R. Nycz - Intertekstualność i jej zakresy.doc

R. Nycz, Intertekstualność i jej zakresy: teksty, gatunki, światy

Wykładniki intertektualności

- niejasność zakresu znaczeniowego, który objąć miałoby pojęcie intertektualności (wywiedzione przez Julię Kristevę od Bachtina). Problem skupiania się (wąsko) na tekście lub (szeroko) na tym, co między tekstami („inter-”). Przyjęcie intertekstualności za kluczową kategorię opisową jednego z najważniejszych aspektów literatury postmodernistycznej (tj. związków z pozaliterackimi gatunkami i stylami mowy czy intersemiotycznych powiązań z pozadyskursywnymi mediami sztuki i komunikacji) oraz „stłumiony bądź jawny wymiar każdego typu wypowiedzi

- intertekstualność wg Nycza – kategoria obejmująca ten aspekt ogółu własności i relacji tekstu, który wskazuje na uzależnienie jego wytwarzania i odbioru od znajomości innych tekstów oraz „architekstów” (reguł gatunkowych, norm stylistyczno-wypowiedzeniowych) przez uczestników procesu komunikacyjnego. O istnieniu relacji intertekstualnych świadczyć ma obecność ich wykładników tekstowych w badanym utworze; o tym „czym są” – interpretant wyprowadzony z cech kontekstowych

- rodzaje intertekstualnych wykładników:

a) presupozycje – logiczno-semantyczne, egzystencjalne, pragmatyczne, konwencjonalne implikatury. Wskazują na rolę sądów, wyrażeń, tekstów i wzorców stylistyczno-gatunkowych innych niż te, które zostały bezpośrednio zrealizowane w tekście.

b) anomalia tekstowe – gramatyczne, semantyczne, pragmatyczne, literackie; naruszenia zasad konwersacyjnych i specjalnych (norm i konwencji literackich). Poprzez nie do głosu dochodzą konwencje i kody mowy elementów/tekstów nie analizowanych odrębnie.

c) rodzaje atrybucji (jednostkowej, gatunkowej) – obejmują typ inferencji wyprowadzony z sygnałów językowych, mówiący o przynależności danego tekstu/fragmentu do określonych kontekstów (innych dzieł, dziedzin, stylów, gatunków, konwencji). Zwracają uwagę na podobieństwo kształtu słownego, własności, reguł i norm badanego tekstu z innymi tekstami.

- podział na intertekstualność właściwą („ogół kontekstów inferowanych bezpośrednio z ich wykładników tekstowych”, konieczny dla odczytania utworu) i intertekstualność fakultatywną (narzucona lub wtórna, o postaci innych związków uwzględnionych w lekturze, nie posiadające określonych wykładników tekstowych). Przykład: „ojczyzna” – „synczyzna” Gombrowicza rozumiana bez i w kontekście Nietzscheańskiego „Vaterland” – „Kinderland”.

Relacja tekst – tekst

- pojawienie się pytania o charakter intertekstów – czy mają być to indywidualne i autorskie jednostki czy anonimowe i powtarzalne elementy socjolektu? Ryzyko uzależnienia od kompetencji odbiorcy lub nadmiernego eklektyzmu

- kwestia intertekstualności gdy replika staje się oryginałem, a oryginał rearanżacją obiegowych formuł. Powstaje problem zapośredniczenia relacji między dwoma tekstami przez czynnik trzeci, np. kliszę/idiomatyczną formułę. W przeciwieństwie do identyfikowalnych cytatów z kanonu literackiej tradycji, cytaty spoza tej dziedziny są niemożliwe do identyfikacji. Takie cytaty nazywamy (za Riffaterre’m) „sygnowaną kliszą”.

Relacja tekst – gatunek

- kwestia intertekstualności polegającej na odnoszeniu tekstu nie do innego tekstu, a gatunkowego archetekstu, prototypu – reprezentującego egzemplarza idealnego (niekoniecznie realnie istniejącego), spełniającego gatunkowe normy jako reprezentacja egzemplarza wzorcowego, układ cech typowych lub system cech o najwyższej mocy odróżniania od innych gatunków.

Relacja tekst – rzeczywistość

- problem badania związków tekstu i rzeczywistości w kontekście intertekstualności prowadzącego do zredukowania świata do tekstu (R. Alter)

- badania referencjalności nie jako rozważania nad realnym istnieniem przedmiotów, a raczej „presupozycji istnienia”, a więc efektywności literackiej referancjalności, językowych procedur i strategii dyskursywnych wytwarzających taki efekt (chodzi o mechanizm „stwarzania pozorów”). Pozwala to zrozumieć sieć pośredniczącą między tekstem, człowiekiem a kulturowym uniwersum.

- przykład: nadanie charakteru relacji opowieści o wydarzeniach fikcyjnych

Intertekstualność a mimesis

- dwa stanowiska w kwestii tej relacji:

a) tradycyjnopotoczne – przyjęcie relacji tekstu do rzeczywistości (mimesis) jako fundamentalne, a tekstu do tekstu (intertekstualność) za peryferyjne, poboczne

b) aktualnie obowiązujące (komunikacyjno-strukturalne) – przyjęcie całościowego rozumienia tych relacji jako stosunku tekstu do tekstu („słowa naśladować mogą bowiem jedyne słowa).

c) pragmatyczno-hermeneutyczne – badanie nie tego, jak literatura naśladuje rzeczywistość, a raczej jak sprawia, że wierzymy, iż ją naśladuje P.Hamon). Wprowadza to nieobecne w poprzednich stanowiskach założenie, że naśladownictwo rzeczywistości przez literaturę to pewna teza, a nie pewnik. Tym sposobem odróżnia się „wiarę” od „prawdy” oraz kładzie nacisk na doświadczenie życia codziennego, organizowanego przez formy pojęciowojęzykowe. Stąd relacja między mimesis a intertekstualnością określana jest jako interferencja (sprzężenie zwrotne) – intertekstualność staje się ukrytym wymiarem mimesis (wymiarem strategii retorycznej), a mimesis skrytym celem intertekstualnej aktywności (spoglądamy na świat poprzez to, co oddziela człowieka od przedmiotu)

Intertekstualność czyli mediatyzacja

- rozumienie intertekstualności nie jako składnika tekstu, a jego wymiar, aspekt, który powinien rzutować na całokształt badań literackich (tekst jako intertekstualny konstrukt, bricolage)

- model językowy staje się istotny nie w kontekście gramatyki czy słownika, ale magazynowania społecznych mitów

- klisza – najbardziej reprezentatywna figura mediacyjna; powtarzalna, anonimowa, zużywalna i prefabrykowana, jest podstawową jednostką intertekstualnych procesów i mimesis. Bezrefleksyjnie przyjmuje się jej przezroczystość, prawdopodobieństwo i obiektywność przedstawienia. Krytycznie pojmowana, może służyć jako materiał parodii czy obnażania iluzjonistycznych chwytów realizmu.

- intertekstualność rozumiana jako odejście od binarnych, jednoznacznych podziałów, uniwersaliów na rzecz mediatyzacji między ogółem intratekstualnych własności i relacji a ekstratekstualnymi odniesieniami.