Szopki i ich znaczenie.pdf

SZOPKI KRAKOWSKIE

Szopki krakowskie (Betlejem krakowskie) to związane ze świętami Bożego Narodzenia

dzieła sztuki rękodzielniczej przedstawiające miniatury zabytkowych budowli Krakowa.

Szopki krakowskie swą tradycją sięgają jasełek, niegdyś wystawianych w kościołach w

okresie świąt Bożego Narodzenia. Przeważnie były to stajenki betlejemskie na tle skalistego

krajobrazu. Umieszczano w nich figurki Dzieciątka, Maryi, Józefa oraz pastuszków, owiec,

osłów, wołów itp. Na święto Trzech Króli, przypadające 6 stycznia, dostawiano dodatkowo

postacie monarchów. Najstarsze figurki jasełkowe, pochodzące z XIV wieku, zachowały się

w klasztorze klarysek przy kościele św. Andrzeja.

Pierwsze szopki powstały w połowie XIX wieku. Tworzyli je cieśle, murarze z Krakowa i

okolic. Było to dla nich dodatkowe zajęcie w czasie martwego sezonu budowlanego. W

okresie świąt chodzili ze swymi szopkami po domach. Znany był zespół szopkarzy majstra

Michała Ezenekiela, który rokrocznie gościł u hrabiów Potockich w pałacu Pod Baranami i u

Estreicherów. Na Rynku kolędnicy czekali na widzów pomiędzy Floriańską a św. Jana.

Wzorem architektonicznym był przede wszystkim kościół Mariacki, ale wykonywano także

miniatury Wawelu, Sukiennic, Barbakanu. Szopki stanowiły scenę teatru ludowego z

kukiełkami. Postaci należały do dwóch splatających się światów: biblijnego,

przedstawiającego narodziny Jezusa i świeckiego, wciąż zmienianego i aktualizowanego,

wyrosłego z wątków historycznych, patriotycznych, obyczajowych, satyrycznych, np. za

czasów Jana Sobieskiego w szopkach pojawiły się figurki skrzydlatych husarzy. Nieco

później popularną postacią była figurka Naczelnika Tadeusza Kościuszki.

Szopka krakowska swój kształt wywodzi od szopki z medyki. Była to prosta konstrukcja w

formie świątyni, mieszcząca na dole nieruchomy żłób z Dzieciątkiem Jezus, Maryją i

Józefem. Z obu wieżyczek wychodziły lalki - kukiełki umocowane na patykach.

We współczesnych szopkach kukiełki zostały zastąpione nieruchomymi figurkami, które

przedstawiają zarówno postaci historyczne, jak i współczesnych polityków, artystów; czerpią

z folkloru, legend krakowskich (ze szczególnie popularną o Smoku Wawelskim).

Od 1937 roku corocznie, w pierwszy czwartek grudnia, odbywa się prezentacja szopek na

stopniach pomnika Mickiewicza na krakowskim Rynku i konkurs na najpiękniejszą szopkę

krakowską, z wystawą pokonkursową w Krzysztoforach. W budowaniu szopek od lat

specjalizują się całe rody współczesnych cieśli.

ZNACZENIE SZOPKI

Tradycję budowania szopek zawdzięczamy świętemu Franciszkowi z Asyżu, autorowi szopki

w Greccio 1223 roku. Plastyczne przedstawianie motywów Bożego Narodzenia należy do

bardzo popularnych i wdzięcznych obrazów, stanowiących element kultury europejskiej.

Umieszczone w kościołach czy domach sceny narodzenia plasują się pomiędzy sztuką

oficjalną a sztuką ludową. Postacie szopkowe mają bogatą i różnorodną symbolikę. Matka

Boska na przykład jest przedstawiana zwykle jako kobieta młoda, przyodziana w czerwoną

szatę i błękitny płaszcz. Błękit i biel zarezerwowane są dla Niepokalanej Dziewicy. D.

Forstner w Świecie symboliki chrześcijańskiej wyjaśnia, iż od XV wieku Matka Boska

przedstawiana jest w jasnoniebieskim bądź niebieskim płaszczu. Dawniej ubierano figurę

Matki Jezusa w ciemnoczerwoną lub ciemnoniebieską purpurę, barwy oznaczające królewską

godność Bogurodzicy. Kolor niebieski kolor firmamentu podziela symboliczne

znaczenie z purpurą i bielą (oznaczają nieskazitelność, czystość). Niebagatelną rolę w tych

przedstawieniach odgrywa welon. Według dawnego zwyczaju welon, zasłona to oznaka

zaślubin, czytelny wyróżnik mężatek. Welon może okrywać głowę, kark, ramiona, a także

szyję i piersi. Zwykle Maryja ma na głowie biały welon. W sztuce bizantyńskiej Najświętsza

Dziewica jest zupełnie okryta ciemnoniebieską lub ciemnoczerwoną pallą, nałożoną na

głowie. Zdarza się i tak, że nie nosi żadnego nakrycia głowy, za to wyróżnia ją diadem z

kosztownych kamieni. Kolędowy śpiew: rąbek z głowy zdjęła, w który Dziecię owinąwszy,

siankiem Go okryła, może wyjaśnić użyteczność welonu. Adorujący Jezusa nierzadko mają

złożone dłonie. Ten sposób składania rąk wywodzi się z germańskiej formy oddawania czci.

Jednak obecność Jezusa powoduje, że ów gest oznacza również postawę modlitewną,

sugeruje wyrastanie dłoni z serca i obejmowanie całego człowieka z jego intencjami,

zanoszonymi do Boga.

Święty Józef od XV stulecia jest ukazywany w sztuce jako człowiek starszy, brodaty. W

późnym średniowieczu nosi strój mieszczańsko-rzemieślniczy. Do jego atrybutów, oprócz

kwitnącej laski, należą: laska wędrowna, narzędzia ciesielskie oraz lilia, jako symbol

dziewictwa. Często widać w jego ręku latarnię, służącą oświetlaniu szopy. Sporadycznie

występuje pod postacią winogrodnika. Opiekun Jezusa zwykle składa dłonie, splatając palce.

W czasach starochrześcijańskich ów gest funkcjonował wyłącznie podczas modlitwy

prywatnej. Osoby adorujące Dzieciątko na ogół utrwalone są w postawie klęczącej. Warto

dodać, że klęczenie, przyklękanie to postawy wywodzące się z formy padnięcia na twarz,

leżenia krzyżem. W postaciach Trzech Królów można dopatrywać się astrologów z Arabii, o

czym świadczą dary arabskiego pochodzenia. Od IX wieku Mędrcom nadano imiona

Kacper, Melchior i Baltazar, zaś od XII stulecia Kacper wyróżnia się ciemną karnacją. Świat

katolicki uważa Trzech Królów za patronów podróżnych. M. Bocian w Leksykonie postaci

biblijnych wskazuje na błogosławieństwo związane z ich imionami. Świadczą o tym nazwy

zajazdów („Pod Trzema Królami”, „Pod Murzynem”). Doniosłe znaczenie posiadają dary

złożone Dzieciątku. Złoto jest darem królewskim, kadzidło darem boskim, a mirra darem

podkreślającym śmiertelność. Według świętego Augustyna, hołd Magów symbolizuje Żydów.

Dopiero legenda z VI wieku opisuje postacie nietypowych wędrowców, jako perskich

kapłanów-królów, przedstawianych w strojach orientalnych i czapkach frygijskich,

zastąpionych w X wieku koronami. Pod wpływem interpretacji Psalmu 72 i Księgi Izajasza

(60,3) zaczęto w Magach upatrywać królów, co zostało uwiecznione w ikonografii. W

średniowieczu Trzej Królowie reprezentowali etapy życia ludzkiego młodzieńczość,

dojrzałość i starość, a od XV wieku części świata.

Zwykle scenie narodzin Dzieciątka towarzyszą aniołowie. Ks. Jan Twardowski pisał o nich:

istoty niezwykłe, olśniewające, wstrząsające, niewidzialne i śpiewające tak głośno, że jeszcze

dzisiaj słychać potężne „Gloria”, budzące na Pasterkę pojawili się zwykłym pasterzom. I te

niezwykłe istoty z niezwykłego nieba, w niezwykłą noc wskazały drogę do Pana Jezusa

małego bezradnego, bezbronnego, w ubogiej stajence (…). W szopce oprócz ludzi obecne są

również zwierzęta. Mimo iż Ewangelie nie wspominają wołu i osła przy narodzinach Jezusa,

Ojcowie Kościoła odnoszą fragmenty Biblii do wydarzeń betlejemskich (Iz 1, 3 oraz Ha 3, 2).

Scena narodzin Jezusa „rozgrywa się” w stajence, szopce, chacie góralskiej, grocie skalnej. W

tle płoną ogniska pasterskie, pojawia się orszak Mędrców, wielbłądy. Wszystkie postacie są

podporządkowane wystrojowi szopki, utrzymanej w stylu, na przykład pastoralnym,

antycznym, wschodnim bądź góralskim.

SZOPKA NEAPOLITAŃSKA

Szopka neapolitańska - odmiana szopki bożonarodzeniowej z Neapolu, która cieszy się takim

samym wielkim powodzeniem we Włoszech, jak w Polsce szopki krakowskie.

Po raz pierwszy szopka w Neapol stanęła w XIII wieku, w kościele Santa del Presepe. Szczyt

popularności i kunsztu wykonania szopek neapolitańskich przypada na wiek XVIII.

Wykonywano je na dworach królewskich i książęcych, w domach mieszczańskich i biednych

chatach. Były zwyczajowymi podarkami w okresie Bożego Narodzenia.

Wykonane są najczęściej z malowanej terakoty, rzadziej z korala lub muszli morskich.

Scenerią jest architektura Neapolu bądź krajobraz jego okolic.

Były często dziełem najlepszych włoskich architektów, rzeźbiarzy, złotników i krawców.

Wykonane z wielkim realizmem, odwoływały się do scen z życia codziennego; poza

postaciami Świętej Rodziny i pasterzy, zapełniały się figurkami rzeźników, winiarzy, tkaczy,

garncarzy ukazanych przy swoich warsztatach. Realizm scen podkreślają rekwizyty

zaczerpnięte z codzienności: studnia, piec stawiane w centrum szopki, częsty jest motyw

jadła: kosze owoców, ryb, michy makaronu, bochny chleba.

Przedstawiane postacie ukazane są w całym bogactwie gestów, wyrazistości mimiki i

grymasów, odciskają się na nich i piękno i ułomności ludzkie. Stroje z epoki, utrzymane w

konwencji “mokrych szat” nadającej dynamizm postaciom, szyte są z najlepszych tkanin,

złocenia wykonane z prawdziwego złota.

Niezwykłym osiągnięciem perspektywy uzyskanej grą świateł i konsekwentnym budowaniem

planów na niewielkiej przestrzeni są kompozycje, których scenerią są wąskie, kamienne

uliczki Neapolu czy górzysty krajobraz za miastem.

Niektóre szopki tak dalece zatraciły się w swym realizmie, że zupełnie brak w nich akcentów

religijnych, przedstawiają zwykłych ludzi, wykonujących swą codzienną pracę. Ale są też

takie szopki, że mimo iż nie pokazano w nich Boga wprost, jest on obecny: np. w scenie

mieszczki na balkonie, która widać, że wybiegła w nagłym pośpiechu przez otwarte drzwi od

pokoju i wypatruje intensywnie czegoś przed sobą. Kontemplacyjny Bóg natomiast

zamieszkał w scenie z wnętrza izby, w postaci klęczącego mężczyzny, pokornie zwróconego

w stronę otwartej sieni, przez którą wlewa się do środka łagodne światło.

W miejscowości Giffonii, w XII-wiecznym opactwie franciszkanów od kilkunastu lat

organizowana jest doroczna wystawa szopek regionu Campania, na której prezentowane są

też szopki z innych krajów, m. in. polskie szopki krakowskie.

W Polsce szopki neapolitańskie po raz pierwszy wystawiono w Krakowie w muzeum

Krzysztofory, przy okazji 64 pokonkursowej wystawy szopek krakowskich.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: