy danych spełniające cechy utworu, są chronione prawem autorskim;

nawet, jeżeli zawierają niechronione materiały, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zesta-

wienie ma twórczy charakter, bez uszczerbku dla praw do wykorzystanych utworów. Jednym

słowem możemy korzystając z danych powszechnie dostępnych, np. prostych informacji

prasowych niebędących utworami, stworzyć utwór, bowiem przyjęte przez nas kryterium

doboru informacji uznać można za twórcze. Świetnym przykładem są popularne na rynku

książki czy broszury w rodzaju: „Co się wydarzyło w roku...”, towarzyszące płytom czy

czasopismom. Zawierają one informacje dostępne każdemu. Wystarczy przejrzeć stare

roczniki gazet. Nie mamy jednak wątpliwości, że taka książeczka to utwór, gdyż wiadomo-

ści historyczne zostały zestawione w sposób twórczy (wybrano np. szczegóły interesujące

młodego czytelnika).

Korzyści płynące z ochrony prawnoautorskiej

Ochrona na podstawie UOPA nie wymaga spełnienia warunków formalnych, jest tania (de

facto bezpłatna), obejmuje w zasadzie cały świat oraz zawiera korzystne domniemania,

powodujące, że twórca jest w lepszej pozycji niż osoba naruszająca prawo. Domniemanie

to określony w ustawie zespół faktów wynikających z siebie. Można je „obalić”, jednak

wymaga to udowodnienia tezy przeciwnej. Domniemanie to pewien automatyzm myślenia

odnośnie faktów, możliwy do odwrócenia tylko pewnym wysiłkiem (domniemywa się na

przykład, że ojcem dziecka jest mąż matki; dowód przeciwny trzeba specjalnie przeprowa-

dzić i przekonać sąd, że jest inaczej, niż zakłada domniemanie). Z faktu, że domniemania

są korzystne dla autora wynika tendencja, aby ochroną objąć jak najwięcej wytworów

ludzkich rąk i umysłu. Tendencja ta jednak nie zawsze jest usprawiedliwiona przepisami.

Ochrona wynalazku, w przeciwieństwie do ochrony utworu, kosztuje i wymaga spełnienia

określonych formalności. Czasem jednak zdarza się, że trudno ocenić jednoznacznie,

z jakim pojęciem mamy do czynienia. Wątpliwości budzi np. ikonka koszyka w sklepie

internetowym. Trudno ten sympatyczny i czytelny dla wszystkich znak uznać za utwór.

Jest to raczej pomysł, idea, niepodlegająca ochronie autorskiej. Podjęto zatem próby jego

ochrony na podstawie prawa patentowego.

Jak obszerny musi być utwór?

Ważnym zagadnieniem, istotnym zwłaszcza w niniejszym opracowaniu, jest „obszerność”

utworu jako kryterium uznania za utwór chroniony prawem autorskim. Wydaje się, że poza

zdrowym rozsądkiem nie można ustalić żadnej dolnej granicy wielkości utworu. Utworem

jest niewątpliwie znak napisany przez chińskiego kaligrafa, który na naukę pisania poświecił

lata. Znak ten może składać się z dwóch kresek, a jednak budzić zachwyt swym indywidu-

alizmem. Utworem malarskim są białe kwadraty na białym tle. Utworem jest melodyjka

reklamowa. Wszystko wskazuje zatem na to, że nawet tekst możliwy do upowszechnienia

za pomocą SMS-a, to jest zawierający standardowo do 160 znaków, może być uznany za

utwór chroniony prawem autorskim. Za utwór uznaje się np. japońskie wiersze haiku, które

składają się z 18 sylab, hasła reklamowe, slogany, tytuły książek – oczywiście nie jednowy-

razowe, ale jedynym kryterium jest tu zdrowy rozsądek i kwestia walorów artystycznych

danej wypowiedzi, jej niepowtarzalności, oryginalności, estetyki.

obowiązki na korzystających z utworów?

Jeśli np. wiersz jest utworem to oznacza to, że interes autora (czyli to,

jak korzystać z niego będą inni ludzie) chroni UOPA. Gdyby ten wiersz

nie był chroniony przez UOPA to mógłby wykorzystywać go każdy, np.

publikując go w swoim tomie wierszy i bezkarnie podpisując swoim

nazwiskiem. Ponieważ jest to jednak „utwór”, to osoby korzystające

z tego wiersza obowiązują pewne zasady (o czym piszemy w rozdziale

„Korzystanie z utworów”), a twórcy przysługuje np. prawo do wynagro-

dzenia za korzystanie z niego albo obowiązek podania jego nazwiska,

świadczącego o autorstwie.

Utwór nie musi być skończony i gdziekolwiek zgłoszony, aby był chroniony

W zasadzie wskazane wcześniej przepisy (czyli ogólna deﬁnicjautworuiwyszczególnienie

tego, co może nim być „w szczególności”) wyczerpują deﬁnicję utworu. Trzeba jednak

jeszcze pamiętać o dwóch ważnych zasadach dotyczących utworów:

1 Kwestie tego, co może być utworem, w odniesieniu do Internetu, omówione zostały w rozdziale III.

** Co daje autorowi uznanie rezultatu jego pracy za utwór i jakie nakłada

II. WSZYSTKO O UTWORZE

2. CO NIE JEST UTWOREM?

Nie są utworami:

> odkrycia (odkrycia naukowe, czyli np. twierdzenia i odkrycia ﬁzycznelubchemiczne);

> idee (np. uhonorowany w 2006 r. Nagrodą Nobla pomysł banku udzielającego mikro-

pożyczek w najbiedniejszych krajach świata na szczególnych zasadach, bazujących

na poczuciu odpowiedzialności wobec wspólnoty, poczuciu odpowiedzialności kobiet,

upowszechnianiu edukacji);

> procedury (technologiczne, biurowe, z zakresu administracji państwowej);

> metody i zasady działania (tu najczęściej chodzić może o wynalazki, tzw. know-how);

> koncepcje matematyczne.

Postać kabaretowa to nie „utwór”

Nie jest utworem ﬁkcyjna postać, wymyślona przez twórcę, bądź artystę – wykonawcę.

Słynny polski proces w tej sprawie dotyczył postaci Genowefy Pigwy, postaci kabaretowej

o przerysowanych cechach „wiejskiej baby”. Była to postać najpierw powszechnie rozpo-

znawalna, następnie zaś, jak się okazało, kopiowana przez kolejne kabarety, czy ściślej,

kolejnych kabareciarzy. Sąd orzekł, że postać Genowefy Pigwy jako taka, to jest sam

pomysł na „wiejską babę”, jest ideą (?) a nie utworem. Może także podlegać ochronie jej

wizerunek, chociaż jest to tylko wizerunek osoby wymyślonej, ﬁkcyjnej.Ztakimpoglądem

sądu wypada się zgodzić, gdyż to dobry przykład na to, że nie każdy niekonwencjonalny

wytwór myśli ludzkiej jest utworem w rozumieniu prawa autorskiego. Może on być odkry-

ciem naukowym, ale może też być właśnie pomysłem, ideą, zatem tworem zbyt ulotnym,

niedeﬁniowalnym,abyuznać go za konkret chroniony prawem autorskim.

Prawo autorskie chroni wyłącznie sposób wyrażenia, a nie wymienione wyżej pojęcia. To

oznacza, że UOPA chroni tylko formę (np. tekst podręcznika biologii czy geograﬁi jako

dzieła literackiego), a nie same wiadomości, informacje, twierdzenia i odkrycia z danego

zakresu nauki, które ochronie z UOPA nie podlegają. Jest to ważna informacja.

Co jeszcze nie jest utworem?

Zgodnie z art. 4 UOPA nie są też chronione prawem autorskim:

1. akty normatywne lub ich urzędowe projekty;

2. urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole;

3. opublikowane opisy patentowe lub ochronne;

4. proste informacje prasowe.

Idee, odkrycia naukowe, wynalazki, patenty – zasady i wyjątki

Warto pamiętać o wyłączeniach, dotyczących idei czy odkryć naukowych. Nie są to utwory

i nie podlegają ochronie na podstawie UOPA. Można zatem wpaść w pułapkę, wcale nie-

rzadką, a mianowicie uznać, że każde „słowo drukowane” jest utworem chronionym przez

prawo autorskie. Tymczasem książka z zakresu biologii, ﬁzykiczykontroliwewnętrznej,

upraszczając – z zakresu nauk ścisłych – co do zasady utworem nie jest, gdyż zawiera

bardzo dużo suchej wiedzy, wiadomości, twierdzeń, odkryć, prawd naukowych, a niewiele

„literatury”. Można twierdzić, że jej określone partie noszą znamiona indywidualnej

działalności twórczej (bo każdy napisałby inaczej podsumowanie, wstęp, wnioski itd.). Ale

jako całość, książka taka utworem nie jest, gdy przeważające jej fragmenty są wzorami

matematycznymi, opisami eksperymentów czy odkryć biologicznych itd. Zawsze jednak

należy zanalizować, jak wiele w książce tego rodzaju jest wiadomości, a jak wiele „twór-

czości”. Być może nawet dzieło z zakresu nauk ścisłych będzie można uznać za „utwór”,

gdy przedstawi nam wiedzę w sposób porywający, właściwy danemu autorowi. Wystarczy

przywołać tu przykład „Feynmana wykładów z ﬁzyki”, które są pasjonującą, świetnie na-

pisaną książką i nie sposób odmówić jej walorów artystycznych oraz literackich. Niestety,

taka sytuacja nie występuje często i książki ściśle naukowe z zakresu nauk ścisłych raczej

nie są literaturą chronioną UOPA. Jeśli chodzi o informatory czy podręczniki z zakresu

nauk humanistycznych, to tu język, sposób ujęcia tematu, indywidualizm ocen czy wypo-

wiedzi jest z kolei bardzo ważny. Dlatego można założyć, że książka z dziedziny prawa,

literaturoznawstwa, psychologii – jest sama w sobie utworem, gdyż z całą pewnością nie

składa się z suchych twierdzeń czy wzorów.

Te wyłączenia mają duże znaczenie praktyczne. Na pewno wolno nam cytować oraz w inny

sposób wykorzystywać teksty aktów normatywnych (ustawy, rozporządzenia, zarządzenia etc).

Na pewno nie są objęte ochroną na podstawie UOPA urzędowe dokumenty, znaki i symbole, co

w praktyce oznacza, że możemy do woli cytować treść czy uzasadnienie decyzji administracyjnej.

Jeśli zaś chodzi o urzędowe znaki i symbole, to sytuacja nie jest już tak jasna. Jeśli za urzędowy

symbol uznamy np. znak cerftyﬁkujący, symbol „CE” (stanowiący oświadczenie – deklarację

producenta, że jego wyrób jest zgodny z normami Unii Europejskiej) i temu podobne, to

skala wykorzystania tych znaków w życiu codziennym jest znikoma. Jeśli jednak pragniemy

użyć, np. godła państwa, to pamiętajmy, że chroni go odrębna Ustawa z dnia 31 stycznia

1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych

(tj. Dz. U. z 2005 r., Nr 235, poz. 2000). Zgodnie z nią, symbole Rzeczypospolitej Polskiej nie

mogą być umieszczane na przedmiotach przeznaczonych do obrotu handlowego. Dozwolone

jest tylko umieszczanie na przedmiotach przeznaczonych do obrotu handlowego godła lub barw

Rzeczypospolitej Polskiej w formie stylizowanej lub artystycznie przetworzonej. Nadto, godło

i barwy powinny być umieszczane, a hymn wykonywany lub odtwarzany, w sposób zapewniający

im należną cześć i szacunek. Na podstawie specjalnej ustawy z 2000 r. ochronie podlega też,

na szczególnych warunkach, wizerunek i nazwisko Fryderyka Chopina.

** W praktyce najwięcej pytań rodzi wykorzystanie prostych informacji

O ile odkrycia naukowe, procedury i zasady działania łatwo sklasyﬁkować, o tyle problem

z rozgraniczeniem pojawi się w przypadku idei. Czy sam pomysł na ﬁlm jest chroniony

prawem autorskim? Scenariusz ﬁlmujestutworem,jakkolwiekzgodzimysię, że nie chodzi

tu raczej o jego walory literackie, ale o „zawartość” – dramaturgię, pomysł na sylwetki czy

losy bohaterów, oryginalne eksperymenty formalne i inne pozaliterackie kwestie. Z ustawy

o prawie autorskim wynika, że sama „idea” utworem nie jest. Jednak jej krystalizacja w

formie konspektu czy planu, może już spełniać wymagania określone prawem autorskim,

choć i jedno, i drugie nosi znamiona indywidualności twórcy.

prasowych. Można powiedzieć w uproszczeniu, że nie jest chroniona, na

podstawie UOPA, jedynie sama informacja. Każde jej „podanie”, jeśli tylko

nie będzie suchym przekazem faktów, nosić będzie znamiona indywidual-

ności twórczej autora. Im dłuższy artykuł, im więcej w nim komentarzy,

tym „więcej” w nim utworu. Dziennikarz jest przecież twórcą – artykuł

na ten sam temat może być krytyczny, ironiczny, aprobujący. Podane już

wcześniej kryterium – pytanie: „Czy ktoś inny zrobiłby to tak samo?”

pomaga stwierdzić, czy mamy do czynienia z utworem, czy też nie.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: