Liturgia jest czynem w antropologicznym i teologicznym znaczeniu. Jest najpierw czynem Boga. Równocześnie jest czynem człowieka. Liturgia w swej istocie jest uświęcającym, zbawczym działaniem Boga (nurt soteryjny, zbawczy, zstępujący) i wielką dziękczynną odpowiedzią człowieka (nurt kultyczny, uwielbiający, laudatywny, zstępujący).
Określenie „statio urbis” stosowano w praktyce liturgicznej do regularnych spotkań, zgromadzeń wiernych Rzymu w jednej z bazylik dla celebracji Eucharystii, której przewodniczył biskup.
Zgromadzenie wiernych określano od III w. greckim słowem synaxis, syneleusis, synagoge, łacińskie coetus, convocationes, collecta, a także processio. Inne wyrażenia to: ecclesia – zgromadzenie, zwołanie, które powszechnie przyjęło się na określenie Kościoła, „tu obecni” – circumstantes, otaczający ołtarz – lud święty, słudzy, domownicy.
Zgromadzenie liturgiczne w wymiarze oznajmującym jest Kościołem Chrystusa, zgromadzeniem Jego ludu. W wymiarze eschatycznym jest obrazem i inauguracją Kościoła nieba.
Koinonia – jedność człowieka z Bogiem i braćmi. Greckie słowo „koinonia” znaczy udział, dzielenie się, wspólnota, zjednoczenie, związek miłości.
Cztery elementy charakteryzowały zgromadzenie pod Synajem: zwołanie, obecność, słowo, przymierze. Wymiar przypominający przywołuje także inne zgromadzenia, których autorem był Pan. Jego obecność była zaświadczona przez różne znaki (obłok, arka, świątynia, księga Pisma św.).
Czytanie pism prorockich stało się powszechną praktyką od III w. Początkowo stosowano czytania ciągłe tekstów (lectio continua). Stosowano także czytanie wybiórcze (lectio selecta), które upowszechniło się od V w., w powiązaniu z kształtującym się rokiem liturgicznym. Stosowano także centonizację (zestawienie zdań z różnych miejsc Pisma Św.).
Porządek czytań – najnowsze ustalenia pochodzą z Sob. Wat. II z Ordo Lectionum z 1969r.
Monitiones, ad monitiones – krótkie pouczenia, zaproszenie do modlitwy, krótkie wprowadzenie w czasie Mszy i w udzielaniu sakramentów. Samo słowo wywodzi się z j. francuskiego – od słowa monition.
Toda – forma modlitwy dziękczynnej w lit. żydowskiej; obejmowała dziękczynienie i wspólnotową ucztę jako wyraz wdzięczności za wyratowanie z nieszczęścia.
Berakath – modlitwami lit. żydowskiej były modlitwami błogosławiącymi, doksologicznymi, uwielbiającymi.
Epikleza – modlitwa w Modlitwie Eucharystycznej, która jest prośbą skierowaną do Boga, aby dokonał przemiany chleba i wina w Ciało i Krew Chrystusa, czy też zjednoczył uczestników Mszy św.: „uświęć te dary…”, i inne.
Modlitwy celebransa (prezydialne): 1) inwokacja, anakleza (z j. gr. anakalein – wzywam, przywołują); są to różne określenia imienia Boga, względnie wyliczanie Jego przymiotów; 2) anamneza – część modlitwy odwołująca się do wydarzeń w historii zbawienia, przywołująca „wielkie czyny Boże”; 3) epikleza – wzywanie imienia Boga nad osobą lub rzeczą, dla dokonania pewnej rzeczywistości; 4) doksologia – uwielbiające Boga w Trzech Osobach zakończenie modlitwy (od. gr. doxa – chwała); doksologie należą do istoty modlitwy chrześcijańskiej; 5) aklamacja – potwierdzenie, zgoda zgromadzonych na wypowiedzianą modlitwę.
Rodzaje: a) modlitwy poświęcające (Exultet z wigilii paschalnej, a także modlitwa eucharystyczna); b) oracje (kolekta, modlitwa nad darami, po komunii); c) modlitwy nad ludem – stanowią one formę błogosławienia zgromadzonych; zgromadzeni manifestują swoją wiarę przez różne formy modlitwy (modlitwa powszechna, aklamacje i formuły modlitewne).
Modlitwy zgromadzenia liturgicznego:
1) formuły liturgiczne – są to stałe lub zmienne teksty kultowe ustalone przez tradycję lub kościelny autorytet, obejmujące poszczególne słowa, strofy, zwroty, zdania, ciągi zdań o różnorodnej treści itd.
Do formuł liturgicznych należą: a) formuły sakramentalne; b) aklamacje liturgiczne; c) wyznania wiary; d) formuły pozdrowienia, rozesłania, błogosławieństwa; e) formuły eulogijne; f) doksologie; g) formuły życzeniowe (pax); h) formuły przy udzielaniu Komunii. Z judaistycznej tradycji zapożyczono formuły liturgiczne w postaci poszczególnych słów: np. Amen, Alleluja, Hosanna, Abba. Oryginalnym tworem chrześcijan są formuły chrystologiczne, np. „Pan Jezus Chrystus”.
2) Aklamacje - są to krótkie formuły, poprzez które zgromadzenie liturgiczne wyraża uwielbienie Boga, dziękczynienie, wysławia itp.: np. Alleluja, Hosanna, Amen, Marana tha (aramejskie), formuły pozdrowienia i powitania. Amen – pochodzi z aramejskiego; jest m.in. imieniem Boga: AMN: A - Adonai - Wierny; M - Melek - Król; N - Neeman - Pan.
Śpiew jest czynnikiem, który tworzy wspólnotę, jedność (una voce – jednym głosem, wspólnie).
Agalliasis – radości wychwalającej i pełnej wdzięczności.
Śpiew gregoriański był jedną z czterech odmian śpiewu kościelnego (ambrozjański, galijski, mozarabski), stał się najbardziej rozpowszechnionym śpiewem.
Modlitwa milczenia – jest ekspresją dążenia człowieka do Boga, znakiem miłości, która zachwycona numinosuem kontaktuje się z Nim „milczącymi głosami”. Typy milczenia: medytacyjne, adoracyjne, refleksyjne, interioryzujące. Milczenie jest aktem czci wobec Boga.
Oranta – tak nazywany jest gest rozłożonych rąk.
Manus iniectio – nałożenie rąk. Gest epikletyczny (sprawowania Eucharystii, święcenia diakonatu, prezbiteratu, biskupie).
pomozchomikowi