NArządy zmysłów.docx

4

Człowiek w ciągu całego swojego życia pozostaje w kontakcie z otaczającym go środowiskiem, które wpływa na przebieg procesów życiowych. Wszystkie informacje, które dostajemy z otoczenia, docierają do nas za pomocą wyspecjalizowanych komórek zwanych receptorami. Komórki receptorowe reagują na zmiany w otaczającym nas świecie. Pobudzane, np. światłem lub dźwiękiem, wytwarzają impuls, który dociera do mózgu, a ten interpretuje otrzymane informacje. Wiele receptorów jest zgrupowanych w organy, zwane narządami zmysłów.

Najbardziej złożonym ze wszystkich narządów zmysłów jest narząd wzroku. Jest on przystosowany do odbierania wrażeń wzrokowych w rozmaitych warunkach. Składa się z gałki ocznej oraz aparatu ochronnego.

Gałka oczna

Położona jest w oczodole; ma kształt nieco spłaszczonej kuli; największą jej część wypełnia ciało szkliste - przezroczysta, galaretowata masa;

Od tylnej powierzchni gałki ocznej odchodzi nerw wzrokowy; ściana gałki ocznej składa się z trzech błon: najbardziej zewnętrznej - twardówki, pośredniej - naczyniówki, oraz wewnętrznej - siatkówki.

Twardówka stanowi warstwę ochronną gałki ocznej. Przyczepione są c: niej mięśnie oczne, poruszające gałką oczną. Ku przodowi gałki ocznej twardówka przechodzi w przezroczystą rogówkę, która przepuszcza i załam, je promienie świetlne.

Rogówka nie zawiera naczyń krwionośnych, jest natomiast obficie unerwiona, co czyni ją bardzo Wrażliwa na Wszelkie ciała obce (kurz, piasek), dym, gazy oraz Wysychanie. Przy podrażnieniach rogówki odruchowo zamykają się powieki i dochodzi do łzawienia (odruch obronny).

Przednia część gałki ocznej oraz wewnętrzna część powiek pokryte są błoną śluzową, zwaną spojówką. Jest ona również wrażliwa na wszelkiego rodzaju podrażnienia, np. zbyt ostre światło lub tarcie oczu brudnymi rękami. Czynniki te mogą prowadzić do wystąpienia stanów zapalnych, których nie należy lekceważyć.

Naczyniówka zawiera duża liczbę naczyń krwionośnych włosowatych. Ku przodowi przechodzi w tęczówkę.

Tęczówka zawdzięcza swoją nazwę dużej rozmaitości zabarwienia (od żółtej, przez zieloną, niebieską, fiołkową do brązowej lub prawie czarnej). Znajdują się w niej mięśnie gładkie zwierające i rozszerzające źrenicę. Źrenica to otwór o zmiennej wielkości znajdujący się w środku tęczówki.

Proces rozszerzania się i zwężania źrenicy zachodzi bez udziału naszej Woli. Przy słabym oświetleniu czy ciemności źrenica oka rozszerza się, dochodząc nawet do 7-8 mm średnicy. Przy silnym świetle (w jasnym pomieszczeniu, w jasny, słoneczny dzień) źrenice są silnie zwężone (nawet do 2-3 mm lub mniej), by nie dopuścić nadmiaru światła do siatkówki oka. Źrenice zwężają się również przy patrzeniu na przedmioty znajdujące się blisko, a rozszerzają pod Wpływem emocji, np. strachu, bólu, szczęścia, oraz W trakcie Wykonywania zadań umysłowych.

Proces przystosowywania do widzenia w różnych warunkach świetlnych nazywa się adaptacją oka.

W przedniej części oka, za tęczówką, znajduje się soczewka. Ma ona kształt owalny, który zmienia się w zależności od odległości, w jakiej znajduje się oglądany przedmiot. Jej uwypuklenie powoduje silniejsze załamywanie promieni świetlnych, co umożliwia widzenie z bliska. Z kolei spłaszczenie soczewki umożliwia widzenie z daleka.

Zmiany wypukłości soczewki, czyli zdolność przystosowywania się oka do oglądania przedmiotów z bliska i z daleka, nosi nazwę akomodacji.

Siatkówka stanowi warstwę światłoczułą, która wyściela wewnętrzną powierzchnię gałki ocznej. Ma bardzo skomplikowaną budowę - składa się z wielu warstw, wśród których znajduje się warstwa komórek wrażliwych na światło i barwy. Istnieją dwa rodzaje komórek światłoczułych: pręciki i czopki.

Pręciki są komórkami Wydłużonymi, Wrażliwymi na stopień natężenia światła (obraz czarno-biały). Mają Większy udział W Widzeniu o zmroku.

Czopki to komórki o kształcie buteleczek, Wrażliwe na barwy. Mają Większy udział W Widzeniu przy pełnym oświetleniu.

Część wzrokowa siatkówki nie jest jednakowo czuła, najbardziej wrażliwym miejscem jest plamka żółta będąca zagęszczeniem komórek światłoczułych (czopków). Znajduje się na osi optycznej w tylnej części oka. Natomiast miejscem całkowicie niewrażliwym na światło i barwę jest pozbawiona pręcików i czopków plamka ślepa. Znajduje się ona w miejscu wyjścia nerwu wzrokowego.

Czopki zabierają trzy rodzaje barwników Wrażliwych na światło: czerwone, zielone i niebieskie, co umożliwia Widzenie kolorów. Brak tub uszkodzenie różnego rodzaju czopków powoduje kłopoty z rozróżnianiem kolorów.

Widzenie przestrzenne (trójwymiarowe) jest możliwe dzięki Widzeniu obuocznemu. Każde oko Widzi inaczej ten sam przedmiot, a twój mózg łączy te obrazy W całość.

W skład aparatu ochronnego wchodzą: powieki wraz z rzęsami oraz narząd łzowy.

Powieki chronią oczy zarówno przed urazami mechanicznymi, jak i zbyt silnym światłem. Ponadto stanowią ochronę przed wysychaniem, ciałami obcymi i bakteriami. Podobną rolę pełnią też rzęsy, zatrzymując cząsteczki kurzu i pyłu.

Narząd łzowy składa się z gruczołów łzowych i 2 kanalików łzowych. Łzy są wydzieliną gruczołów łzowych złożoną głównie z wody, niewielkich ilości soli kuchennej oraz substancji bakteriobójczych.

Promienie świetlne przechodzące przez rogówkę i źrenicę ulegają załamaniu przez soczewkę, która skupia je na siatkówce. Zgodnie z prawami optyki, obraz oglądanego przedmiotu wytworzony na siatkówce jest rzeczywisty, pomniejszony i odwrócony. Bodźce wzrokowe są przenoszone za pośrednictwem nerwu wzrokowego do ośrodka wzrokowego znajdującego się w płacie potylicznym kory mózgowej. Tam właśnie następuje właściwa interpretacja odbieranego obrazu i jego odwrócenie.

Nie wszyscy ludzie widzą prawidłowo. Wynika to najczęściej ze zniekształcenia i złego funkcjonowania narządu wzroku. Coraz więcej ludzi ma wady wzroku.

Do najczęściej spotykanych wad wzroku należą: krótkowzroczność, dalekowzroczność, astygmatyzm, daltonizm i zez.

Krótkowzroczność - polega na skupianiu promieni świetlnych przed siatkówką, w następstwie, czego obraz przedmiotów odległych jest niewyraźny i zatarty, a jedynie przedmioty bliskie są widziane wyraźnie; oko takie jest wydłużone w wymiarze przednio-tylnym („gałka oczna za długa"); wadę tę wyrównuje się za pomocą soczewek wklęsłych, które odchylają promienie na zewnątrz, skupiając je na siatkówce.

Dalekowzroczność (nadwzroczność) - polega na skupianiu promieni świetlnych za siatkówką, co utrudnia ostre widzenie przedmiotów bliskich; oko takie jest skrócone w wymiarze przednio-tylnym („gałka oczna za krótka”); tę wadę wyrównuje się soczewkami wypukłymi.

Astygmatyzm (niezborność oka) - przejawia się zniekształceniem widzianego obrazu; przyczyną jest nieprawidłowa krzywizna rogówki lub soczewki; do wyrównania tej wady stosuje się tzw. soczewki cylindryczne.

Daltonizm - potoczna nazwa wady oznaczającej zaburzenia w rozpoznawaniu barw. Wada ta najczęściej dotyczy nierozróżniania koloru czerwonego i zielonego; spotyka się go częściej u mężczyzn niż u kobiet.

Zez - to odchylenie gałek ocznych od prawidłowego, równoległego ustawienia; uznany jest za chorobę społeczną, (co czwarte dziecko ma zeza); leczenie oparte jest na stałym noszeniu odpowiednich okularów oraz ćwiczeniach.

Chorobami narządu wzroku są m.in. zapalenie spojówek, jęczmień (ropne zapalenie gruczołów rzęskowych), jaskra (podwyższone ciśnienie w oku), zaćma, odwarstwienie siatkówki.

Zaćma (katarakta) to zmętnienie soczewki oka, które powoduje upośledzenie wzroku. W większości przypadków tej choroby konieczne jest leczenie operacyjne. Można usunąć zmętniała soczewkę i wszczepić do oka sztuczną. Odwarstwienie siatkówki następuje, gdy oddziela się ona od znajdującej się bezpośrednio pod nią naczyniówki. Choroba ta powoduje upośledzenie wzroku i może prowadzić do ślepoty. U osób z dużą krótkowzrocznością, szczególnie narażonych na odwarstwienie siatkówki, może je wywołać nawet średni wysiłek fizyczny.

Narządem słuchu i równowagi jest ucho. Zmysł słuchu polega na zdolności odbioru fal dźwiękowych o określonej częstotliwości, czyli wysokości dźwięku (np. szmery, huki). Jesteśmy w stanie rozpoznać kierunek, natężenie, ton barwę słyszanego dźwięku. Wrażenia te docierają do zakończeń nerwowych znajdujących się w uchu wewnętrznym i przekazywane są do ośrodków słuchu, mieszczących się w płacie skroniowym kory mózgowej.

Ucho składa się z trzech części: ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego.

Ucho zewnętrzne jest złożone z małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego, który dochodzi do błony bębenkowej.

Małżowina uszna zbudowana jest z chrząstki pokrytej skórą; kształt jej wykazuje różnice indywidualne (wiele jej cech jest uwarunkowanych dziedzicznie); zadaniem małżowiny usznej jest kierowanie fal dźwiękowych do przewodu słuchowego; u człowieka jest ona mało ruchoma z powodu uwstecznienia mięśni; natomiast ma znacznie większe znaczenie u wielu zwierząt, które posiadają zdolność zwracania uszu w kierunku źródła dźwięku.

Przewód słuchowy zewnętrzny jest pokryty skórą, w początkowej części przewodu słuchowego zaopatrzoną w krótkie włosy chroniące przed wnikaniem ciał obcych; w skórze przewodu słuchowego są umieszczone gruczoły łojowe, produkujące woskowinę.

Woskowina, zatrzymując się w przewodzie słuchowym, może osłabić słuch.

Przewód słuchowy zewnętrzny jest zakończony elastyczną i silnie unerwioną błoną bębenkową, zbudowaną z tkanki łącznej. Oddziela ona przewód słuchowy zewnętrzny od ucha środkowego* dźwięki natrafiając na błonę bębenkową wprowadzają ją w drgania, które są przekazywane dalej do ucha wewnętrznego,

Ucho środkowe składa się z jamy bębenkowej, kosteczek słuchowych oraz trąbki słuchowej.

Jama bębenkowa - to przestrzeń powietrzna, ograniczona od strony zewnętrznej błoną bębenkową a od strony wewnętrznej ścianą kostną ucha wewnętrznego. Jest wypełniona powietrzem i połączona z gardłem trąbką słuchową, zwaną trąbką Eustachiusza.

W jamie bębenkowej znajdują się trzy kosteczki słuchowe zrośnięte z błoną bębenkową: młoteczek, kowadełko oraz strzemiączko, które jest najmniejszą kością ciała ludzkiego, długości około 3 mm. Kosteczki słuchowe wzmacniają i przenoszą drgania błony bębenkowej na ucho wewnętrzne.

Trąbka słuchowa (Eustachiusza) łączy jamę bębenkową z jamą gardła. Połączenie to umożliwia utrzymanie jednakowego ciśnienia po obu stronach błony bębenkowej.

Przy katarze, nieżytach górnych dróg oddechowych (gdy drożność trąbki słuchowej jest upośledzona) lub np. podczas startu samolotu, gdy dochodzi do gwałtownej zmiany ciśnienia powietrza, zaczynamy gorzej słyszeć. Przy potykaniu śliny lub ziewaniu Wejście trąbki słuchowej otwiera się i powietrze może Wejść lub Wyjść, co utrzymuje ciśnienie powietrza po obu stronach błony bębenkowej na tym samym poziomie, dlatego podaje się pasażerom przy starcie samolotu kwaśne cukierki do ssania Wzmagające Wydzielanie śliny i tym samym zmuszające do jej częstego potykania.

Ucho wewnętrzne składa się z szeregu połączonych ze sobą przestrzeni w postaci jam i kanałów, tworzących błędnik kostny. Wewnątrz błędnika kostnego mieści się błędnik błoniasty, w którym znajdują się: przedsionek, 3 kanały półkoliste oraz ślimak.

We wnętrzu ślimaka znajduje się narząd ślimakowy - najważniejsza część ucha, dzięki bowiem komórkom zmysłowym, które się w nim znajdują, stanowi miejsce odbierania dźwięków.

Fale dźwiękowe, zbierane przez małżowinę uszną, po przejściu przez przewód słuchowy zewnętrzny wprawiają w drgania błonę bębenkową. Błona ta przekazuje drgania na kosteczki słuchowe ucha środkowego (młoteczek, kowadełko, strzemiączko). Strzemiączko przekazuje następnie odebrane bodźce membranie, która powoduje przemieszczenie limfy wypełniającej błędnik. W komórkach receptorowych narządu ślimakowego tale dźwiękowe zostają przekształcone w impulsy elektryczne, które są przekazywane nerwem słuchowym do ośrodków słuchu w płatach skroniowych kory mózgowej. W korze mózgowej powstaje wrażenie słuchowe odebranego dźwięku.

Głośność dźwięku mierzy się W decybelach. Przykłady głośności różnych dźwięków:

normalna rozmowa ~ 60 dB, duży ruch wielkomiejski - 80 dB, młot pneumatyczny -100 dB, głośna muzyka dyskotekowa -110 dB, startujący odrzutowiec -130 dB, próg bólu - 140 dB.

Powtarzalne hałasy, np. słuchanie głośnej muzyki na słuchawkach tub W dyskotece, może zniszczyć twoje receptory słuchu i uczynić cię głuchym.

Hałas o natężeniu około 130 dB może Wy Wołać ból i natychmiastowe uszkodzenie ucha, podczas gdy dźwięk o natężeniu około BO dB jest tolerowany około 2 godzin.

Hałas bardzo niekorzystnie wpływa na układ nerwowy, zarówno dziecka jak i człowieka dorosłego. Przebywanie w dużym hałasie objawia się zaburzeniami czucia, wzmożona pobudliwością, bezsennością, kłopotami z koncentracją, bólami i zawrotami głowy itp. Duży wpływ na rodzaj obserwowanych zaburzeń ma wrażliwość osobnicza i wiek człowieka (ludzie starsi są bardzie! wrażliwi na hałas).

U osób z niedosłuchem stosuje się aparaty słuchowe, które poprawiają słyszenie. Natomiast osoby dotknięte całkowitą głuchotą uczy się czytania z ust oraz języka migowego.

Narząd równowagi umożliwia czucie położenia i ruchów ciała w przestrzeni. Mieści się w błędniku błoniastym, w uchu wewnętrznym. Tworzą go 3 kanały półkoliste, wypełnione limfą, w których wnętrzu znajdują się komórki zmysłowe wrażliwe na ruch płynu oraz zbudowane z węglanu wapnia kamyki słuchowe. Przy przechyleniu głowy kamyki te pobudzają różne grupy komórek czuciowych.

Skóra, poza innymi swoimi funkcjami, jak np. funkcje ochronne, spełnia również rolę jednego z narządów zmysłów. Wśród narządów czucia można wyróżnić: narządy czucia powierzchniowego oraz narządy czucia głębokiego.

Narządy czucia powierzchniowego występują w skórze w postaci tzw. ciałek odbierających wrażenia dotykowe, ciepła, zimna, bólu, ucisku, pieczenia swędzenia itp. Są one rozmieszczone nierównomiernie, np. najwięcej receptorów dotyku znajduje się na wargach, opuszkach palców i podeszwach stóp, znacznie mniej natomiast w skórze grzbietu.

Narządy czucia głębokiego leżą głębiej pod skórą, np. w mięśniach, stawach, więzadłach, i odbierają z nich różne wrażenia (np. ból przy stanach zapalnych tych narządów). Są one podobne do ciałek czucia powierzchniowe-Dzięki nim oceniamy też kształt, ciężar, elastyczność, twardość itp. ujmo-lego ręką przedmiotu. Bodźce z receptorów czuciowych nerwami czuciowymi docierają do mózgu

Zmysł dotyku spełnia bardzo Ważną funkcję obronną, W momencie bowiem zadziałania czynnika szkodliwego, powodującego ból, następuje automatyczny ruch ciała, mający na celu uniknięcie kontaktu z czynnikiem Wywołującym ból.

Smak jest tzw. zmysłem chemicznym (podobnie zmysł powonienia), co oznacza, że receptory smakowe reagują pobudzeniem na substancje chemiczne. Receptory smakowe odbierają bodźce smakowe znajdują się główna błonie śluzowej języka, a także na podniebieniu miękkim i tylnej ścianie gardła, receptory  te  występują  w   postaci   kubków smakowych, które z kolei znajdują się w brodawkach językowych grzbietu języka.

Człowiek rozróżnia tylko 4 podstawowe rodzaje  smaku: gorzki, słodki, kwaśny i słony.

W rozróżnianiu bardziej subtelnych Wrażeń smakowych narząd smaku jest wspomagany przez narząd powonienia, dlatego jeśli macie katar, co wiąże się z przejściową utratą powonienia, to wydaje się Wam, że różne rodzaje żywności mają taki sam smak.

Substancje chemiczne zawarte w pokarmach i napojach rozpuszczają się w jamie ustnej. Następnie

wchodzą do wnętrza kubka smakowego, gdzie pobudzają receptory smakowe. Bodźce smakowe z języka docierają nerwami do ośrodków smaku w płacie ciemieniowym kory mózgowej.

W mózgu nakładają się na siebie informacje „węchowe" i pochodzące z kubków smakowych, dzięki czemu powstają odpowiednie wrażenia smakowe,  również inne niż cztery podstawowe.

Węch należy również do zmysłów chemicznych - rozpoznaje on substancje lotne zawarte w powietrzu. Wrażenia węchowe, powstają  w  wyniku  drażnienia  przez  substancje receptorów, którymi są komórki węchowe zlokalizowane w błonie śluzowej jamy nosowej. W wyniku ich pobudzenia dochodzi  do  powstania  bodźca  który jest przekazywany nerwami węchowymi do ośrodka węchowego w korze mózgowej.

Katar może powodować okresową utratę tub stępienie zmysłu Węchu.

Człowiek   może rozróżnić około 3 tysięcy zapachów. Zmysł powonienia łatwo się męczy i po około 30 sekundach nie rozróżnia już zapachów, jego receptory bowiem  łatwo przyzwyczajają się do danego zapachu i przestają na niego reagować.

Dzięki zmysłowi powonienia powstaje wiele odruchów warunkowych w autonomicznym układzie nerwowym wpływających na wydzielanie soków trawiennych i proces trawienia (np. ślinienie pod wpływem bodźca węchowego).

Narząd powonienia

Zmysł powonienia należy do bardzo czułych, ponieważ do rozbudzenia wrażeń węchowych wystarcza bardzo niewielka ilość substancji zapachowej. U człowieka jednak jest on rozwinięty słabiej niż np. u zwierząt, którym służy do tropienia. Spełnia on również funkcje obronne, ostrzegając o substancjach trujących.