Biblioteki Parafialne-
Niedostrzegane Instytucie Współczesnej Kultury.
Projekt Badań
Dariusz Kuźmina
Autorem referatu jest dr hab. prof. UW Dariusz Kuźmina. Jest to wieloletni pracownik Instytutu Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego jak również kierownik Zakładu Wiedzy o Książce. W roku 1992 ukończył Historie na Uniwersytecie Warszawskim. W roku 1998 uzyskał wówczas stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie historii, specjalność: historia nowożytna. Tytuł jego rozprawy doktorskiej to Katechizmy w Rzeczypospolitej w XVI i na początku XVII w., W roku 2005 uzyskał stopień doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie historii, tytuł rozprawa habilitacyjnej to: Jakub Wujek - pisarz, tłumacz i misjonarz. Publikacja którą chcę przybliżyć to Biblioteki Parafialne- Niedostrzegane Instytucie Współczesnej Kultury. Projekt Badań ukazała się w serii Nauka Dydaktyka i Praktyka jest to najważniejsza i najbardziej ceniona seria Wydawnictwa SBP oraz najdłuższa seria fachowa w historii polskiego bibliotekoznawstwa. W prestiżowym cyklu o charakterze naukowym i dydaktycznym publikowane są prace wybitnych specjalistów i najważniejszych przedstawicieli nauki o książce i informacji. Autor korzystał łącznie z 13 publikacji. Inspiracją do zainteresowania się badaniami nad bibliotekami parafialnymi w Polsce stała się praca magisterska Jolanty Mikołajczyk pod tytułem: Biblioteki Parafialne parafii lewobrzeżnej Warszawy. Praca ta powstała na seminarium prof Marcina Drzewieckiego. W literaturze podmiotu jest niewiele publikacji odnoszących się do bibliotek parafialnych. Dominują naukowe opracowania problematyki bibliotek seminaryjnych, klasztornych oraz monografie osób i dzieł związanych z hierarchią kościoła katolickiego lub jego działalnością .
Autor w wprowadzeniu do artykułu stwierdza iż biblioteki parafialne we współczesnej Polsce to zagadnienia zaniedbane przez bibliotekoznawców, bibliologów oraz historyków. Zadaje również pytanie czy nie ma nic interesującego w księgozbiorach gromadzonych od kilkudziesięciu, czy nawet kilkuset lat bibliotekach około10 tys. Parafii w Polsce?. Profesor Dariusz Kuźmina również pokrótce przedstawia historie bibliotek kościelnych. Kościół jako depozytariusz prawa do nauczania od wczesnego średniowiecza aż do oświecenia w sposób naturalny był zobowiązany do gromadzenia zbiorów a z biegiem czasu do ich udostępniania. Początki gromadzenia zbiorów w Polsce przypisywać należy wspólnotą religijnym a dokładnej mówiąc zakonnym. Pierwsze księgozbiory kształtowały się już od początku XI w. W bibliotekach klasztornych. Pojawienie się bibliotek parafialnych należy wiązać z powstająca siecią parafii w Polsce i szkół, jakie były organizowane przy poszczególnych skupiskach parafian. W głównych miastach Polski przy katedrach i kolegiatach były prowadzone zbiory co było kolejnym etapem rozwoju bibliotek parafialnych.
Początki bibliotek parafialnych sięgają więc XIII w. Jedną z pierwszych opisanych bibliotek kościelnych jest biblioteka przy kościele Panny Marii w Krakowie. Gromadzone zbiory w bibliotekach parafialnych wg. autora publikacji przyczyniły się kilkaset lat później do powstania pierwszych bibliotek publicznych. W XIX w. W Polsce biblioteki były elementem pracy organicznej, pojawiło się również większe zainteresowanie ich funkcjonowaniem. Wiek XX zaowocował powstaniem towarzystw podejmujących prace nad odnowieniem i wzbogaceniem księgozbiorów. Działalność osób duchownych i ich odpowiedzialność za słowo pisane, także przyczyniło się do zachowania wielkiego dziedzictwa naszego kraju. Watykan niejednokrotnie wyrażał zainteresowania bibliotekami kościelnymi. Papież Pius VII mówił o potrzebie zdynamizowania rozwoju tego typu placówek dla studentów i badaczy. Podobne zdanie w tej kwestii miał Jan Paweł II które wyraził w konstytucji apostolskiej Sapientia christiana o uniwersytetach i wydziałach kościelnych. Obecnie biblioteki kościelne nawet te największe przeżywają trudności w dalszym rozwoju. Główną przyczyną tego stanu są niewielkie środki na ich utrzymanie, dofinansowania oraz na zakupy współczesnej literatury. Jak mówi profesor Kuźmina badania nad bibliotekami parafialnymi w Polsce dowodzą iż zapomina się o potrzebie wspierania rozwoju kultury w Polsce poprzez promowanie czytelnictwa a przez to kształtowanie wartości chrześcijańskich.
W 1995 roku powstała Federacja Bibliotek Kościelnych „Fides”. Jest to organizacja zrzeszająca stowarzyszenie bibliotek teologicznych, współpracuje z nią około 88 bibliotek. Do najważniejszych zadań „Fides” jest objęcie siecią komputerową wszystkich najważniejszych bibliotek kościelnych w Polsce. Największym zainteresowaniem organizacji i duchowieństwa są księgozbiory najczęściej wykorzystywane dla potrzeb uczelni katolickich. Biblioteki mniejsze do , których przynależą zbiory parafialne nie spotkały się z tak wielkim zainteresowaniem biskupów oraz federacji bibliotek kościelnych. Autor publikacji ma nadzieję ,że przyjdzie lepszy czas dla księgozbiorów parafialnych , które maja do spełnienia w środowisku lokalnym ważna rolę również jak zbiory przeznaczone dla studentów , kapłanów czy naukowców zajmujących się tematyka teologiczną.
Cennymi materiałami do powstania referatu Biblioteki Parafialne- Niedostrzegane Instytucie Współczesnej Kultury dla profesora Dariusza Kuźminy był artykuł Anny Biernackiej i Marka Dubińskiego pod tytułem: „Zarys historii bibliotek parafialnych w Polsce w archiwa biblioteki i muzea kościelne. „ Autorzy zaprezentowali tam swoje badania nad bibliotekami parafialnymi w jednej z dzielnic Wrocławia -Fabrycznej. Opublikowane tam wyniki badań wskazują na zła sytuacje bibliotek parafialnych . Brakuje wykształconej kadry, czytelnictwo w tych bibliotekach jest bardzo niskie. Czytelnicy korzystają z skromnych zbiorów i są to przede wszystkim osoby starsze. O czytelnictwie dzieci i młodzieży nie umieszczono żadnej informacji. Badanie przeprowadzone we Wrocławiu odnoszą się do podziału terytorialnego czyli dzielnicy a nie poddziału administracji Kościoła. Kolejnym tekstem o bibliotekach parafialnych użytym w publikacji jest artykuł księdza Marka T. Zahajkiewicza , który odnosi się od wcześniej przywołanych tekstów badaczy ze Wrocławia. Wg. księdza Marka biblioteki powinny odgrywać ważną rolę w pracy duszpasterskiej, w upowszechnianiu nauki o kościele a także spełniać rolę wychowawczą, propagować dorobek literacki i dbać o poznanie przeszłości i tradycji regionu, jednakże nie wskazuje on żadnych celów jakich należy użyć do spełnienia swoich założeń. Kolejną wykorzystaną praca w referacie profesora tak jak już wspomniałam na początku była praca magisterska Jolanty Mikołajczyk. Jest to pierwsza praca o takiej tematyce. Autorka przebadała funkcjonowanie bibliotek parafialnych w czternastu dekanatach lewobrzeżnej Warszawy i ustaliła, że istnieje takich 37 placówek. Wyniki jej badań nie zgadzają się z danymi zawartymi w wydawnictwie pod tytułem Informator. Biblioteki w Polsce z 1997 roku, firmowanym przez stowarzyszenie bibliotekarzy w Polsce. W publikacji tej można odnaleźć informacje o istnieniu tylko trzynastu bibliotek parafialnych na omawianym terenie. Wynikająca różnica stała się przyczyną zainteresowania kościelnymi placówkami bibliotecznymi ze strony prof. Kuźminy, do czego został również zachęcony przez M. Drzewieckiego. Do przeprowadzania badań nad bibliotekami parafialnymi w Polsce posłużyła autorowi publikacji ankieta przygotowana na seminarium magisterskim przez prof. M. Drzewieckiego. podjęte badania zostały przeprowadzone za pośrednictwem studentów Instytutu Informacji Naukowej i studiów bibliologicznych UW głównie studentów niestacjonarnych, dzięki tak dużej grupie osób pochodzących z rożnych regionów krajów można było przeprowadzić badania na terenie całej Polski. Zamierzano przebadać wszystkie parafie we wszystkich dekanatach w polskich diecezjach. Przedmiotem badań były parafie gdzie placówki biblioteczne istnieją a także te gdzie ich nie ma. Pojawiły się również trudności w przeprowadzaniu ankiet choć miały one charakter naukowy, nie wszyscy księża byli skłonni współpracować , przede wszystkim dziwiło ich ,że badania nie są prowadzone przez uczelnie katolicką. Wsparciem w uzyskiwaniu informacji od księży parafialnych stała się Kuria Biskupia.
Ankieta miała na celu wskazać faktycznie istniejące biblioteki parafialne, wykorzystywanie ich zbiorów, opis katalogów, formy powiększania zbiorów oraz pokazać zasady ich użytkowania przez mieszkańców danej parafii. Kwestionariusz rozpoczyna się od zamieszczenie pełnej nazwy badanej parafii, rokiem jej powstania i datą założenia biblioteki parafialnej wraz z jej krótka historia. Cennym źródłem do opisania historii danej placówki bibliotecznej były kroniki parafialne. Często brakowało zapisów o powiększeniu księgozbioru i jego przechowywaniu oraz wadze. Kwestionariusz pyta o liczbę osób zatrudnionych w bibliotece, formy zatrudnienia oraz ich wykształcenia. Badana jest zarówno liczba czytelników jak również ich wiek z podziałem na użytkowników dorosłych oraz dzieci i młodzież. Ankieta pyta również o opis lokalu w jakim mieści się biblioteka , jej powierzchnię , liczbę miejsc dla czytelników a także o wyposażenie co stanowi o atrakcyjności biblioteki. Ważnym punktem jest pytanie o możliwość użytkowania sieci komputerowej czy internetu. Czynnikiem zachęcającym jest wystrój, dostępność księgozbioru oraz jego układ. Godziny otwarcia placówki także mogą decydować o jej popularności.
Ankieta zawiera także opis sposobu ewidencji zbioru gromadzonych w bibliotece, ich wielkości oraz struktury. Pytanie to podzielono na trzy obszary:
• wydawnictwa zwarte: księgozbiór podręczny, literatura piękna, literatura piękna dla dzieci i młodzieży, literatura teologiczna, literatura w językach obcych oraz otwarte zapytanie o pozostała literaturę;
• wydawnictwa ciągłe i liczby ponumerowanych czasopism w roku z rozróżnieniem na dzienniki i drogi ulotne;
• zagadnienia multimedialne.
Końcowa część ankiety odnosi się do próby opisu pozyskiwania księgozbioru wśród których wyróżniamy: zakupy dar i inne. Umieszczone jest także pytanie o budżet biblioteki parafialnej oraz jej współpracę z innymi ośrodkami o podobnym charakterze oświatowo-wychowawczym. W kwestionariuszu znalazło się kilka pytań otwartych odnoszących się do usprawnienia pracy danej placówki, trudności jakie napotyka w funkcjonowaniu oraz jej promocję. Ostatnia część odnosi się do parafii w których osoba przeprowadzająca badania nie stwierdziła istnienia biblioteki parafialnej. Zadawane pytania maja wskazać czym jest to spowodowane.
Wstępna analiza wyników badań.
Otwierającym pytaniem była data powstania parafii co nie sprawiło żadnych trudności. Większym problemem okazało się określenie pod względem chronologicznym daty otworzenia biblioteki. Jeżeli brakowało księgi inwentarzowej w kronice parafialnej zaniedbano umieszczenia powstania biblioteki to nie można było precyzyjnie wskazać początku prowadzenia zbiorów. Kroniki parafialne okazały się niezbyt cennym źródłem materiału ponieważ zapisy nie podejmowały zagadnień bibliotekoznawczych. Najczęściej początkiem zbiorów była darowizna lub księgozbiór jaki pozostawił po sobie pierwszy proboszcz danej parafii. Początki bibliotek parafialnych zazwyczaj są związane z działalnością duszpasterzy w danej wspólnocie wiernych. Bardzo często potrzeba utworzenia bibliotek jest inicjowana poprzez użyczanie książek znajdujących się w prywatnych zbiorach duszpasterzy. Księgozbiory gromadzone z darów powodują iż brak w nich spójności a przypadkowość pozycji książkowych jest bardzo duża. Zbiory w bibliotekach najczęściej udostępniają duchowni albo wolontariusze, niezwykle rzadko wykwalifikowani bibliotekarze, co bardzo ogranicza efektywność prezentacji całego księgozbioru i jego prawidłowe wykorzystanie, konsekwencja braku odpowiedniej kadry jest również złe opracowanie zbiorów, częsty brak księgi inwentarzowej czy kart książek. W nielicznych placówkach funkcjonują bibliotekarze posiadający właściwe przygotowanie merytoryczne. Wyposażenie bibliotek zazwyczaj jest bardzo skromne, a powieszania to 20 lub 50 m 2. Tworzenie miejsc dla czytelników w bibliotece jak wynika z przeprowadzonych badań zdarza się bardzo rzadko. Wynika to przede wszystkim z braku inwestycji w odpowiedni lokal oraz kadrę. Konsekwencja braku odpowiedniej obsługi jest nie udzielanie informacji o charakterze bibliograficznym, tekstowym, rzeczowym i bibliotecznym. Z ankiety wynika, że biblioteki parafialne udostępniają swoje zbiory raz w tygodniu przeważnie w godzinach wieczornych lub w niedzielę. Informacja o godzinach otwarcia najczęściej jest umieszczana na tablicach parafialnych lub w czasie ogłoszeń. Nie ma, też informacji o najnowszych zakupach książkowych. Analizując liczbę czytelników należy stwierdzić, iż jest ich nie wielu. Najlepiej prezentuje się czytelnictwo w dużych bibliotekach, a w innych placówkach jest nie co gorzej. W bibliotekach brak sieci internetowych i stanowisk komputerowych. Kolekcje filmów wideo czy kaset magnetofonowych nie przyciągają czytelników. Strukturę zbiorów w bibliotekach parafialnych charakteryzuje duża liczba publikacji o tematyce religijnej. Przeważają głównie książki odnoszące się do historii świętych, są to jednak dzieła beletrystyczne lub o charakterze dewacyjnym brakuje pozycji naukowych. Często można się spotkać z brakiem gazet i czasopism. Prasa kościelna jest trudno dostępna. Nie powstają księgozbiory podręczne, nawet jeśli pozwala na to baza lokalowa. Współpraca bibliotek parafialnych z innymi ośrodkami o charakterze oświatowym jest znikoma, tylko kilka placówek współpracuje z innymi bibliotekami czy ośrodkami kultury. Finansowanie placówek tego typu to zaniedbany obszar. Proboszczowie przeznaczają środki fajansowe na inne cele niż powiększanie księgozbioru.
Podsumowując stan bibliotek parafialnych w Polsce jak wynika z badań z 2006 r. Przeprowadzonych przez profesora Dariusza Kuźmine i jego studentów wskazuje iż placówki te wymagają nowego i spójnego współdziałania. Utworzenie organizacji „Fides” jest nadzieją na utworzenie w przyszłości sieci bibliotek parafialnych.
Bibliografia:
1.http://www.opi.org.pl/
2.http://www.uw.edu.pl/
3.http://www.fides.org.pl
M.Konieczny