prawoautorskie(5).doc

I. WYJAŚNIENIE PODSTAWOWYCH POJĘĆ PRAWA AUTORSKIEGO

autor
prawo autorskie do utworu przysługuje twórcy (autorowi), o ile ustawa dla szczególnych sytuacji nie stanowi inaczej (np. dla utworów pracowniczych, komputerowych, dzieł zbiorowych, programów komputerowych, utworów audiowizualnych).
Stosowane jest domniemanie prawne, ułatwiające twórcy potwierdzenie autorstwa swego dzieła: "domniemywa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu". Domniemanie to może być obalone - umieszczenie nazwiska określonej osoby na utworze, jako autora, nie przesądza ostatecznie sprawy autorstwa, które może być obalone. Możliwe jest przeprowadzenie dowodu, że autorem dzieła jest inna osoba bądź też, że prawa majątkowe do utworu zostały przeniesione na osobę trzecią. Ciężar dowodu wykazania autorstwa utworu spoczywa nie na osobie podpisanej jako twórca na utworze, lecz na osobie, która przeczy takiemu domniemaniu.
Autor ma prawo opublikować utwór nie ujawniając swego prawdziwego nazwiska. W wykonywaniu praw autorskich do dzieła opublikowanego anonimowo lub pod pseudonimem zastępuje twórcę wydawca lub producent; dopóki autor nie poda swego nazwiska do publicznej wiadomości. Umieszczenie wbrew woli twórcy nazwiska na utworze lub ujawnienie autorstwa w inny sposób jest poważnym naruszeniem autorskich dóbr osobistych. Autorowi przysługują do utworu >osobiste prawa autorskie i >majątkowe prawa autorskie.

autorskie prawo
w znaczeniu podmiotowym ogół przepisów zapewniających twórcom dzieł ochronę ich uprawnień osobistych i majątkowych. W znaczeniu przedmiotowym: ochrona utworów literackich, naukowych i artystycznych (przejawów działalności twórczej o indywidualnym charakterze). Zob. też >autor i >utwór.

cytat
prawo, a nie utarta praktyka, określa na jakich zasadach wolno cytować (czyli korzystać z fragmentów cudzego utworu) - otóż wolno w celu: wyjaśniania, analizy krytycznej, nauczania lub "w zakresie uzasadnionym prawami gatunku twórczości" przytaczać, w utworach stanowiących samoistną całość, urywki utworów lub drobne utwory w całości. Przepis ten dotyczy wyłącznie utworów rozpowszechnionych (źródeł cytatów). Gdy zapożyczony fragment przekracza granice dozwolonego cytatu, oznacza to dodatkowo obowiązek uzyskania zezwolenia na włączenie cudzego utworu lub jego fragmentu do nowego dzieła oraz obowiązek zapłacenia odpowiedniego wynagrodzenia na rzecz twórcy, którego utwór lub fragment zapożyczono. Przeniesienie do utworu treści lub wyjątków z cudzego dzieła bez wyraźnego podania źródła zapożyczenia jest >plagiatem.

czas ochrony
ograniczenie ochrony w czasie, dotyczy jedynie autorskich praw majątkowych (osobiste są ochronione bezterminowo). Są one chronione przez okres życia twórcy i przez 70 lat po jego śmierci.
Czas ochrony nie jest liczony od daty rzeczywistych zdarzeń - śmierci twórcy czy daty publikacji, lecz liczony jest w pełnych latach następujących po roku, w którym nastąpiło zdarzenie, od którego liczy się biehg terminów. Np. gdy autor umarł 15 sierpnia 1999 r., bieg 70 lat będzie liczony od 1 stycznia 2000 r.

dostarczenie utworu
autor jest obowiązany dostarczyć utwór w terminie określonym w umowie, a w razie braku oznaczenia terminu - niezwłocznie po ukończeniu utworu. Jeżeli autor przewiduje, że dotrzymanie umówionego terminu dostarczenia utworu nie będzie możliwe, powinien zawiadomić o tym niezwłocznie zamawiającego, proponując mu ustalenie nowego terminu. Zamawiający powinien wówczas w ciągu 14 dni od otrzymania takiego zawiadomienia udzielić autorowi odpowiedzi. Milczenie nie oznacza tu zgody. Spóźniona odmowna odpowiedź na propozycję autora, może jednak być uznana za okoliczność usprawiedliwiającą zwłokę autora w spóźnionym dostarczeniu utworu. Według ustawy, jeżeli autor nie dostarczy zamawiającemu utworu w terminie, zamawiający może wyznaczyć mu stosowny termin dodatkowy z zagrożeniem odstąpienia od umowy, a po bezskutecznym jego upływie, odstąpić od umowy. Opóźnienie to tylko wtedy uprawnia do takiej decyzji, jeżeli jest skutkiem zwłoki autora, a więc okoliczności, za które autor odpowiada.

dzieło zbiorowe
encyklopedia, słownik, publikacja periodyczna (gazeta, czasopismo), dzieło multimedialne - to przykłady dzieł zbiorowych, tworzonych przez większe zespoły autorów, według ustalonej przez wydawcę koncepcji całości. Prawo do poszczególnych części dzieła zbiorowego (ale tylko mających samodzielne znaczenie) przysługuje ich autorom; prawo do całości dzieła zbiorowego i do jego tytułu przysługuje wydawcy. Nie są dziełem zbiorowym w rozumieniu prawa autorskiego zbiory dzieł.

egzemplarz utworu
samo przeniesienie własności egzemplarza, ma którym utwór utrwalono, nie powoduje przejścia autorskich praw majątkowych do utworu (czyli dobra niematerialnego). Jeżeli zamiar stron jest inny, powinny wyraźnie dać temu wyraz w umowie. Podobnie jest w sytuacji odwrotnej - przeniesienie autorskich praw majątkowych nie powoduje automatycznie przeniesienia własności egzemplarza, na którym utwór utrwalono.

formalności
polskie prawo autorskie nie uniezależnia udzielania autorowi ochrony od spełnienia jakichkolwiek formalności. Nie są zatem wymagane: zgłoszenie lub rejestracja utworu, opatrywanie go notą szczególnej treści itp. Polskie prawo nie przewiduje też żadnej formy rejestracji utworu.

integralność utworu
jedno z praw osobistych autora - polega na możności domagania się przez twórcę, aby jego dzieło było publikowane i rozpowszechniane w takiej postaci, jaką twórca mu nadał, a więc bez naruszania treści i formy utworu. Autor może więc skutecznie przeciwstawiać się dokonywaniu wszelkich zmian, dodatków i skrótów, które zniekszałcają treść lub formę utworu albo pomniejszają jego wartość. Zakaz wprowadzania zmian i dodatków dotyczy działania bezprawnego, a więc podejmowanego wbrew woli twórcy. Następcy prawnemu, choćby nabył całość autorskich praw majątkowych., nie wolno bez zgody twórcy czynić zmian w utworze, chyba, że są one spowodowane oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby słusznej podstawy im się sprzeciwić. Dotyczy to odpowiednio korzystających z utworów, do których autorskie prawa majątkowe wygasły.
Autor powinien mieć także możliwość akceptacji tekstów, ilustracji i innych dodatków (np. reklam), którymi wydawca chciałby ozdobić jego dzieło.
Zasada nienaruszalności treści i formy dzieła powinna jednak być traktowana realistycznie, stosownie do pola na którym utwór jest eksploatowany. Nie każda zmiana będzie mogła być traktowana jako naruszenie prawa - ocenie podlega też zakres i głębokość poczynionych zmian oraz ich cel.

korekta autorska
nadzór autorski wykonywany przez autora utworów wyrażonych słowem, a przeznaczonych do rozpowszechniania w postaci drukowanej. Jej celem jest sprawdzenie przez autora, czy zmiany dokonane w utworze przez wydawcę w ramach opracowania redakcyjnego nie naruszyły treści i formy utworu w sposób, który byłby nie do zaakceptowania przez jego twórcę. Autora nie można pozbawić możliwości wykonania tego uprawnienia. Korekta powinna być dokonywana na odbitce wolnej od błędów składu. Fakt jej wykonania i akceptacji takiej formy powinien być potwierdzony podpisem autora na odbitce utworu.

majątkowe prawa autorskie
autorowi przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich >polach eksploatacji oraz do >wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Monopol autorski jest ograniczony przez dozwolony >użytek osobisty i >użytek publiczny. Zob. też >czas ochrony. Majątkowe prawa autorskie są przenoszalne, mogą więc przysługiwać każdemu na kogo legalnie przeszły.

naukowy utwór
Prawo autorskie nie chroni odkryć naukowych, mogą one być swobodnie wykorzystywane (z zachowaniem praw osobistych - powołanie na źródło!), chroni zaś formę dzieła a więc postać w jakiej zostało ono wyrażone.
Ustawodawca wprowadził pewne ograniczenia dla naukowca, który stworzył utwór naukowy w ramach stosunku pracy z instytucją naukową. Instytucja naukowa ma wówczas prawo do pierwszeństwa publikacji utworu naukowego swego pracownika (ale za publikację należy się jej autorowi wynagrodzenie) oraz może korzystać z utworu jako materiału naukowo-dydaktycznego dla potrzeb własnych.

ochrona autorskich praw majątkowych
Właściciel tych praw może od osoby, która naruszyła jego prawa: (1) żądać zaniechania naruszenia, (2) żądać wydania uzyskanych korzyści albo zapłacenia w podwójnej wysokości stosownego wynagrodzenia z chwili jego dochodzenia, lub potrójnej jeśli naruszenie było zawinione, (3) w razie winy naruszyciela - wyrównania wyrządzonej szkody, (4) domagać się - na poczet należnego odszkodowania - przyznania przez sąd przedmiotów służących do bezprawnego wytworzenia egzemplarzy utworów lub przedmiotów, przy użyciu których dokonano naruszenia, (5) żądać od naruszającego, jeśli naruszenia dokonał w ramach działalności gospodarczej podejmowanej w cudzym lub własnym imieniu (choćby na cudzy rachunek), aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną z przeznaczeniem na Fundusz Promocji Twórczości (suma ta nie może być niższa niż dwukrotna wysokość uprawdopodobnionych korzyści odniesionych przez sprawcę z dokonanego naruszenia).
Roszczenie o wydanie uzyskanych korzyści pozwala domagać się właścicielowi praw majątkowych wydania zysku netto obliczonego po potrąceniu wydatków rzeczowych i osobowych poniesionych przez naruszającego prawa, a dokładniej - tej części zysku netto, która pozostaje w związku przyczynowym z naruszeniem albo też dwukrotnego wynagrodzenia (a trzykrotnego w razie zawinionego naruszenia praw majątkowych), jako alternatywy dla roszczenia o wydanie uzyskanych korzyści.

ochrona autorskich praw osobistych
w razie gdy autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, twórca ma prawo żądać zaniechania takiego działania. Twórcy, którego autorskie prawa osobiste zostały naruszone cudzym działaniem, przysługuje możność żądania od osoby, która dopuściła się tego naruszenia, aby dopełniła czynności niezbędnych dla usunięcia jego skutków, a w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie (przeprosiny). Niezależnie od oświadczenia, pokrzywdzony może się domagać (przy naruszeniu zawinionym) zadośćuczynienia pieniężnego na swoją rzecz albo na wskazany cel społeczny ("pokutne"). Uprawnionymi do wystąpienia do sądu są: za życia - autor, po jego śmierci małżonek; w razie jego braku kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa, a także stowarzyszenie twórców właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, która zarządzała prawami autorskimi zmarłego twórcy. Niezależnie od powyższych środków przysługujących autorowi, naruszającemu grozi >odpowiedzialność karna.
Typowe przykłady naruszenia autorskich praw osobistych to: opublikowanie cudzego dzieła w części lub całości bez zgody jego autora, pominięcie nazwiska autora przy publikacji jego dzieła, zniekształcenie jego dzieła przez pominięcie fragmentów, dopisanie lub dodanie doń własnych wkładów.

odpowiedzialność karna
za najcięższe naruszenia autorskich praw osobistych tj. za przywłaszczenie sobie autorstwa całości lub części cudzego utworu (plagiat), sprawca podlega karze pozbawienia wolności do lat 2, ograniczenia wolności lub grzywny. Za bezprawne utrwalenie cudzego utworu w celu rozpowszechniania, za bezprawne rozpowszechnianie cudzego utworu, za rozpowszechnianie cudzego utworu bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy, za publiczne zniekształcenie utworu można być skazany na karę pozbawienia wolności do lat 2, ograniczenia wolności lub grzywny. Za naruszanie cudzego prawa autorskiego w celu uzyskania korzyści majątkowej lub osobistej ustawa przewiduje karę pozbawienia wolności do roku, ograniczenia wolności lub grzywny. Uniemożliwienie wykonywania prawa do kontroli korzystania z utworu lub odmowa udzielenia informacji dotyczących wysokości wpływów z korzystania z utworu bądź udzielenie informacji nieprawidłowej to czyny zagrożone karą grzywny. Sąd może orzec karę dodatkową publikacji wyroku oraz postanowić o zniszczeniu przedmiotów pochodzących z przestępstwa i służących do jego popełnienia.

odstąpienie od umowy
ustawa zezwala autorowi odstąpić od umowy lub ją wypowiedzieć z uwagi na jego istotne interesy twórcze; jeżeli jednak autor w ciągu dwóch lat od odstąpienia od umowy lub jej wypowiedzenia zamierza jednak przystąpić do korzystania z utworu, to jego obowiązkiem jest zaoferowanie tego utworu nabywcy lub licencjobiorcy (od którego odszedł), z wyznaczeniem mu stosownego terminu. Jeżeli autor, mimo wyraźnej dyspozycji tego przepisu, takiej oferty nie złożyłby a zawarłby od razu umowę z innym nabywcą lub licencjobiorcą, powinien liczyć się z koniecznością zapłacenia odszkodowania pierwszemu wydawcy. Odstąpienie od umowy przez twórcę po przyjęciu utworu - "z powodu istotnych interesów twórczych autora" jest również możliwe, ale skuteczność takiego odstąpienia lub wypowiedzenia umowy może być przez drugą stronę umowy uzależniona od zwrotu kosztów poniesionych przez nią w związku z zawartą umową. Jeżeli autor zdecydował się na taki krok, zamawiający może zażądać zwrotu wszystkich kosztów poniesionych w związku z umową, co wcale nie znaczy, że dotyczą one tylko tych wydatków jakie poniósł on na samego twórcę tylko w postaci jego wynagrodzenia.
"Istotny interes twórczy" autora w tym kontekście to przede wszystkim ochrona jego wizerunku (nie można go zmusić do dostarczenia złego dzieła, gdyż lepszego nie jest w stanie napisać).

opracowanie cudzego utworu
prawo autorskie chroni nie tylko utwory w pełni oryginalne. Przedmiotem ochrony są również opracowania cudzego utworu: tłumaczenia, adaptacje, przeróbki, przeniesienia na inną technikę artystyczną (ale nie: opracowania redakcyjne). Aby wykonać opracowanie cudzego utworu nie trzeba mieć zgody właściciela praw do oryginału - dopiero wykonywanie praw do opracowania, czyli zwielokrotnianie egzemplarzy opracowania cudzego utworu i ich rozpowszechnianie wymaga takiej zgody. Ponieważ nie jest to prosta formalność, lepiej jednak porozumieć się z autorem dzieła oryginalnego przed podjęciem pracy nad jego opracowaniem dla oszczędzenia sobie późniejszego zawodu - autor może nie zaakceptować osoby opracowującego albo uzależnić swe zezwolenie od niemożliwych do zaakceptowania warunków. Na każdym egzemplarzu opracowania powinna być uwidoczniona informacja o oryginale i jego twórcy.

opracowanie redakcyjne
zespół czynności jakie wykonuje redaktor wydawnictwa w celu przygotowania utworu do druku (a w telewizji czy radiu - do emisji). Na czynności te składają się zarówno zabiegi redaktora przy utworze (w przypadku utworu słownego - opracowanie językowe: stylistyczne, gramatyczne i merytoryczne - usuwanie ewentualnych błędów; w przypadku utworów plastycznych, fotograficznych - ocena jakości reprodukcji utworu z punktu widzenia oczekiwań wydawnictwa i drukarni, skalowanie, ewentualne kadrowanie) jak i wskazówki dla grafika, redaktora technicznego, nadzór nad czynnościami wykonywanymi przez nich oraz przez drukarnię. Opracowanie redakcyjne jest legalnym postępowaniem dokonywanym przez wydawcę z tym jednak zastrzeżeniem, że dokonywanym ze świadomością istnienia nadrzędnej zasady wynikającej z autorskich praw osobistych autora - prawa do >integralności utworu. Po zakończeniu opracowania redakcyjnego, jego ostateczny efekt powinien być przedstawiony autorowi do akceptacji w ramach >korekty autorskiej. Autor akceptuje wówczas zmiany dokonane w ramach opracowania jego utworu lub je odrzuca, jako nadmierną ingerencję w formę i treść dzieła (nie może jednak skutecznie przeciwstawić się poprawkom oczywistym, typu korekta błędnej daty, błędu ortograficznego, itp.). Opracowanie redakcyjne nie jest >opracowaniem cudzego utworu, w rozumieniu prawa autorskiego, nie podlega też ochronie prawa autorskiego.

osobiste prawa autorskie
w prawie autorskim wyodrębnia się dwie zasadnicze grupy praw: prawa osobiste i prawa majątkowe. Istotą autorskich praw osobistych jest nieograniczona w czasie i nie podlegająca zrzeczeniu lub zbyciu więź twórcy z utworem. Katalog dóbr osobistych to: (1) prawo do autorstwa utworu, (2) prawo do oznaczenia utworu swym nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo, (3) prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystywania (zob. >integralność utworu), (4) prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności, (5) prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Dalsze autorskie dobra osobiste to: prawo do wprowadzania zmian w dziele, prawo do odstąpienia od umowy lub jej wypowiedzenia z powodu istotnych interesów twórczych.
Niemożność zrzeczenia się lub zbycia praw osobistych nie oznacza jednak, że w umowach dotyczących korzystania z jego utworu, czy przenoszących autorskie prawa majątkowe nie mogą być zawarte postanowienia, na mocy których autor zezwoli na wykonywanie prawa osobistego w jego imieniu lub zobowiąże się do niewykonywania tego prawa wobec swego kontrahenta. Zob. też >ochrona praw osobistych.

plagiat
najpoważniejsze naruszenie praw autorskich polegające na przywłaszczeniu sobie cudzego autorstwa do całości utworu lub jego części. Stanowi naruszenie zarówno osobistych, jak i majątkowych praw autora. Może polegać zarówno na tym, że osoba trzecia podpisuje cudze dzieło swoim nazwiskiem, pragnąc uchodzić za jego twórcę i czerpać z plagiatu korzyści materialne, jak i na włączeniu do swego utworu fragmentów utworu innych osób, bez zaznaczenia tego w swym utworze (bezprawne zapożyczenia). Osoba winna dokonania plagiatu ponosi >odpowiedzialnośc karną i cywilną.

pole eksploatacji
sposób, w jaki wykorzystywany jest utwór. Ustawa daje autorowi prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji (o ile umowa nie stanowi inaczej). Wymaga też aby w umowie o przeniesienie autorskich praw majątkowych lub umowie licencyjnej pola eksploatacji były wyraźnie wymienione, dla uniknięcia późniejszych wątpliwości i sporów. Umowa może dotyczyć wyłącznie tych pól eksploatacji, które są znane w czasie jej zawierania. Przykładowe wyliczenie pól eksploatacji z ustawy: utrwalenie, zwielokrotnienie utworu określoną techniką (drukiem albo w postaci fotografii lub innego zapisu graficznego, fonicznego, audiowizualnego itp.), wprowadzenie do obrotu, wprowadzenie do pamięci komputera, publiczne wykonanie lub publiczne odtworzenie, wystawienie, wyświetlenie, najem, dzierżawa, nadanie utworu za pomocą wizji albo fonii przewodowej lub bezprzewodowej przez stację naziemną, nadanie za pośrednictwem satelity, równoczesne i integralne nadanie utworu nadawanego przez inną organizację radiową lub telewizyjną. Internet to także pole eksploatacji, choć nie wymienione w ustawie.

pracowniczy utwór
gdy autor zatrudnił się u pracodawcy w celu tworzenia utworów, w ramach wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, to autorskie prawa majątkowe do tych utworów przysługują, z chwila ich przyjęcia, pracodawcy. Zakres nabytych praw ustawa określa jako: "w granicach określonych przez cel umowy o pracę i wynikających ze zgodnego zamiaru stron" - chyba, że strony umówią się w umowie o pracę inaczej. Z powyższego wynika, jak ważna jest treść umowy o pracę w tym zakresie - jakie utwory należeć będą do pracodawcy i jaki jest zakres nabytych przez niego autorskich praw majątkowych. Klauzule w tej kwestii powinny być bardziej precyzyjne od ogólnej dyspozycji ustawy; ich konsekwencją może być ewentualny podział praw majątkowych do utworu - autorowi może przysługiwać prawo do eksploatacji utworu poza granicami wynikającymi z zakresu działania przedsiębiorstwa, czy instytucji oraz celu, dla jakiego utwór stworzono. Pracodawca ma sześć miesięcy na wypowiedzenie się, czy dostarczony mu przez pracownika utwór: przyjmuje, nie przyjmuje lub też uzależnia jego przyjęcie od dokonania w nim, w określonym terminie, wskazanych zmian. Jeśli termin ten upływa, a pracodawca nie zawiadomił pracownika o swojej decyzji, utwór uważa się za przyjęty bez zastrzeżeń. Autorowi utworu pracowniczego przysługuje ochrona jego autorskich praw osobistych.

prawa pokrewne
składają się na nie prawa do artystycznych wykonań, prawa do fonogramów i wideogramów, prawa organizacji radiowej lub telewizyjnej do nadań.

przejście autorskich praw majątkowych
prawa majątkowe, w odróżnieniu od praw osobistych, są przenoszalne. Przenoszone są albo w drodze dziedziczenia, albo przechodzą na podstawie umowy.
Przeniesienie autorskich praw majątkowych nie powoduje automatycznego przeniesienia własności egzemplarza utworu - i odwrotnie. Umowa o przeniesienie praw majątkowych wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem jej nieważności. Uwaga: nie każde korzystanie z utworu wymaga zawarcia umowy przenoszącej prawa majątkowe; np. na jednorazowe wykorzystanie utworu można zawrzeć >umowę licencyjną (w formie ustnej - gdy niewyłączna, lub pisemnej). Umowa o przeniesienie praw majątkowych powinna określać wynagrodzenie autora lub sposób jego ustalania w przyszłości oraz pola eksploatacji objęte wyłącznością nabywcy. Zob. też >umowa wydawnicza.

przyjęcie utworu
w okresie przewidzianym w umowie na przyjęcie dzieła zamawiający ma zapoznać się dokładnie z dostarczonym utworem i ocenić, czy spełnia on warunki określone w umowie, czy jest zgodny z zamówieniem. W zależności od tego, jak ocena ta wypada, zamawiający podejmuje jedną z czterech decyzji: (1) oświadcza autorowi, że utwór przyjmuje, (2) oświadcza autorowi, że utwór ma usterki, ale gotów jest go przyjąć, pod warunkiem wprowadzenia w nim określonych zmian i uzupełnień w wyznaczonym przez siebie terminie, (3) oświadcza autorowi, że utwór ma usterki, ale gotów jest go przyjąć, pod warunkiem odpowiedniego obniżenia umówionego wynagrodzenia, (4) oświadcza autorowi, że utworu nie przyjmuje i odstępuje od umowy. Dwóch ostatnich decyzji nie można podjąć wówczas, jeśli usterki utworu są wynikiem okoliczności, za które autor nie ponosi odpowiedzialności. Każde z tych czterech oświadczeń zamawiający powinien złożyć autorowi na piśmie w terminie określonym w umowie. Jeżeli oświadczenie zostało złożone po upływie terminu określonego w umowie lub też zaniedbano złożenia takiego oświadczenia w ogóle, dzieło uważa się za przyjęte, a twórcy należy się całość wynagrodzenia. Termin na przyjęcie utworu to wyłącznie kwestia umowy; w braku postanowienia umownego ustawa określa ten termin na 6 miesięcy. Zamawiający nie może przedłużyć terminu przeznaczonego na przyjęcie dzieła, powołując się na okoliczności od niego niezależne.
Przyjęcie dzieła oznacza obowiązek wypłacenie autorowi pełnego wynagrodzenia w terminach określonych w umowie. Z chwilą przyjęcia dzieła powstaje także obowiązek jego wydania, jeżeli obowiązek ten wynikał z umowy. Z chwilą przyjęcia utworu zamawiającemu nie przysługują już żadne roszczenia do autora z tytułu usterek utworu, z wyjątkiem wad prawnych dzieła.
Zamawiający może uzależnić przyjęcie dzieła od usunięcia jego usterek lub wprowadzenia zmian w wyznaczonym przez siebie terminie. Po otrzymaniu takiego oświadczenia autor powinien odpowiedzieć na piśmie, czy wykona zmiany w terminie wyznaczonym. Brak takiej odpowiedzi uważa się za wyrażenie zgody przez autora. Zamiast żądać usunięcia usterek zamawiający może żądać od autora obniżenia umówionego wynagrodzenia, jako warunku przyjęcia, chyba że usterki nie są wynikiem okoliczności, za które twórca ponosi odpowiedzialność.
Zamawiający ma prawo dzieła nie przyjąć i od umowy odstąpić, jeżeli dzieło w ostatecznej postaci ma takie wady, które uniemożliwiają jego wykorzystanie, a są nie do usunięcia, bądź też autor bezzasadnie odmawia dokonania zmian i uzupełnień lub nie wykonuje ich w wyznaczonym terminie, wreszcie nie godzi się na obniżenie umówionego wynagrodzenia z powodu usterek dzieła. W razie decyzji o nieprzyjęciu dzieła lub gdy autor odmówił dokonania w utworze zmian określonych przez wydawcę lub nie wykonał ich w wyznaczonym terminie, zamawiający może odstąpić od umowy. Wypłacona autorowi zaliczka - do 25% umówionego wynagrodzenia, nie podlega zwrotowi. Po przyjęciu utworu nie można żądać zmian w utworze, ani też domagać się obniżenia umownego wynagrodzenia autora z powodu usterek dzieła.

umowa licencyjna
umowa ta nie przenosi autorskich praw majątkowych na kontrahenta, daje mu jedynie prawo do korzystania z utworu na określonym polu eksploatacji, ograniczając to korzystanie bądź terminem na jaki jest zawarta, bądź limitując liczbę zwielokrotnionych na jej podstawie egzemplarzy utworu, bądź wprowadzając ograniczenia terytorialne. Przeniesienie uprawnień z licencji na osobę trzecią wymaga zgody właściciela praw. Znane są licencje wyłączne (wyłączność dla licencjobiorcy na korzystanie z utworu w określony sposób) i niewyłączne (autor może udzielać upoważnienia do korzystania z utworu także innym osobom na tym samym polu eksploatacji). Jedynie dla umowy licencyjnej wyłącznej, ustawa zastrzega stosowanie formy pisemnej pod rygorem nieważności. Gdy licencji udzielono na czas nieoznaczony, autor może ją wypowiedzieć z zachowaniem terminów umownych, a w ich braku - na rok naprzód, na koniec roku kalendarzowego. Można udzielić licencji nieodpłatnie.

umowa wydawnicza
na jej mocy autor zobowiązuje się do dostarczenia utworu wydawcy i przeniesienia nań praw majątkowych do wydania / wydawania utworu, natomiast wydawca zobowiązuje się do wydania utworu i jego rozpowszechnienia oraz zapłacenia autorowi wynagrodzenia. Zob. też >umowa licencyjna.

utwór
każdy przejaw twórczości o indywidualnym charakterze, niezależnie od postaci, wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia - tak definiuje utwór ustawa o prawie autorskim. Przykładowe wyliczenie rodzajów utworów, zawarte również w ustawie: literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne, programy komputerowe, plastyczne, fotograficzne, lutnicze, wzornictwa przemysłowego, architektoniczne, urbanistyczne, muzyczne, sceniczne, choreograficzne, pantomimiczne, audiowizualne. Utwór jest dobrem niematerialnym (przeniesienie nawet całości autorskich praw majątkowych do utworu nie jest wcale równoznaczne z przeniesieniem własności oryginału dzieła, w którym utwór został utrwalony i odwrotnie). Prawo chroni nie tylko ostateczną postać utworu lecz także jego plany, zarysy, szkice, modele, projekty itp. Utwór nie musi być utrwalony aby korzystać z ochrony - jej początek jest związany z ustaleniem utworu, a więc zaczyna się od momentu gdy autor stworzył możliwości zapoznania się z dziełem choćby jednemu odbiorcy poza nim samym. Na tych samych zasadach co utwór oryginalny, chronione są >opracowania cudzych utworów.

użytek osobisty
prawo zezwala na nieodpłatne korzystanie z już rozpowszechnionego utworu - bez zezwolenia twórcy - w zakresie własnego użytku osobistego (z wyjątkiem budowania według cudzego utworu architektonicznego). Krąg osobisty ograniczony jest do osób pozostających w związku rodzinnym lub towarzyskim.

użytek publiczny
ustawa wprowadza ograniczenia łamiące monopol autorski na rozporządzanie dziełem, uzasadnione celem społecznym w zakresie potrzeb informacyjnych, oświatowych, naukowych i kulturalnych. Ograniczenia te polegają na tym, że w pewnym ściśle określonym zakresie (zob. niżej) możliwe jest swobodne korzystanie z utworu bez zgody autora utworu i bez zapłacenia wynagrodzenia (są wyjątki!) Warunkiem takiego wykorzystania jest respektowanie autorskich dóbr osobistych, a więc wyraźne podanie autora i źródła, z którego utwór został zaczerpnięty w całości lub części, oraz zakaz wprowadzania jakichkolwiek zmian w utworze. Dozwolony użytek publiczny obejmuje jedynie te utwory, które zostały już rozpowszechnione. Dozwolony użytek "nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy" - to nadrzędna zasada, do której należy sięgać zawsze w razie wątpliwości interpretacyjnych, związanych z korzystaniem z cudzego utworu w ramach dozwolonego użytku.

prasa (także radio i tv): wolno w celach informacyjnych, rozpowszechniać opublikowane:

a) sprawozdania o aktualnych wydarzeniach,

b) aktualne wypowiedzi na tematy polityczne, gospodarcze i religijne (uwaga: autorowi przysługuje wynagrodzenie!),

c) aktualne wypowiedzi i zdjęcia reporterskie (uwaga: fotografowi przysługuje wynagrodzenie!),

d) krótkie wyciągi ze sprawozdań, artykułów i wypowiedzi, o których mowa w pkt a) i b),

e) przeglądy publikacji i utworów opublikowanych,

f) rozpowszechniać mowy wygłaszane na publicznych zebraniach i rozprawach; nie upoważnia to jednak do publikacji mów jednej osoby,

g) krótkie streszczenia rozpowszechnionych utworów.

Rozpowszechnianie utworów w podanym wyżej zakresie jest dozwolone zarówno w oryginale, jak i w tłumaczeniu.

instytucje naukowe i oświatowe: w celach nauczania lub własnych badań, mogą one korzystać z opublikowanych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz sporządzać w tym celu egzemplarze opublikowanych utworów.
,biblioteki publiczne, archiwa i szkoły: w zakresie swych zadań statutowych mogą udostępniać (na miejscu i wypożyczać) opublikowane egzemplarze utworów. Ustawa daje im też prawo sporządzania lub zlecania sporządzania pojedynczych egzemplarzy utworów opublikowanych lecz niedostępnych już w handlu - w celu uzupełnienia i ochrony swych zbiorów.

ośrodki informacji naukowej i naukowo-technicznej: mogą sporządzać i rozpowszechniać własne opracowania dokumentacyjne oraz pojedyncze egzemplarze fragmentów opublikowanych utworów, nie większych niż 1 arkusz wydawniczy (czyli 22 strony maszynopisu, ograniczenie wielkości fragmentu - nie egzemplarza). Jeżeli ośrodki te udostępniają egzemplarze utworów odpłatnie wówczas właściwa organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi jest uprawniona do pobierania od nich wynagrodzenia

pozostałe ograniczenia: posiadacze urządzeń służących do odbioru dźwięku (lub dźwięku i obrazu) mogą korzystać z tych urządzeń także w miejscu ogólnie dostępnym, jeżeli nie jest to związane z zamiarem osiągnięcia przez nich dodatkowych korzyści majątkowych. Wolno wykonywać publicznie, w celu niezarobkowym, opublikowane utwory literackie, muzyczne i słowno-muzyczne, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowych. Dotyczy to okazjonalnego wykonywania "na żywo" utworów w związku ze sprawowaniem kultu religijnego, uroczystościami państwowymi, szkolnymi, obchodami, ceremoniami, wydarzeniami i imprezami powszechnie dostępnymi. Wyłączone są spod działania tego przepisu imprezy reklamowe, promocyjne i wyborcze. Wolno rozpowszechniać:

(a) utwory wystawione na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub ogrodach, jednakże nie do tego samego użytku, 

(b) utwory znajdujące się w publicznie dostępnych zbiorach (muzeach, galeriach, salach wystawowych itp.) lecz tylko w katalogach i w wydawnictwach publikowanych dla ich promocji lub pokazu, także w sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach w prasie i telewizji, jednakże w granicach uzasadnionych celem informacji. Właściciel utworu plastycznego może go wystawiać publicznie w celu niezarobkowym, bez obowiązku zapłaty twórcy wynagrodzenia. Zob. też >cytat.

wizerunek
wizerunek należy do dóbr osobistych chronionych zarówno przez kodeks cywilny jak i ustawę o prawie autorskim. Każde rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej, jeżeli nie dostała ona umówionej zapłaty za pozowanie. Dwa wyjątki od tej zasady to: (1) swoboda w rozpowszechnianiu wizerunku osoby powszechnie znanej, pod warunkiem że wykonano go w związku z pełnieniem przez nią funkcji zawodowych, społecznych lub politycznych i (2) możliwość rozpowszechniania wizerunku, gdy stanowi on jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza. Swoboda rozpowszechniania wizerunków, w ramach podanych wyżej wyjątków, nie oznacza braku jakichkolwiek ograniczeń. Osobom, których prawo do wizerunku zostało naruszone, przysługują zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych i inne roszczenia przewidziane w ramach >ochrony autorskich praw osobistych. Roszczeń tych nie można dochodzić po upływie 20 lat od śmierci osoby przedstawionej na wizerunku.

wyłączenia spod ochrony
z mocy prawa nie podlegają ochronie prawa autorskiego: akty normatywne i ich urzędowe projekty (a więc teksty ustaw, rozporządzeń, zarządzeń itp.), urzędowe dokumenty, materiały i symbole, opublikowane opisy patentowe i ochronne oraz proste informacje prasowe. Wyłączenie tych kategorii spod ochrony nie jest konsekwencją założenia, że nie stanowią one przejawu działalności twórczej lecz uznanie potrzeby swobodnego korzystania z nich przez ogół.

wynagrodzenie autora
autorowi przysługuje wynagrodzenie za wykorzystanie utworu na każdym polu eksploatacji (z zastrzeżeniem dozwolonego użytku publicznego, w zasadzie bezpłatnego); jego wysokość powinna uwzględniać zakres udzielonego prawa oraz korzyści wynikające z korzystania z utworu. Wysokość wynagrodzenia kształtuje się w sposób umowny; nie istnieją ogólnie obowiązujące cenniki w tym zakresie.
W obrocie prawami autorskimi występują niemal wszystkie typy wynagrodzeń (z wyjątkiem stawki godzinowej czy dniówki). Stosuje się zarówno wynagrodzenie ryczałtowe (umówiona suma za całość nabywanych przez kontrahenta uprawnień - za nakład, wydanie, za całość praw), kosztorysowe (wynikowe) jak i stawki za objętość utworu (np. za objętość tekstu wyrażonego słowem) i najbardziej rozpowszechniony sposób - stawkę tantiemową (pewien procent od wpływów wydawcy za każdy sprzedany egzemplarz utworu). W przypadku ustalenia wynagrodzenia autorskiego jako zależnego od wysokości wpływów z korzystania z utworu, twórca ma prawo do otrzymania informacji i wglądu w niezbędnym zakresie do dokumentacji, mającej istotne znaczenie dla określenia wysokości tego wynagrodzenia.

zależne prawa
prawa, które przysługują autorom >opracowań cudzych autorów, czyli dzieł zależnych. Nazwa bierze się stąd, że są to prawa niesamodzielne; ich wykonywanie jest uzależnione od zezwolenia autora dzieła oryginalnego.

WSKAZÓWKI DLA ORGANIZACJI KORZYSTAJĄCYCH Z UTWORÓW

a) w działalności wydawniczej

·         aby wydać jakikolwiek utwór (artykuł, referat, książkę itp.) w całości lub części, należy uzyskać na to zgodę autora lub właściciela autorskich praw majątkowych (chyba, że te już wygasły). Jedynie niektóre instytucje mogą korzystać w ograniczonym zakresie z dozwolonego użytku publicznego.

·         praktycznie każde takie wykorzystanie powinno być poprzedzone podpisaniem umowy z uprawnionym, powinna ona zawierać następujące elementy: przedmiot umowy (określenie utworu i zakres nabywanych przez instytucję uprawnień - przeniesienie praw majątkowych lub nabycie licencji, na okres lub na liczbę egzemplarzy lub nakładów), wysokość wynagrodzenia, sposób płatności.

·         umowa z autorem lub właścicielem praw majątkowych do utworu powinna zawierać jego oświadczenie, że prawa te należą do niego, nie są w niczym ograniczone i może on taką umowę zawrzeć bez naruszania praw osób trzecich. Pozwoli to instytucji zawierającej umowę, w wyniku której doszło jednak do naruszenia praw osób trzecich - bez jej winy, dochodzić pokrycia szkody od tego kto umowę taką podpisał składając nieprawdziwe oświadczenie (od odpowiedzialności wobec pokrzywdzonego instytucja, która wydała utwór z naruszeniem prawa i tak nie będzie się mogła uchylić).

·         wybór rodzaju umowy (wydawnicza czy licencyjna) nie ma praktycznie większego znaczenia, poza konsekwencjami wynikającymi z przepisów finansowych dot. ewentualnej amortyzacji majątku trwałego lub zaliczania honorarium do kosztów. Zarówno umowa licencyjna, jak i wydawnicza, mogą kształtować stosunki umowne w podobny sposób.

·         jeżeli w wyniku zawartej z autorem umowy prawa majątkowe do utworu należą do instytucji, w publikacji tego utworu powinna być zamieszczona nota copyright wskazująca na ten fakt: © Copyright by Instytucja XYZ 2001' (rok pierwszej publikacji).

b) w działalności szkoleniowej

·         poza szczególnymi uprawnieniami instytucji naukowych i oświatowych oraz ośrodków informacji i dokumentacji naukowo-technicznej (użytek publiczny), powielanie artykułów lub książek dla celów szkolenia pracowników własnych lub osób trzecich jest niedozwolone, ponieważ narusza słuszny interes twórcy lub właściciela praw majątkowych (wydawcy).

·         jeżeli instytucja organizująca szkolenie zamierza wykorzystać utwór, do którego nie ma autorskich praw majątkowych, powinna: ustalić autora, właściciela praw majątkowych, uzyskać zgodę uprawnionego na wykorzystanie utworu i uzgodnić wysokość wynagrodzenia za wykorzystanie w umówionym zakresie.

·         w działalności szkoleniowej przedmiotem prawa autorskiego mogą być nie tylko referaty, wykłady itp. lecz także sam scenariusz szkolenia i zestawy pytań egzaminacyjnych, o ile mogą być uznane za "przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze".

...