SŁOWNIK POJĘĆ FILOZOFICZNYCH
Absolut (łac. absolutus - bezwarunkowy, nieograniczony, oddzielny), jest to, co jest niezależne od czegoś innego; byty doskonałe, pierwotne, posiadające przyczyny swego istnienia w sobie (istnienie jest tożsame z istotą); pełnia bytu, który istniejąc eksterioryzuje z siebie (Hegel) nie-byty.
abstrakt (łac. abstractio - odciągnięcie, oderwane), to, co jest oddzielone, rozpatrywane w oderwaniu; abstrakty przedstawia się w postaci pojęć ogólnych, które wyrażają to, co wspólne dla danego zbioru konkretów; powszechniki.
absurd (łac. absurdus - nierozumny, sprzeczny, niedorzeczny), powiedzenie, sąd sprzeczny sam w sobie; w logice: sprzeczny z logicznymi prawami myślenia; złożenie w całość sprzecznych elementów, np. kwadratowe koło; niesłusznie tłumaczony jako nonsensowny – sprzeczne, absurdalne mogą być twierdzenia sensowne.
ad acta do akt, odłożyć sprawę.
ad hoc do tego, ze względu na dany wypadek, w danym celu, specjalnie w tym celu; doraźnie, bez uprzedniego przygotowania.
ad idem do tego samego.
ad rem do rzeczy, nawrócenie do właściwej treści.
ad verbum dosłownie.
ad vocem (łac. ad vocem, ad - do, dop. vocis - głos), w sprawie, właściwie, stosownie.
adwersarz (łac. adversanius), człowiek nieprzychylnie usposobiony, będący przeciwnego zdania.
agape (gr. agape - miłość), uczta pierwotnych chrześcijan o charakterze religijnym; porządek agapy z początku III wieku zawiera: modlitwę wstępną, dziękczynną podczas zapalania świateł, śpiewy psalmów, alleluja, spożywanie poświęconego chleba, wspólny posiłek wiernych, przemówienie biskupa, końcowe śpiewy, modlitwy; obecnie - miłość do Boga i do bliźniego.
agnostycyzm (gr. agnostos - nie do poznania, niezrozumiały, niepoznawalny), stanowisko w filozofii uznające ograniczoność zdolności ludzkiego poznania obiektywnej rzeczywistości lub uznające, iż otaczająca człowieka obiektywna rzeczywistość jest tylko częściowo poznawalna, że w swojej istocie jest ona niepoznawalna.
agora (gr. agora), plac, rynek w staroż. Grecji, na którym odbywały się publiczne zgromadzenia.
ahinsa (sanskr. a - nie, hinsa, himsa - krzywdzenie, wyrządzanie zła), w religiach hinduskich - termin oznaczający zakaz wyrządzania krzywdy ludziom, zwierzętom i wszystkim istotom żyjącym, w tym również roślinom; pojęcie to można odnaleźć w jednej z najstarszych upaniszad (ok. VII w. p.n.e.); zasadniczą rolę odgrywa w buddyzmie, hinduizmie oraz w dźnizmie; wyraża lęk człowieka przed naruszeniem uniwersalnego procesu życia - naruszenie to może wywołać fatalne skutki w życiu sprawcy; z czasem lęk ten legł u podstaw ukształtowania się moralności, której zasady mają zapewnić spokój i bezpieczeństwo; praktycznym przejawem przestrzegania zasad moralnych jest m.in. oddawanie czci krowie i innym zwierzętom; u ascetów ahinsa jest warunkiem rozpoczęcia procesu wyzwolenia - zbawienia, panowania nad sobą, pokonywania namiętności, umiłowania prawdy; w technice jogi ahinsa jest głównym nakazem; przekształciła się również w wiarę w obecność Boga we wszystkim co żyje.
akademia (gr. akademeia - akademia), nazwa szkoły filozoficznej założonej przez Platona w gaju herosa Akademosa, stąd nazwa (Akademos to imię mitycznego herosa ateńskiego; a grób i sanktuarium znajdowało się w Atenach); Akademia Platońska funkcjonowała do 529 roku, do czasu zamknięcia jej przez Justyniana jako ostatniego ośrodka rozwijającego myśl niechrześcijańską.
akatalepsja (gr. a - przeczenie, katalepsis - ujmowanie), niepojętość świata; niemożliwość odnalezienia kryterium prawdy.
akcydentalny (łac. accidentali - przypadłość, cecha nieistotna), zjawiska lub przypadkowe cechy zjawisk, od których można abstrahować.
aksjologia (gr. axios - mający wartość, godność, postanowienie, logos - rozum, teoria, nauka), teoria wartości, wartościowania; zajmuje się badaniem istoty wartości, kryteriów wartości, rodzajów wartości oraz sposobów powstawania wartości.
aksjomat (gr. axioma - godność, postanowienie, wartość); założenie, zdanie nie dowodzone, przyjęte bez dowodu.
alienacja (łac. alienus - obcy, alienatio - wyobcowanie), określenie procesu, w którym człowiek tworzy „coś", następnie ten wytwór usamodzielniając się, wyobcowując się, podporządkowuje sobie swego wytwórcę; rozróżniamy szereg typów alienacji: ekonomiczną, produktu, polityczną, religijną itp.
anachoreta (gr. anachoretes - pustelnik), człowiek żyjący w odosobnieniu, który zerwał z życiem
wśród ludzi dla wewnętrznego doskonalenia się.
anamneza (gr. anamnesis - przypomnienie), poznawanie świata poprzez przypominanie sobie wiedzy, którą człowiek posiadł jeszcze przed urodzeniem się.
anima vilis (łac. anima - dusza, vilis - tani), nędzna istota, podła dusza.
animizm (łac. animus – duch, anima-dusza), światopogląd szeroko występujący we wczesnych okresach cywilizacji, według którego wszystko, co nas otacza, posiada duszę.
antropocentryzm (gr. anthropos - człowiek, kentron - środek), pogląd filozoficzny uznający człowieka za punkt centralny całej rzeczy-wistości; wszystko w świecie dzieje się ze względu na niego.
antropogeneza (gr. anthropos - człowiek, genesis - pochodzenie), pochodzenie człowieka; dział antropologii zajmujący się pochodzeniem człowieka.
antropologia (gr. anthropos - człowiek, logos - słowo), nauka o człowieku, nauka wyjaśniająca biologiczną naturę człowieka, pochodzenie oraz dawne i współczesne typy morfologiczne i fizjologiczne.
antropologia filozoficzna dyscyplina filozoficzna, której przedmiotem jest człowiek albo antropocentrycznie uprawiana filozofia.
antropologizm (gr. anthropos - człowiek, logos - słowo, nauka), wyjaśnie zjawisk poprzez odszukiwanie ich zależności od biologicznych cech człowieka pojmowanych ahistorycznie i abstrakcyjnie.
antropomorfizm (gr. anthropos człowiek, morphe - forma), człekokształtność, tendencja do wyobrażania i przedstawiania zjawisk pozaludzkich na wzór ludzki; przejście od zoomorfizmu do antropomorfizmu w ujmowaniu bogów stanowi religijny wyraz procesu wyzwalania się człowieka spod absolutnego władztwa przyrody; przejaw tendencji do zniesienia dystansu między wierzącym a bogiem.
antropozofia (gr. anthropos - człowiek, sofia - mądrość), doktryna, w której uznaje się, że najpełniejszą wiedzę uzyskuje się w wyniku intuicji tajemnej; przyjmowali ją artyści i pedagogowie; doktryna antropozofii formułowana jest na podstawie idei gnostycko-manichejsko-kabalistyczno-indyjsko–chrześcijańskich; zwolennikiem i systematyzorem antropozofii był R. Steiner, który w 1913 roku założył gminę nazywającą się Antropozofia, z ośrodkiem w Dornach k/Bazylei - Nazwę gminy, „Christengemeinschaft" przejął od swego nauczyciela Roberta Zimmermana (1824-1898); centralnym punktem doktryny jest człowiek, którego życie teraźniejsze jest wynikiem wymieszania się treści utrwalonych w życiu przeszłym i przygotowaniem do życia przyszłego; kształcenie, nauczanie jest tworzeniem przez wychowawcę wyższych stanów świadomości, tzw. pierwiastka astralnego.
antynomia (gr. anti - przeciw, nomos - prawo, zasada), szczególnego rodzaju sprzeczność występująca wtedy, gdy: 1) wychodząc z ogólnie znanych, prawdziwych twierdzeń i rozumując w sposób ogólnie uznany za poprawny, dochodzi się do negacji którejś z przesłanek; 2) wychodząc z przesłanek o jednakowej wartości, dochodzi się do zdań sprzecznych; 3) warunki realizacji jakiegoś celu wykluczają się, np. paradoks Kleobulasa, który mówił: „jeżeli kłamca mówi, że kłamie, to zarazem kłamie i mówi prawdę”.
apokaliptyka (gr. apokalyptikos - dotyczacy apokalipsy), rodzaj religijno-
społecznej literatury, głównie judaistycznej i wczesnochrześcijańskiej, rozwijającej się między II wiekiem p.n.e. a II wiekiem n.e.; apokaliptyka stanowi zmistyfikowane odbicie dążeń wyzwoleńczych, narodowych i społecznych; opisuje współczesne wydarzenia w formie zapowiedzi przyszłości; treścią utworów apokaliptycznych są głównie objawienia eschatologiczne (dotyczące rzeczy ostatecznych, pośmiertnych); szczególna jest ich forma, operująca tajemniczą symboliką i celowo niejasnym stylem; rozwijała się głównie wśród sekt żydowskich, np. esseńczyków i wśród pierwszych chrześcijan; z licznych utworów apokaliptycznych tylko Apokalipsa Jana weszła do kanonu Nowego Testamentu, inne uznano za apokryfy.
apologetyka (gr. apologetikos - broniący), dział teologii poświęcony obronie podstawowych prawd danej religii; apologetyka chrześcijańska ma na celu rozumowe uzasadnienia dogmatów religijnych oraz interpretację Pisma św. i tradycji, a także ich obronę przed zarzutami innych wyznań i przed krytyką świecką, racjonalistyczną.
aporema (gr. aporema - kwestia sporna), kwestia sporna dopuszczająca dwa przeciwstawne sobie rozwiązania.
a posteriori (łac. z następstwa), pojęcie używane w filozofii dla określenia wiedzy uzyskanej drogą doświadczenia, poznania empirycznego.
apoteoza akt uznania istoty ludzkiej za bóstwo.
apriori (łac. a priori - z założenia poprzedniego, z wcześniejszego, założenia z góry), pojęcie służące do określenia takiej ludzkiej wiedzy, która nie pochodzi z doświadczalnego kontaktu ze światem, ale wynika z właściwości poznającego podmiotu.
aprioryzm (łac. a priori - z założenia), stanowisko filozoficzne głoszące, że człowiek poznaje świat niezależnie od doświadczenia, lub że można przyjąć pewne stwierdzenia, nie odwołując się do doświadczenia.
a propos (fr. a propos), przy sposobności, w związku z tym, w sam czas, właściwie.
arbitralny (łac. arbitralis - właściwy rozjemcy), samowolny, bezwzględny.
archetyp (gr. archetypon - oryginał, dzieło autentyczne), dzieło autentyczne, model, który jest prawzorem dla urzeczywistnienia dzieła duchowego lub materialnego, termin ten stosował Platon.
argument twierdzenie przytaczane na poparcie tezy, służące uzasadnieniu tezy; przesłanka w rozumowaniu.
argumentum ad auditorem argument odwołujący się do słuchacza; odwołanie się na przykład do uczuć słuchacza, najczęściej w formie pytania retorycznego w celu demagogicznego przekonania go do jakiejś tezy.
argumentum ad baculineum argument odwołujący się do „kija"; chwyt erystyczny odwołujący się do groźby użycia siły fizycznej, środków przymusu w wypadku nie spełnienia żądań wypowiadającego się.
argumentum ad hominem (łac. argumentum ad hominem - argument do osoby, do człowieka, z którym toczy się spór), metoda argumentowania, w której na potwierdzenie własnego stanowiska używa się racji przeciwnika; na przykład, jeżeli przeciwnik broni samobójstwa, to pytamy: „To dlaczego sam się nie powiesisz?”(Schopenhauer).
argumentum ad ignorantiam argument odwołujący się do niewiedzy audytorium, zwany inaczej: argumentum ad auditores; chwyt polegający na podkreślaniu ignorancji oponenta przez zadanie mu, na przykład, pytania: „Czy potrafisz udowodnić, że szatan nie istnieje? (Nie potrafisz, a więc musisz wierzyć, że szatan jest)”, chwyt ten ośmiesza przeciwnika. „Do śmiechu ludzie są zawsze skorzy, a śmiejących się mamy wówczas po naszej stronie” (Schopenhauer).
argumentum ad miscericordiam argument odwołujący się do litości; chwyt polegający na wzbudzeniu litości w słuchaczach - uczestnikach dyskusji celem pozyskania ich dla sprawy. argumentum ad personam argument adresowany do osoby; chwyt sprowadzający się do wprowadzenia do wypowiedzi, przemówienia, wykładu, fikcyjnej osoby - przeciwnika i ośmieszania jej przed słuchaczami przez wykpienie lub wytknięcie wad.
argumentum ad populum argument odwołujący się do tłumu; demagogiczny sofizmat, który odwołuje się do instynktów grupowych słuchaczy, ich dumy, egoizmu, aby uzyskać aprobatę dla głoszonej tezy.
argumentum ad vanitatem argument odwołujący się do próżności słuchaczy, najczęściej za pomocą wyrafinowanych zestawień w sferze ambicjonalnej i egotycznej.
Argumentum ad vetecundiam argument odwołujący się do poważania; chwyt polegający na przywołaniu autorytetu, którego przeciwnik, słuchacze, szanują i nie przeczą głoszonej tezie w obawie przed polemizowaniem z ową osobą, uważaną za autorytet; najczęściej stosuje się cytaty w języku nieznanym lub przytacza autora mającego niekwestionowany autorytet - w Polsce Jan Paweł II.
asceza (gr. askesis - ćwiczenie), stałe dobrowolne ograniczanie własnych potrzeb, połączone z samoudręczaniem się, kontemplacją i ucieczką od świata w celu osiągnięcia doskonałości religijnej.
ataraksja (gr. ataraksia - spokój ducha), zupełny spokój ducha; obojętność mędrca.
ateizm (gr. a - przeczenie, theos - bóg), pogląd nie uznający istnienia sił nadprzyrodzonych, a w szczególności zaprzeczający istnieniu boga.
atman (sanskr. dusza, duch, dech), w upaniszadach występuje jako podmiot widzenia, słyszenia i myślenia, jako „kierownik wewnętrzny” w człowieku i zwierzęciu; element nieśmiertelny, podlega cierpieniu i radości, ale tylko wtedy, gdy przebywa w ciele; będąc poza ciałem jest absolutnie szczęśliwy; z czasem atman stał się zasadą świata, źródłem wszystkiego, wszystkich istot, w tym również bogów; utożsamiany z Absolutem; jaźń, istota osobowości człowieka; w kulturze europejskiej tożsamy z duszą, duchem, a zatem z czymś, co nie ulega przemianom w zmieniającym się świecie.
atom (gr. atomos - niepodzielny), najdrobniejszy element rzeczywistości, niepodzielna „arche”.
atrybut (łac. attributum - cecha należąca do rzeczy), trwała nieodłączna cecha jakiegoś przedmiotu czy zjawiska, której nie można pomijać, gdy mówi się o danym przedmiocie czy zjawisku; taka cecha jakiegoś przedmiotu, bez której dany przedmiot nie jest tym przedmiotem.
autonomiczny (gr. autos - sam; nomos - prawo, autonomos - samorządny), samostanowienie o sobie, kierowanie się swoimi prawami, niezależność, niezawisłość jakiejś dziedziny od innych dziedzin.
bigot człowiek nazbyt gorliwie przestrzegający zewnętrznych obrzędowych form życia religijnego.
brahma (sanskr. rzecz), w hinduizmie personifikacja mocy, Absolut, Bóg będący czystą abstrakcją; w formie osobowej Brahma jest bóstwem pełniącym rolę stwórcy świata, stawiany na równi z Wisznu i Siwą, stanowiąc z nimi triadę; Brahma stworzył świat i dał ludziom Wedę z polecenia Wisznu i Siwy.
brahmany interpretacje, rozmyślania, teologiczne traktaty braminów na temat sensu i celu ofiar.
brewe (łac. breve - krótki), urzędowy dokumant papieski.
bulla (łac. bulla - bańka, bąbel, pieczęć); urzędowy dekret papieski dotyczący spraw ważnych (np. dogmatycznych, kanonizacyjnych, jubileuszowych) napisany na pergaminie, opatrzony pieczęcią ołowianą (rzadziej srebrną lub złotą), stąd nazwa.
byt pojęcie używane w filozofii dla określenia tego, co jest i istnieje samo z siebie.
byt dla siebie człowiek świadomy, posiadający „dookreślony” sens swego życia, sprecyzowane cele swej działalności, określone wartości uznane i im podporządkowane myślenie oraz działanie.
byt w sobie rzeczywistość materialna istniejąca „obok” człowieka i niezależnie od niego.
cel przyszły wyobrażony stan rzeczy.
charyzmat (gr. charisma - dar łaski), oznacza przejaw łaski bożej; rozróżniamy charyzmat osobisty i urzędowy - ten ostatni związany jest z funkcją, stanowiskiem piastowanym przez kogoś w danej wspólnocie religijnej, zaś osobisty jest wynikiem posiadania przez kogoś
szczególnych cech osobistych.
chiliazm (gr. Chiliasmos - tysiąc), inaczej milenaryzm; zbiorcza nazwa ruchów społeczno-religijnych opartych na przekonaniu, że powtórne przyjście Chrystusa związane będzie z jego tysiącletnim panowaniem.
chrześcijaństwo nazwa pochodzi od imienia Chrystusa; religia Jezusa Chrystusa; początkowo chrześcijan nazywano: „uczniowie Chrystusa”, „wybrani”, „powołani”, „święci”, nazwą „chrześcijan” dla określenia wyznawców religii chrześcijańskiej posłużono się po raz pierwszy ok. 43 roku, w Antiochii; Piotr Apostoł posługuje się tą nazwą jako powszechnie przyjętą; chrześcijaństwo wykształciło się na podstawie judaizmu; o ile w judaizmie główny akcent jest położony na czynności rytualne i studiowanie ksiąg świętych - Talmudu, o tyle w chrześcijaństwie dominuje wiara i miłość jako specyficzna postawa duchowa; obecnie w łonie chrześcijaństwa jest wiele wyznań, główne to katolicyzm, protestantyzm i prawosławie.
cnota uporządkowana postawa moralna pozwalająca spełniać czyny uznane za dobre, godne; jest jednym z elementów doskonałości osobowości człowieka; cnotą jest rozumność, roztropność, umiarkowanie, sprawiedliwość, męstwo; człowiek poprzez nabywanie i rozwijanie cnoty kształtuje się jako osoba odpowiedzialna za swoje czyny i jako osoba, która spełnia się w swoim istnieniu.
cogito ergo sum myślę, więc jestem.
conditio sine qua non warunek nieod-zowny.
cuius regio, eius religio czyj kraj tego religia; władca określa religię.
curriculum vitae przebieg życia, życiorys.
człowiek 1) egzemplarz gatunku ludzkiego; 2) zorganizowana całość psychofizyczna i społeczno-kulturowa, na którą składa się różnorodność aspektów i procesów biologicznych, społecznych oraz psychologicznych określających reakcje psychofizyczne jednostki na oddziałujące na nią warunki społeczno-przyrodnicze, które z kolei są kształtowane przez gatunek ludzki.
cywilizacja aspekt kultury obejmujący wiedzę i specyficzne zachowania się ludzi polegające na ciągłym tworzeniu i doskonalącym się wykorzystaniu techniki dla osiągania celów określanych przez kulturę.
daimonion (gr. daimonion), głos wewnętrzny pochodzący od Boga, powstrzymujący od czynów złych.
de die in diem z dnia na dzień.
dedukcja (łac. deductio - wyprowadzanie), rozumowanie polegające na wyprowadzaniu sądów, twierdzeń, wniosków z przesłanek bardziej ogólnych; przechodzenie od jednych sądów uznanych za prawdziwe do innych, które z nich logicznie wynikają i są uznawane za prawdziwe.
de facto w istocie, w rzeczywistości.
deifikacja ubóstwianie, wyniesienie ludzi, istot żywych lub rzeczy do godności bóstwa.
deizm (łac. deus - bóg), nurt w filozofii Oświecenia, głównie w Anglii, Francji i Niemczech (XVII-XVIII w.), uznający stworzenie przez Boga świata, lecz odrzucający jego ingerencję w losy świata; neguje opatrzność, a wraz z nią wiarę w cuda i objawienie.
demagog (gr. demagogos - przywódca ludu), polityk wykorzystujący argumenty obrony ludu dla zdobycia popularności i pozycji w społeczeństwie; stosuje fałszywe obietnice, frazesy, pochlebstwa.
determinizm (łac. determinare - ograniczać, wyznaczać, określać), stanowisko w filozofii wyrażające przekonanie o istnieniu w rzeczywistości społeczno-przyrodniczej prawidłowości i przyczynowego uwarunkowania wszelkich zjawisk.
deus ex machina Bóg z maszyny; niespodziewany, nienaturalny, powstały z przyczyn nienaturalnych.
dharma w fil. Indyjskiej prawo, sprawiedliwość, moralność, obyczaj, cnota, zasługa, obowiązek; norma życia religijnego, publicznego i prywatnego; w buddyzmie przejawianie się prawa przyczynowości rządzącego światem; postępowanie zgodnie z normami jest warunkiem doskonalenia się w kolejnych wcieleniach.
diachronia (gr. dia - przez, chronos - czas), rozwój rzeczywistości w czasie.
dialektyka (gr. dialektike - sztuka dyskutowania), nazwa metody, teorii ujmującej rzeczywistość w rozwoju, który jest wynikiem pozostawania zjawisk w przeciwieństwie, w sprzeczności; pojęciem tym najczęściej określa się naturę sposobu bytowania rzeczywistości oraz funkcjonowania rozumu, a także metody dyskursywnego poznania świata; jedna z podstawowych kategorii w filozofii marksistowskiej oznaczająca: sposób istnienia bytu, teorię bytu oraz metodologię badania (poznawania bytu).
divide et impera - dziel i rządź.
dobro wszystko to, co uważa się za wartościowe, pomyślne, pożyteczne i użyteczne dla osiągnięcia celu; w aspekcie bytowym dobro to wartość, doskonałość bytu; w aspekcie moralnym, dobro to działanie zgodne z zasadami moralnymi; w aspekcie gospodarczym, dobro to podstawy
bytowe zaspokajające materialne potrzeby człowieka; w aspekcie społecznym, dobro to wartości służące jednostce i społeczeństwu.
dobro najwyższe ostateczny cel człowieka.
dobro wspólne wartość zbiorowa obejmująca doskonałość wielu osób, którą osiągają one we wzajemnym współżyciu i współdziałaniu poprzez korzystanie z urządzeń społecznych i dóbr kultury.
docento discimus ucząc uczymy się.
dogmat (gr. dogma - sąd, orzeczenie), 1) twierdzenie niewzruszone, religijna zasada obowiązująca wszystkich wierzących, nie dopuszczająca krytyki, twierdzenie przyjmowane na wiarę, bez uzasadnienia; 2) twierdzenie przyjmowane za pewnik tylko na zasadzie autorytetu, bez kontroli krytycznej, bez sprawdzania jego prawdziwości i bez względu na zgodność z doświadczeniem.
dogmatyka systematyczny wykład dogmatów.
dogmatyzm (gr. dogma - sąd orzeczenie), wyznawanie poglądów, głoszenie przekonań, teorii jedynie na podstawie autorytetu, ślepej wiary, bez sprawdzania, weryfikacji empirycznej, nawet wtedy, gdy doświadczenie im przeczy.
do, ut des daję (Ci), abyś i ty dał (mnie); zasada modlitwy.
dualizm (łac. dualis - podwójny), pogląd filozoficzno-religijny głoszący, że cała rzeczywistość lub jej każdy wycinek ma dwa sprzeczne, niesprowadzalne do siebie bieguny, dwie zasady, np. idea i materia, duch i przyroda.
dubito ergo sum wątpię, więc jestem.
dum spiro spero nie tracę nadziei, dopóki żyję.
dusza pojęcie oznaczające w większości religii bezcielesny i ewentualnie nieśmiertelny element, który stanowi źródło życia ciała i opuszcza je w momencie śmierci; genetycznie jest związane z rozróżnieniem przedmiotów żywych i martwych oraz z przekonaniem, że życie uchodzi z istoty umierającej wraz z ostatnim tchnieniem, stąd powszechne pokrewieństwo etymologiczne nazw oznaczających duszę w różnych językach z określeniami odnoszącymi się do oddychania (pol. dusza, dech, duch; sanskr. Atman; gr. Pneuma; hebr. rauh i nephesz; łac. spiritus itp.); geneza pojęciowa ujawnia się też w wyobrażeniach duszy jako przedmiotu ulotnego i niewidzialnego; czasem pojęcie duszy wiązano z krwią; jej siedliska dopatrywano się w różnych częściach ciała: w głowie, sercu itd.
dyskursywny (łac. discursus - omawianie), rozmowy, ich treścią jest rozumowanie, w którym zachowane są etapy metodycznie przemyślane.
działanie sposób podmiotowego istnienia objawiający się w postaci wywoływania zmian w określonym celu.
ecce homo oto człowiek.
ecce signum oto znak.
edo, ergo sum jem, więc jestem.
Edyp (gr. Oidipous - spuchłonogi, od przebicia stóp, by nie straszył po śmierci), postać mitologii greckiej zabijająca ojca i nieświadomie poślubiająca swą matkę; kompleks Edypa - pragnienie seksualne chłopca wobec matki.
egalitaryzm (franc. egalitaire - dążący do równouprawnienia, zrównania), kierunek myśli społecznej postulujący i uzasadniający eliminowanie nierówności społecznych jako
sprzecznych z podstawowymi ludzkimi wartościami.
ego (łac. - ja), świadoma część osobowości człowieka.
egocentryzm (łac. ego - ja; centrum - środek), ujmowanie wszystkiego wyłącznie z własnego punktu widzenia wynikające z przeceniania siebie; z nieuwzględniania potrzeb i dążeń innych osób; obojętność i życie „obok” ludzi.
egotyzm skłonność do nadmiernego zajmowania się sobą i koncentrowania uwagi otoczenia na sobie.
egzegeza -(gr. eksegesis - objaśnianie) wyjaśnianie tekstów oparte na ich krytycznym badaniu, także jedna z dziedzin teologii wyjaśniająca teksty biblijne.
egzystencja (łac. existere - występować, okazać się, istnieć), w sensie ogólnoontycznym - istnienie; w sensie węższym - istnienie ludzkie; a w ścisłym sensie - sposób bytowania człowieka.
egzystencjalizm ...
silver969