J.SWasilewski_Historia_przedmiotów.pdf

Tajna historia przedmiotów

Jerzy S. Wasilewski

Leżą przede mną trzy krążki. Dwa pierwsze to stare mo

nety, sczerniałe, poszczerbione, wytarte. Obie przywiozłem

dawno temu z Mongolii, a chociaż spotkały się dopiero na

moim biurku, to związane są ze sobą w szczególny sposób.

być pokazywane śmielej, i wtedy ujawniało się tłumione na

codzień przywiązanie do likwidowanych i odchodzących

form kultury narodowej, w której częstowanie się tabaką na

powitanie było ceremonią najpowszechniejszą. Dochodziło

zatem do zbiorowego oglądania jakiejś cenniejszej sztuki

w ściśniętym wianuszku. Gdy po południu na placu przerze

dzało się, staruszkowie-znawcy przysiadali rzędem pod par

kanem i paląc długie fajki podawali sobie wzajemnie te na

prawdę najcenniejsze tabakierki - własne, niekoniecznie na

sprzedaż. Palcami wskazywali sobie detale, debatując szcze

gółowo o tym, jaki wpływ na cenę ma wzór stworzony przez

słoje kamienia, sposób oprawy koralowej główki albo zato

piony w ściankach bursztynowej flaszeczki owad. Jubiler-

stwo biedaków - myślałem.

Tamtego dnia pociągnęło mnie jednak w tę gorszą stronę

bazaru, właśnie do najpospolitszej starzyzny i drobnicy, roz

rzuconej kupkami na gazetach, wprost na ziemi. Nie wiem

dlaczego spośród dziesiątków takich stert wybrałem tę wła

śnie skrzynkę, a w niej, spod warstwy tych samych co wszę

dzie zardzewiałych śrubek i spalonych świec motocyklo

wych, wygrzebałem ten krążek. Pamiętam, że jeszcze kilka

lat później umiałem sobie przypomnieć uczucie owego ma

gnetycznego przyciągania, które mnie tam wiodło. Dziś nie

jestem pewien, czy nie była to zwykła bazarowa gorączka po

szukiwacza, pociąg do przepatrzenia wszystkiego. Może jed

nak emanowało stamtąd coś, co kazało mi trafić wreszcie na

tę nieczytelną, pokrytą brudem monetę.

Na jednej stronie carski dwugłowy orzeł, z berłem i jabł

kiem w szponach. Po drugiej, wbrew spodziewaniu, wcale

nie profil brodatego Mikołaja II. Spod zeskrobanego paznok

ciem brudu wyłania się data w środku: 1863-1864 i napis cy

rylicą dokoła: „Za usmirenie pol'skago miateża" (za stłumie

nie polskiego buntu).

A więc to nie moneta, to medal za tłumienie powstania

styczniowego! Pamiętam, że wspominał o nim Żeromski

w Syzyfowych pracach. Znaleziony na centralno-azjatyckim

targowisku musi oczywiście wywołać rozemocjonowanie,

zdziwienie - szczęściem, przypadkiem, związkiem ponad

odległościami. Mało który

umysł nie zareagowałby oży

wieniem na taką koincydencję

i na taki obciążony znaczeniami

przedmiot. Natychmiast poja

wiają się spekulacje, jak mógł

on trafić do Mongolii. Sam

przedmiot podpowiada taki oto

epizod: skoro brak mu uszka do

zawieszania - widać u góry, że

zostało ono odłamane, a miej

sce byle jak zaklepane - to pew

nie dlatego, ze ktoś próbował

puścić go kiedyś jako monetę.

Gdzieś w jakimś zajeździe na

kiachtyńskim trakcie, eskortu-

Pierwszy krążek wtajemniczenia

Ta miedziana moneta pochodzi z niedzielnego ułan-bator-

skiego bazaru. Co tydzień na ogromnym zakurzonym placu

na zachodnich peryferiach miasta, niedaleko nowego cmenta

rza (było to już po przeprowadzce bazaru z malowniczej oa

zy ws'rod ostatnich chińskich domków, u stóp klasztornego

wzgórza Gandan) pojawiał się tłum sprzedających, kupują

cych i oglądających najróżniejsze rupiecie. Spora ich część

robiła wrażenie, jakby przez sześć dni tygodnia poniewierały

się gdzieś po ulicach, a na siódmy, nie wiedzieć po co, awan

sowały do roli przedmiotów handlu. Toteż z reguły szybko

przechodziłem przez tę część targowiska, kierując się ku ma

łemu obszarowi, gdzie handlowano rzeczami lepszej klasy.

W zaciszu wysokiego ogrodzenia z desek zasiadali i przecha

dzali się poważni starsi panowie, już nie w wyszmelcowa-

nych - jak reszta klienteli - marynarkach, ale w odświętnych

mongolskich strojach i tłoczącym się wokół nich osobnikom

z pospólstwa pokazywali - lub nie, zależnie od wyników oce

ny takiego ciekawskiego - to co chowali w zanadrzu: jakąś

resztkę dawnej srebrnej biżuterii z koralami i turkusami, ta

bakierkę z agatu lub porcelany, malowaną na płótnie lamajską

ikonę lub okaz najrzadszy - mosiężnego burchana.

Nie da się dziś przekazać atmosfery nielegalności, w ja

kiej odbywały się te łowy. W Mongolii wczesnych lat 70-

tych, państwie w stolicy którego nie przypadkiem stał najspo

kojniej pomnik Stalina, posiadanie i afiszowanie się

przedmiotami sakralnymi, z obszaru niedawno zgniecionej

religii lamajskiej nie było całkowicie bezpieczne ani dla

sprzedających, ani też dla kupujących (byli nimi głównie cu

dzoziemcy, myślący oczywiście o wywozie - a w takim przy

padku przedmiot religijny stawał się dla władzy cennym

obiektem kultury). Takie przedmioty jak tabakierki mogły

120

jacy kupców w drodze do Urgi esauł zabajkalskich kozaków

niby to niedbale rzuca na mokry blat szynkwasu garść mie

dziaków...

A wcześniejsze, polskie etapy tej drogi? Kto i za jakiż to

czyn bohaterski zosta! nim odznaczony? Za odwagę, za spryt

czy za podłość? Może dostał go „za chrabrost'" junkier Zu-

bow, Czerkies wprawdzie tylko półkrwi, ale i tak niesłycha

nej odwagi i zapamiętałości dżygit, który po wygranej po

tyczce gdzieś na drogach północnego Mazowsza z jakąś po

wstańczą partią, zapędził jej trzech dowódców-młokosów do

dworu. Ci ukryli się w panieńskim pokoiku na górce, Zubow

wpadł tam z kozakiem, huknęła salwa, wszystkie trzy kule

utkwiły w futrynie, a oni roznieśli na szaszkach nietęgich

strzelców...

A może dostał go za wojenną przemyślność esauł Duk-

manow, weteran kampanii krymskiej, zaprawiony w starciach

na Kaukazie, który w augustowskiej guberni nie tylko forte

lem obronił prowadzone furgony z amunicją, ale złapawszy

języka nahajkami wydobył od niego wiadomość, którędy cią

gną buntownicy. Dukmanow najpierw nie rozumiał co tamten

plecie o wybieraniu kożuszków, aż wreszcie pojął, że padają

nazwy wsi, gdzie będą pobierać powstańczą kontrybucję

w odzieży. Zasadzka skończyła się krwawą jatką. Dużo

później zarówno Zubowa jak i Dukmanowa przeniesiono na

Zabajkale w ramach ustawicznych wszechimperialnych

translokacji.

Ale przecież za odwagę wojenną dekorowano raczej krzy

żem św. Andrzeja. Tym medalem wynagradzano pewnie inne

zasługi: wierność miłościwie panującemu, współpracę z pra

wowitą władzą, gorliwość w zaprowadzaniu nowych porząd

ków. Może dostał go wójt Krasko z Kowieńszczyzny, które

mu dano do wyboru: albo spalenie wioski i zesłanie wszyst

kich mieszkańców gdzieś pod turkiestańską granicę albo zor

ganizowanie murawiewowskiej straży wiejskiej, denuncjo-

wanie agitatorów i pomoc w wyłapywaniu błąkających się po

lasach niedobitków. To on, z medalem przyznanym za to, że

nawet obywatelstwo potrafił zmusić do podpisywania wier-

nopoddańczych adresów, a pewnie też za schwytanie kogoś

znaczniejszego, powieszonego potem w Wilnie, wyjechał

później na dobrowolną emigrację w stepy nad Bajkał, gdzie

ziemi pozwalano brać do woli. Dlaczegoś nie chciał do kon-

gresowiackiej Wierszyny, wolał osiąść jeszcze dalej, aż pod

chiński kordon.

Dlaczego przychodzą mi do głowy wszystkie te scenariu

szowe epizody? Czy w akademickim studium artefaktu było

by miejsce dla takich wymyślonych obrazów, które zresztą

niejeden przedmiot może z łatwością wywołać? Wszystkie te

dzieje jednego pocisku, historie

jakiejś żółtej ciżemki, losy tap

czanu pewnego gestapowca

i niezliczonych innych

przedmiotów - czy nie lepiej

zostawić je jako materiał do

konstrukcji literackich? Prze

cież nie zadowala mnie w nauce

sama tylko idiografia, nudzi na-

nizywanie fakcików na jedną co

najwyżej nitkę - chronologii,

bez rekonstruowania szerszych,

bardziej abstrakcyjnych wzorów

- układów i relacji, modelo

wych powiązań i systemowych

zależności.

Ale etnografia musi być też realistyczna - inaczej nie bę

dzie w ogóle etnografią. Chociaż w swoich własnych wcze

śniejszych badaniach traktowałem przedmiot prawie wyłącz

nie jako reprezentację jakiegoś systemu myślowego (ujmując

rzecz jako tekst, jako nośnik symboliki, korelat wierzeń i wy

obrażeń, utrwalony zapis systemu intelektualnego lub spo

łecznego) to przecież w pełniejszym oglądzie nie zamierzam

poprzestawać na jego systemowym, synchronicznym wymia

rze. Niech nie zabraknie w nim nitki diachronii, i to w takim

ujęciu, by nie wypadły z pola uwagi konkretne jednostkowe

losy rzeczy, a tym samym ludzi, przez ręce których przeszły,

w których genealogie się wplotły.

Miejscem, gdzie szczególnie mi brak takiej informacji

jest muzeum etnograficzne. W tej zbiornicy rzeczy słabo wy

pada wszelkie pozamaterialne zaplecze artefaktu, jego kon

tekst czy tło. A już to co niepowtarzalne jest świadomie

i programowo pominięte. Oglądając rzecz nie dowiemy się

niczego o jej jednostkowym losie, o tym co się z nią działo

i czym była dla wszystkich, którzy mieli ją w ręku - od wy

twórcy aż do zbieracza-kolekcjonera, który ją z jej własnych

kontekstów wyłuskał i do swego wstawił, przydając jej no

wych znaczeń i obdarzając innymi emocjami. Pokażcie mi

koleje losu konkretnego dzieła ludzkiej ręki zanim trafiło na

wystawę i zostało zamrożone pod szkłem jako eksponat. 1 Ta

kich informacji nie wstydzą się podawać jedynie w małym

regionalnym muzeum czy izbie pamięci. A jeśli i tam prze

wodnik tego nie odsłoni - pozostaje własna domyślność

i wyobraźnia.

Trzeba uruchomić w sobie „hermeneutykę rzeczy", otwo

rzyć się na mowę przedmiotu. Wcale nie trzeba do tego być

kolekcjonerem, acz skądinąd posiadanie ułatwi otwarcie,

zwłaszcza jeśli staje się to w szczególnych okolicznościach.

Przedmiot ma w sobie moc. Trzeba tylko stanąć na jego dro

dze, a on zmusi nas do wysłuchania swojej historii. I wtedy

inaczej patrzymy na inne przedmioty. Pora przyjrzeć się dru

giej monecie.

Wtajemniczenia krążek drugi

To już prawdziwy pieniążek. Mosiężny, z chińskimi i uj-

gurskimi znakami wokół kwadratowego otworu pośrodku -

przez taki otworek nawlekano monety na sznury do tezaury-

zacji, wplatano w warkocze, przyszywano jako ozdobę stro

ju. Jak wszystkie zdezaktualizowane monety mógł służyć

różnym celom praktycznym - np. jako zakończenie sznura,

przewiązującego lamajską księgę. Po przymocowaniu (do

jednej lub kilku złączonych takich monet) kawałka owczej

121

sierści, powstawał swoisty pompon z obciążnikiem. Używa

no go do gry „tebek", polegającej na wielokrotnym, jak naj

dłuższym podbijaniu go nogą, podobnie jak na warszawskich

podwórkach i boiskach grywa się „w zośkę".

Pamiętam, że gdy sam w nią grywałem, intrygowała mnie

ta nazwa. Nie ma ona przecież nic wspólnego z zasadami gry,

nie tłumaczy się jej techniką, nie wiadomo kim była tajemni

cza kobieta, która użyczyła jej swego imienia. Czytałem

gdzieś, że taką grę znano już w starożytnym Rzymie - wspo

mina o niej bodaj któryś z Pliniuszy. Może więc stamtąd? No

ale przecież nie było łacińskiego odpowiednika greckiego

imienia Sophia (gdyby to ono miało być ewentualnym

źródłosłowem swojskiej Zośki). Pochodzenie nazwy - jak

i samej gry - zostawało więc dla mnie zagadką - aż do ze

tknięcia się z jej mongolskim odpowiednikiem.

Na taki „miedziak" mówi się po mongolsku „dzos", (co

słownikowo znaczy „miedź). Skądinąd w wymowie buriac-

kiej brzmiałoby to „zos", ale nawet gdybym o tym wcześniej

pomyślał, to nie przyszłoby mi do głowy skojarzenie - na

przekór tysiącom kilometrów dzielących te formy geogra

ficznie i lingwistycznie - buriackiego „zos" ze swojską „zoś

ką". Ale oto natrafiam na informację, która niezwykle upraw

dopodobnia ten związek.

Oto Grigorij Nikołajewicz Potanin wspomina (a dotyczy

to lat około połowy XIX wieku) że kadeci szkoły wojskowej

w zachodniosyberyjskim Omsku grywali w grę „zośka". 2

Eureka! Skoro „zośka" notowana jest na Syberii pod tą na

zwą, nic przecież po rosyjsku nie znaczącą (nie notuje jej ża

den ze słowników, a tym bardziej nie ma w rosyjskim takie

go imienia), to znaczy że zapożyczono ją od Buriatów (co su

geruje zresztą autor, rozwiewając tym nasze obawy, że z Bu-

riacji do Omska jeszcze daleka droga). A że nazwa buriacka

nie brzmiała po rosyjsku naturalnie, więc dodano końcówkę,

która ułatwia deklinację, uzupełniając ją do formy „zośka".

A więc swojska „zośka" to pierwotnie mongolski i bu-

riacki „miedziak", za pośrednictwem formy rosyjskiej, ase-

mantycznej. Już wiem, kto przyniósł ją do Polski: mówiąc

metaforycznie, ci sami absolwenci omskich i irkuckich szkół

wojskowych, kiedy ich stamtąd wysłano do „usmirenia

pol'skogo miateża", a którzy potem wracali z medalami. Zna

my już ten szlak - ktoś kto dopiero co odnalazł w tamtej czę

ści świata pierwszy miedziak - materialny dowód kontaktu

między stepem a Mazowszem, natychmiast nabiera przeko

nania, że i drugi krążek pokonał tę samą drogę, w tym samym

czasie wędrując z tymi samymi ludźmi. Przedmiot material

ny - rzecz jak najbardziej namacalna - wystarczy jako dowód

prawdziwości takiej hipotetycznej rekonstrukcji.

Nie ma dla badacza większej radości niż wtedy, gdy zda

rzenie, które wydarzyło się mu osobiście doprowadza go do

jakiegoś naukowego odkrycia czy ustalenia. Nie ma też

większej pokusy niż ta, by ulec temu czarowi. Ale wzorem

musi być raczej przebiegły Odyseusz, który przez rozum

i silną wolę potrafił nie posłuchać głosu zwodzących syren.

Do jakiego masztu sceptycyzmu mamy się przywiązać, by

trzeźwo i bezpiecznie płynąć dalej ku prawdziwym odkry

ciom? Czy przy budowaniu hipotez naukowych umiemy się

wyzbyć pokusy wiązania ze sobą faktów, które połączyły się

ze sobą w naszym prywatnym życiu, w którym przecież za

nurzone jest badanie? Czy można ustrzec się przed istnym

„przymusem kojarzenia", który zaślepia nas na fakt, że pew

ne związki, dla nas oczywiste, jak np. relacje, nie istnieją

„naprawdę", a leżą tylko - jak Ruskinowskie piękno -

„w oku obserwatora".

Ileż to klasyfikacji, periodyzacji, rekonstrukcji, modeli

przedstawia fakty w jakimś powiązaniu i pogrupowaniu nie

dlatego, że w ten właśnie sposób one się organicznie ze so

bą łączą, ale dlatego, bo dzięki temu autorowi wszystko zga

dza się w jego naukowej buchalterii. Żadne znalezisko, żad

na rzecz ani informacja nie może pozostać bezużyteczna,

zbyteczna, niezinterpretowana. Wszystko ma swoje miejsce,

wszystko pasuje do siebie w uczonej konstrukcji, bo tak to

się kojarzy badaczowi, dając mu błogie poczucie ładu i har

monii.

I oto wystarczy jeden kamyk by zburzyć tę psychologicz

ną konstrukcję, tę syntezę prawdy i zmyślenia. Dostaje się

wtedy nauczkę, by nigdy nie dopinać gorsetu teorii (kon-

struktu, modelu) na ostatni guzik.

Wystarczy jedna lektura, byle właściwa. Na przykład

„Zły" Tyrmanda. Tyle tu szczegółów z Warszawy lat 50-

tych, istna etnografia miasta. Jest nawet informacja o grach,

0 tym że przed wojną grywano w pliszki, w cymbergaja i in

ne, ale nie znano jeszcze „zośki" - ta przyszła zaraz po wyz

woleniu.

Kto ją zatem przyniósł? To nie zabąjkalscy kozacy z cza

sów powstania? Czyżbym musiał zarzucić obraz sołdatów

grających „w zosku" na oczach polskiej dzieciarni? Ale to

ponad moje siły - zbyt wielka jest moc obu krążków. Nadal

będę więc trwał w przekonaniu, że byli to żołnierze ze

wschodu, tyle że oczywiście nie z carskiej, a z czerwonej ar

mii. A jeśli, co niewykluczone, napotykam na sygnały,

mówiące że „w zośkę" grywano jeszcze przed wojną, (choć

niekoniecznie w Warszawie), chętnie wrócę do hipotezy

wcześniejszej. Tak czy owak, niezależnie od datowania, nic

nie zachwieje mojego przekonania, że gra przyszła po woj

skowym szlaku. Dwa przedmioty są tego aż zbyt silnym do

wodem.

Krążek trzeci - lekcja trzecia

On także ma otwór, ale to już nie miedziak - to nieco

większe, zielonkawo żyłkowane kółko z jaspisu, spłaszczone,

cienkie, o zaokrąglonych krawędziach otworu wewnętrznego

1 obwodu. I nic poza tym.

Można tylko zgadywać, że wyrób jest chiński, w każdym

razie Mongołowie takim rzemiosłem się nie parali. Poza tym

kompletne zero informacji (co najwyżej, jeśli cena miałaby

stanowić jakąś namiastkę informacji o rzeczy, to kosztowała

dość drogo). Idealna prostota, brak jakichkolwiek cech stylo

wych, wzorów czy nacięć, nawet uchwytu. Nie ma żadnego

122

punktu wyjścia do przypuszczeń na temat pochodzenia, wie

ku, przeznaczenia czy choćby aktualnego sposobu użytkowa

nia. Mała enigma, tajemniczy monolit, nieme dziecko niezna

nych rodziców, zagadka Kaspara Hausera.

Milczenie tego przedmiotu prowokuje. W realiach kultu

rowych Azji Centralnej można zakładać praktycznie tylko

jedną jego funkcję - ozdoby. Może była to przywieszka do

woreczka na tabakę, obciążnik ułatwiający założenie go za

pas? Ale mongolskie przywieszki, podobnie jak ich bardziej

znane japońskie odpowiedniki, „netsuke", były z reguły figu

ralne. Może zatem jakiś rodzaj wieszadełka w odświętnym

kobiecym stroju? W takim razie prosiłoby się o ornament,

o jakiś kwiatek, ozdobny detal.

Czy można sensownie wnioskować z milczenia? Czy

dla znaczenia rzeczy wynika coś z faktu, że nie ma ona

żadnego widzialnego znaku, mówiącego o jej tożsamości?

A może z tego ubóstwa trzeba uczynić cnotę i przypomnieć

sobie, że skrajna ascetyczność przedmiotu może służyć

upostaciowaniu wartości abstrakcyjnych: ideału, absolutu,

transcendencji. Nieprzypadkowo takie same, intrygujące

swą prostotą kamienne i brązowe kręgi i krążki z otworami

były znane w Chinach już w okresie archaicznym. I może

to samo coś, co stanowiło o ich mocy wtedy, nadaje im

wartość teraz, gdy przeszmuglowane z dawnych cesarskich

kolekcji trafiają na rynek antykwaryczny. Jeśli zachowa się

do tego oryginalny, stary futerał z imperialnymi pieczęcia

mi, to będzie on czytelną gwarancją, że ten właśnie

przedmiot swoją mocą intrygował już władców dawnych

dynastii. Trafi on na aukcję zorganizowaną przez któryś

z wielkich domów aukcyjnych, w Londynie lub Hongkon

gu, specjalnie dla tego jednego obiektu, pod hasłem „bar

dzo ważny dysk rytualny bi"

Kształty i rzeczy najprostsze najlepiej materializują

odwieczność - czy będą to niewielkie kółka z muszli, o prze

szłości których tyle wiedzieli Trobriandczycy, czy monstrual

ne kręgi z innych wysp mórz południowych, istne kamienie

młyńskie, które przyciągają do siebie magnetycznie nawet

w antykwariacie, w stolicy któregoś z dawnych kolonialnych

mocarstw.

Albowiem moc mają w sobie nie tylko przedmioty wy

stawne, bogate, naładowane pięknem. Tak, one też dają po

czucie obcowania z transcendencją. Kiedy zwiedzając kate

dralny skarbiec albo przycerkiewne muzeum patrzę na wy

jątkowej roboty złoty pektorał czy prawosławny krzyż z rę

kojeścią, myślę o tym, jak konający kardynał lub archiman-

dryta wczepiał się weń kurczowo na łożu śmierci, by palca

mi czuć, że Zbawiciel go nie opuszcza. Gdy biorę do ręki pa

rę imponująco masywnych, wymyślnych noży rytualnych,

wiem jak czuł się lamajski ofiarnik w czasie ceremonii wy

ganiania zła, składając ofiarę z człowieka-kukły „dzolig".

Parafernalia są potężną gwarancją mocy każdego aktu reli

gijnego.

Oczywiście moc ma w sobie tylko przedmiot prawdziwy,

a nie byle jaki zakup - owoc krótkotrwałej przygody w super

markecie, zrodzony z przelotnego związku klienta z wielką

nierządnicą rynku. O przedmiocie-gadżecie wiadomo, że

przeleci przez nasz dom - w stadzie innych - pokonując

w błyskawicznym tempie drogę między wózkiem zakupo

wym a śmietnikiem. Przedmiot prawdziwy jest nieśmiertelny.

O wrzuconych w potlaczu do ogniska miedzianych płytach

będzie się jeszcze długo pamiętać. Zawsze byli i będą ikono-

klaści i hunwejbini, Savonarolowie, Attylowie i rzecznicy

mód, które uczą nas nie znosić designu z minionego sezonu.

Ale to rzecz jest w końcu naszą jedyną wiecznością. Znany

aforyzm, mówiący że człowiek jest epizodem w dziejach

przedmiotu wywoła u kolekcjonera mniej odruchowy sprze

ciw niż u innych.

Rzeczy zmuszają nas do myślenia o wieczności, i to

w obu kierunkach - zarówno w przyszłość, w długo-wiecz-

ność, jak i w przeszłość, w od-wieczność. Jak srebrne naczy

nie chrzcielne, upamiętniające siedem pokoleń rodu Castor-

pów, ewokujące w małym Hansie to „na pół marzycielskie,

na pół niepokojące uczucie czegoś płynącego i zarazem sto

jącego, jakiegoś zmiennego trwania, które miało w sobie

rytm i powrotu, i zawrotnej jednostajności". 3

Żeby zakorzenić nas w przeszłości, przedmiot musi być

sam w niej dobrze zakotwiczony. Dlatego tak ważny jest znak

wytwórcy - sygnatura autora, stempel warsztatu, cienko gra

werowane inicjały zegarmistrzów kolejno reperujących stary

mechanizm czy grubo, stolarskim ołówkiem napisane nume

ry na dnie szuflad komody, by łatwiej pasowały. Zakorzenie

nie w kulturowym kontekście stanowi o tożsamości. Stary

turkmeński dywan ma cechy stylowe, umożliwiające jego

identyfikację nie tylko z plemienną grupą Erzari, ale wręcz

z okolicą miasteczka Dali nad Amu-darią, gdzie musiał po

wstać; współczesny dywan afgański nie daje patrzącemu tej

możliwości tropienia rodowodu - jest zbieraniną wzorów,

z których każdy należał kiedyś do innej grupy rodowej, okre

ślał konkretną, odmienną proweniencję.

Dzięki rzeczom wybiegamy też w przyszłość. To one

zmuszają zbieracza do pomyślenia o potomkach, o spadko

biercach, o przyszłych oglądających. Zakorzeniając nas

w przeszłości i wyrastając w przyszłość przedłużają naszą eg

zystencję. Jednocześnie, w innym wymiarze, poszerzają ją,

rozbudowując naszą osobowość i tożsamość kulturalną. Tak

że ktoś, kto nie ma ochoty ograniczać się do tożsamościowe

go emploi, zdeterminowanego przez tradycję rodzinną i jej

pamiątki, może zbudować inną tożsamość z obiektów groma

dzonych osobiście. 4 Może wyrwać się z ograniczeń własnej

kultury i własnego horyzontu zachowań. Zbierając exotica

dotykam rzeczywistości najodleglejszej, obcując z chiń-

szczyzną cofam się w przeszłość najdalej jak mogę. Pijąc her

batę przy niskim stole, który był niegdyś „łożem opiumo

wym" w chińskiej palarni opium nie staję się starym Chiń

czykiem, ale łatwiej mi wejść wyobraźnią w tamten świat.

Na przekór osławionej alternatywie „być albo mieć" upie

ram się, że „mieć" (zbiór rzeczy) niesie tę samą wartość du

chową, co „być" (zbieraczem rzeczy).

PRZYPISY

Przypomina o tym etnologia skandynawska - patrz np. L.Otto,

L. Pedersen, Collecting oneself. Life stories and objects of memory, „Eth-

nologia Scandinavica", vol. 28, 1998, s. 77-92

T. Mann, Czarodziejska góra, Warszawa 1956, s. 48

Przegląd takich współczesnych postaw wobec pamiątek daje B. Ro-

gan, Things with a history - and other posessions, „Ethnologia Scandina

vica", vol. 28, 1998, s. 93-107. Tamże podstawowa literatura do tak rozu

mianej przez współczesną antropologię anglosaską „materiał culture".

G. N. Potanin, Ocerki severo-zapadnoj Mongoła, S. Peterburg

1881, s. 120

123

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: