Kompetencje społeczne, a możliwości interpersonalne.pdf

Żyjemy w otoczeniu rodziny, przyjaciół, znajomych, ludzi mijanych na ulicach. Życie publiczne,

zawodowe, osobiste w ogromnej mierze zależy od oddziaływania, zachowania innych osób, grup i

społeczności (Aronson E., 1998). Środowiska społeczne wymagają interpersonalnych kontaktów.

Opanowanie umiejętności współżycia społecznego jest istotnym warunkiem zadowolenia i

satysfakcji życiowej. "Człowiek jest zwierzęciem społecznym, a więc jego poczucie szczęścia i

pełni zależy od umiejętności sprawnego kontaktowania się z innymi ludźmi. Ponadto cała

cywilizacja opiera się na ludzkiej zdolności do współpracy z innymi i prowadzenia wspólnych

działań. Ludzie są nam niezbędni do szczęścia i spełnienia, musimy też umieć z nimi

współpracować, jeśli chcemy stanąć na wysokości swoich zadań, swoich upodobań" (Johson,

1992).

Efektywne funkcjonowanie w relacjach z innymi jest niezbędną umiejętnością szczególnie w

przypadku tych osób, których praca wymaga stałego obcowania z ludźmi. Nauczyciele, kierownicy,

doradcy, lekarze, pracownicy socjalni, to grupy zawodów, w których sensowne i owocne kontakty z

innymi są koniecznością, a zdolności, umiejętności, kompetencje społeczne, są "wyznacznikiem

efektywności funkcjonowania jednostki w rzeczywistych sytuacjach życiowych." (Matczak A.,

2001).

Rozumienie terminu "kompetencje społeczne"

W 1959 roku R. White zajmując się problematyką wywierania wpływu na otoczenie wprowadził do

psychologii pojęcie kompetencji. Ujmował ją jako specyficznie rozumianą umiejętność, czyli każdą

taką umiejętność, która przyczynia się do skutecznej interakcji z otoczeniem, utożsamiając ją ze

społecznymi umiejętnościami. Słownik Języka Polskiego (1981) definiuje umiejętność jako

"praktyczną znajomość czegoś, biegłość w czymś, zdolność wykonywania czegoś", zdolność zaś,

jako "predyspozycję do łatwego opanowywania pewnych umiejętności, zdobywania wiedzy,

uczenia się". Kompetencja natomiast rozumiana jest jako "zakres czyjejś wiedzy, umiejętności lub

odpowiedzialności". Łacińskie słowo " competentia " oznacza przydatność, odpowiedzialność.

Angielskie rozumienie słowa " competence " oznacza umiejętności, zdolności, do wykonywania

określonych czynności.

Zdaniem Sęk (1988) pojęcie kompetencji przyjęło się szczególnie łatwo w psychologii społecznej,

gdzie mówi się o kompetencji społecznej i interpersonalnej. Jak napisała Skarżyńska (1981),

kompetencje społeczne i interpersonalne są umiejętnością osiągania celów społecznych i

jednostkowych z jednoczesnym zachowaniem dobrych stosunków z partnerami interakcji.

Jednoznaczne zdefiniowanie tego pojęcia jest jednak niezmiernie trudne. Często badacze używają

takich pojęć jak: kompetencja społeczna, inteligencja społeczna, emocjonalna, społeczne zdolności,

umiejętności. Wszystkie wyżej wymienione pojęcia odnoszą się do skutecznego, efektywnego

funkcjonowania w kontaktach z innymi i bywają używane zamiennie. W wielu koncepcjach

inteligencji znajdujemy aspekt zdolności społecznych rozumiany jako efektywne przystosowanie do

środowiska społecznego (Strelau 2000). Zdolności społeczne natomiast bardzo często utożsamiane

są z inteligencją społeczną.

Thorndike, twórca pojęcia inteligencji społecznej wyróżnił trzy jej rodzaje:

• ogólną, abstrakcyjną

• praktyczną, wykonawczą, techniczną

• inteligencję społeczną (mądre postępowanie w stosunkach interpersonalnych, rozumienie

innych).

Współczesne rozumienie inteligencji społecznej, to zdolność do trafnego przetwarzania informacji

o charakterze społecznym ( Plewicka, 1982; Strelau, 2000; Nęcka, 2003).

Pojęcie kompetencji społecznych najczęściej utożsamiane jest z umiejętnościami społecznymi.

McFall jednak proponuje wyraźne ich rozgraniczenie (za: Grescham, 1986). Umiejętności

społeczne definiuje on jako zachowania ujawniane przez osobę efektownie i efektywnie działającą

w sytuacji społecznej. Kompetencje społeczne zaś wartościują wykonane zadanie z

uwzględnieniem adekwatności do sytuacji. Trafnego, moim zdaniem, rozróżnienia tych pojęć

dokonują L. Karen i Ph. Bierman (2003).W internetowej encyklopedii psychologicznej definiują

kompetencje społeczne jako pojęcie nadrzędne, szersze, odnoszące się do poznawczych,

emocjonalnych, społecznych umiejętności oraz zachowań, które przyczyniają się do właściwego

przystosowania jednostki do środowiska społecznego. Umiejętności społeczne zaś, to pojecie

używane do opisu konkretnych zachowań obserwowanych i traktowanych jako wykorzystywanie

posiadanej wiedzy i zdolności stosownie do zaistniałej sytuacji społecznej. Zatem umiejętności

społeczne są przejawem zachowań akceptowalnych społecznie oraz umiejętnością powstrzymania

się od zachowań nieaprobowanych. Można je nazwać przystosowaniem społecznym.

Według M. Argyle'a ( 1998) umiejętności społeczne ( social skills ) są wzorcami zachowań

społecznych, które sprawiają, że jednostki są społecznie kompetentne, to znaczy zdolne do

wywierania pożądanego wpływu na innych. Umiejętności społeczne stanowią aspekt

zachowaniowy zdolności społecznych ( social competence ), na które składają się także wiedza,

zrozumienie, brak niepokoju, przyczyniające się do wzrostu osiągnięć społecznych. Skuteczność w

skłanianiu innych do zachowań zgodnych z naszymi oczekiwaniami i celami jest założeniem

definicji kompetencji społecznych autorstwa M. Arygyle. Przez pojęcie kompetencji społecznej

rozumie "zdolność, posiadanie niezbędnych umiejętności do tego, by wywrzeć pożądany wpływ na

innych ludzi w sytuacjach społecznych. Te pożądane wpływy mogą polegać na skłonieniu innych

do kupna, do nauki do odzyskania zdrowia psychicznego" (Argyle, 2002).

M. Agryle wyróżnia dwie kategorie umiejętności społecznych pozwalających uzyskać zamierzone

efekty w sytuacjach społecznych:

• powszechne umiejętności społeczne, potrzebne każdemu człowiekowi,

• profesjonalne umiejętności społeczne, które są konieczne w wielu zawodach.

Przez kompetencje społeczne należałoby rozumieć złożone umiejętności warunkujące efektywność

radzenia sobie w sytuacjach społecznych określonego typu. Umiejętności te jednostka nabywa w

toku treningu społecznego (Matczak, 2001). Zdaniem autorki powyższej definicji kompetencje

społeczne warunkowane są cechami osobowości, temperamentem, inteligencją ogólną, społeczną i

emocjonalną. Cechy wrodzone i społeczne doświadczenia są istotnymi czynnikami wpływającymi

na poziom kompetencji.

E. Nęcka (2003) określa kompetencję społeczną jako "skuteczność działania w trudnych sytuacjach

społecznych", "osiąganie celów w życiu społecznym". Z kolei według Spitzberga i Cupach'a, jest to

zdolność do budowania więzi emocjonalnych z innymi ludźmi, ujmowanych w kategoriach

definiowania relacji, tworzenia, rozwijania i utrzymywania związków oraz uzyskiwania

społecznego poparcia (za: Jakubowska, 1996). Podejście takie, nazwane zostało podejściem

relacyjnym. Kompetencje przejawiają się w zdolności do wykonywania zadań, w zakresie

określonej formy aktywności społecznej lub jako zdolność spełniania określonych funkcji zgodnie z

przyjętymi standardami (Borkowski, 2003). Wysoki poziom kompetencji pozwala na znajdywanie

dużej ilości wyjaśnień oraz przewidywań dotyczących własnych zachowań, oraz zachowań

partnerów interakcji, tworzenie złożonych i bardziej zróżnicowanych konstrukcji tychże interakcji.

Ciekawym podejściem, aczkolwiek zawężającym ogólne znaczenie, jest koncepcja Kowalika.

Kompetencje społeczne traktuje on jako zdolność, umiejętność adaptacyjną ograniczając się jednak

do werbalnego sposobu porozumiewania się ludzi. Posługując się terminem "kompetencja

komunikacyjna" Stwierdza, iż człowiek kompetentny komunikacyjnie, to ten, który charakteryzuje

się zdolnością adaptacji w zależności od społecznego kontekstu interakcji. Podczas gdy zdaniem

Sillarsa i Weisberga (za: Jakubowska 1996) o zachowaniach kompetentnych społecznie, świadczy

umiejętność generowania w procesie porozumienia się miedzy ludźmi, takich strategii, które

prowadzą do podtrzymania i rozwijania więzi interpersonalnych.

Interpersonalne zdolności i umiejętności człowieka mają charakter niespecyficzny. Ujawniają się w

relacjach formalnych, towarzyskich, intymnych, które można określić jako zróżnicowane pod

względem formy oraz celu kontaktach społecznych. Treść oraz cel interpersonalnej aktywności

narzuca swoim charakterem odmienność norm je wyznaczających. Zatem kompetencje społeczne

odnoszą się do efektywności w sytuacjach społecznych. Za wskaźniki tej efektywności uznaje się z

jednej strony osiąganie przez jednostkę własnych celów a z drugiej - zgodność z oczekiwaniami

otoczenia społecznego (Matczak 2001).

Kompetencje społeczne można uznać za spójny, funkcjonalny, wykorzystywany w praktyce oraz

uwarunkowany osobowościowo zestaw wiedzy, doświadczenia, zdolności, umiejętności

społecznych. Zestaw ten umożliwia jednostce podejmowanie i rozwijanie twórczych relacji i

związków z innymi osobami, aktywne współuczestniczenie w życiu różnych grup społecznych,

zadowalające pełnienie różnych ról społecznych oraz efektywne wspólne pokonywanie

pojawiających się problemów (Borkowski, 2003).

Składniki kompetencji społecznych

Mając na uwadze fakt, iż kompetencje społeczne winny kreować powszechnie akceptowane

wartości oraz służyć do osiągania celów społecznych warto zastanowić się nad elementarnymi

składnikami wchodzącymi w ich skład. Borkowski (2003) uważa, iż systematyczne uczenie i

dokształcanie, otwartość na wiedzę, ciekawość świata, oraz wiedza o sobie samym jako podmiocie

społecznym, wiedza o zasadach funkcjonowania zbiorowości ludzkich oraz małych grup

społecznych jest podstawą tak zwanej wiedzy społecznej . Wiedza ta może prowadzić do swoistego,

prospołecznego sposobu myślenia charakteryzującego się zainteresowaniem, wyczuleniem na

potrzeby oraz możliwości innych. Takie myślenie, taką postawę można określić mianem myślenia

prospołecznego , mentalności społecznej. Trzecim składnikiem wymienianym przez autora jest

społeczne doświadczenie , będące sumą doświadczenia życiowego (rodzina, przyjaciele, znajomi,

aktywność organizacyjna, środowiska szkolne) i zawodowego jednostki. Dobrym miernikiem jest

tu zakres osobistych osiągnięć i porażek oraz sposób ich przyjmowania. Istotnym składnikiem

kompetencji społecznych są walory osobowościowe, czyli wszystkie te cechy, które składają się na

tak zwaną osobowość społeczną . Zdolność do odczytywania, rozumienia własnych stanów

emocjonalnych jak też stanów emocjonalnych innych ludzi oraz adekwatne do nich zachowania i

postawy to najogólniej mówiąc kolejny element, składnik kompetencji społecznych nazywany

inteligencją emocjonalną . Borkowski wymienia również inteligencję społeczną rozumianą jako

umiejętność rozwiązywania konfliktów i problemów, współpracy i współżycia z innymi, dojrzałość

moralną, autorytet społeczny oraz różnorodne zdolności i umiejętności.

J. Mellibruda (za: Plewicka, 1982) wyróżnia cztery wymiary stosunków międzyludzkich

odnoszących się do umiejętności psychospołecznych:

• wzajemne zrozumienie i poznawanie się;

• tworzenie klimatu wzajemnego zaufania;

• pomaganie oraz wywieranie wpływu;

• rozwiązywanie problemów i konfliktów.

Wśród wielu kategorii zachowań R. C. Rinn i. A Markle ( za: Oleś 1998) wymieniają te, które ich

zdaniem są istotne dla umiejętności społecznych:

• umiejętności komunikacyjne;

• umiejętności asertywne;

• umiejętności wzmacniania, podtrzymywania innych;

• umiejętności wyrażania siebie.

W klasycznym ujęciu Michaela Aryle, kompetencje społeczne są zbiorem takich umiejętności, od

których zależy możliwość adekwatnej reakcji na określoną sytuację społeczną. Za powstanie,

rozwój kompetencji społecznych, odpowiedzialne są zdolności niezbędne do przetwarzania

informacji behawioralnych, które Argyle określił jako inteligencję społeczną. Za pomocą

kompetencji społecznych możemy zorientować się, jaką strategię należy zastosować, żeby

zrealizować własne cele. Wymienia się tu następujące umiejętności społeczne:

• nagradzanie, czyli umiejętność udzielania wzmocnień społecznych, które wpływają na

utrzymanie związku, podniesienie atrakcyjności oraz umożliwiają wywieranie większego

wpływu na osobę;

• empatia i umiejętność podejmowania ról innych ludzi, które są ważne zwłaszcza w pracy

zespołowej, w psychoterapii oraz w związkach miłosnych i przyjacielskich;

• asertywność, czyli umiejętność obrony własnych praw bez okazywania agresji;

• komunikacja werbalna (zwłaszcza na poziomie abstrakcyjnym) i niewerbalna;

• inteligencja społeczna i umiejętność rozwiązywania problemów, istotna zwłaszcza w

przypadku częstego występowania konfliktów (np. w pracy);

• umiejętność korzystnej autoprezentacji (szczególnie w warunkach zawodowych) (Terelak J.,

Bułdys J., 2003).

Kompetencje warunkujące efektywność zachowań w

sytuacjach wymagających asertywności

Jednym z podstawowych składników kompetencji społecznych jest asertywność. Salter uznawany

za twórcę i prekursora tej tematyki określił asertywność jako "zdolność wyrażania emocji

pozytywnych i negatywnych" ( za: Sęk, 1988, s. 790). Pojęciu asertywności nadawane jest w

literaturze różne znaczenie, lecz najczęściej jako podstawę asertywności podaje się umiejętność

pogodzenia własnych i cudzych potrzeb społecznych (Alberti, Emmons 2002, Król-Fijewska 1993).

Jednak zazwyczaj asertywność nie jest utożsamiana z kompetencją społeczną, lecz traktowana jako

jej komponent (Oleś 1998). Zdaniem Cattela asertywność jest uwarunkowana genetycznie i ściśle

związana z temperamentem. Jednakże otoczenie społeczne stwarzające odpowiednie warunki do

rozwoju tej cechy sprawia, iż ludzie w miarę upływu lat, w miarę nabywania kolejnych

doświadczeń stają się coraz bardziej asertywni.

Lazarus (1974) wymienia cztery rodzaje zachowań składające się na asertywność. Jest to

umiejętność odmowy, mówienia "nie", umiejętność zdobywania przychylności w otoczeniu

społecznym, umiejętność wyrażania zarówno negatywnych jak i pozytywnych uczuć oraz zdolność

inicjowania, utrzymywania i organizowania konwersacji (Lazarus, 1974, za: Sęk, 1988). Natomiast

zdaniem psychologów nurtu behawioralnego Alberti i Emmons'a (1957) asertywność jest

zachowaniem, które wyraża własne prawa bez naruszania praw innych ludzi, pomaga w osiągnięciu

celów i wolne jest od niepokoju (Alberti, Emmons, za: Sęk, 1988).

Podsumowując powyższe definicje, zachowanie asertywne można określić jako "bezpośrednie,

szczere, łagodne i stanowcze komunikowanie własnych emocji, potrzeb, opinii respektujące

jednocześnie prawa innych osób do wyrażania własnych opinii, potrzeb i uczuć". Asertywność jest

nie tylko zewnętrznym zachowaniem, ale postawą jednostki wobec siebie i innych. Osoba

asertywna ma szacunek do siebie i innych osób, traktując je równorzędnie (Król-Fijewska, 1993).

H. Fensterheim (za: Kożusznik, Adamiec, 1993) proponuje pięć praw osobistych:

1. Masz prawo do robienia tego, co chcesz - dopóty, dopóki nie ranisz kogoś innego.

2. Masz prawo do zachowania swojej godności poprzez asertywne zachowanie, nawet jeśli to

rani kogoś innego - dopóty, dopóki intencje twoje nie są agresywne, lecz asertywne.

3. Masz prawo do przedstawiania innym swoich próśb - dopóty, dopóki uznajesz, że druga

osoba ma prawo odmówić.

4. Istnieją takie sytuacje między ludźmi, w których prawa nie są oczywiste. Zawsze jednak

masz prawo do przedyskutowania tej sprawy z drugą osobą i wyjaśnienia jej.

5. Masz prawo do korzystania ze swoich praw.

Poprzez asertywne zachowanie "domagamy" się swoich praw, jednocześnie respektujemy prawa

innych osób. Bycie asertywnym nie oznacza jednak agresywności, ani naruszania cudzych praw,

nie wyklucza również grzeczności, uprzejmości czy nawet altruizmu (Sęk, 2000). Jednostka

asertywna radzi sobie z sytuacjami negatywnymi i problemowymi poprzez podejmowanie

pozytywnych i konstruktywnych kroków naprzód, dotyczy to inicjowania i kultywowania takiego

sposób życia i relacji międzyludzkich, jakich dla siebie chcemy, unikając agresji, wybierając

dyskusję i kompromis. Osoba asertywna jest otwarta zarówno na wewnętrzny rozwój, jak i na świat

zewnętrzny, dlatego też nie narzuca własnego zdania innym, nie manipuluje drugim człowiekiem,

lecz wspólnie z partnerem stara się znaleźć rozwiązanie, które usatysfakcjonuje obie strony.

Asertywność jest więc złożonym zespołem kompetencji zadaniowych, interpersonalnych i

ekspresyjnych, polegającym na skutecznym dochodzeniu do ważnych dla jednostki celów

życiowych, przy równoczesnym stałym potwierdzaniu i obronie pozytywnego obrazu siebie.

Opisane powyżej cechy i zachowania są bardzo istotnym elementem sprzyjającym osiągnięciu

sukcesu zarówno na płaszczyźnie zawodowej jak i osobistego życia jednostki.

Kompetencje warunkujące efektywność zachowań w

sytuacjach interpersonalnych

Kolejnym składnikiem kompetencji społecznych jest umiejętność nawiązywania bliskich kontaktów

interpersonalnych. Kontakty międzyludzkie są powszechnie obecne w życiu społecznym. Każdy z

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: