Wykład 1

Język

Język jest systemem 2-klasowym, otwartym i twórczym. Umożliwia tworzenie nieskończenie wielu konstrukcji językowych z ograniczonej liczby jednostek języka.

JĘZYK = SŁOWNIK (zasób leksykalny) + GRAMATYKA (prawidła gramatyczne)

Gwara – mowa ludu (słownictwo, bez osobnej gramatyki)

Kreacyjność języka

Za pomocą ograniczonej liczby jednostek językowych można tworzyć nieograniczoną liczbę konstrukcji językowych.

Najmniej jednostek na poziomie fonetycznym (kilkadziesiąt), następnie na poziomie morfologicznym – więcej (np. w języku polski w rzeczowniku końcówek fleksyjnych jest zazwyczaj 14, a rzeczownik ręka ma ich 16); najwięcej – jeśli chodzi o poziom morfologiczny – istnieje na poziomie słowotwórczym – ponad 100 formantów. W ogóle najwięcej jest tych elementów na poziomie leksykalnym – ok. 100 000 wyrazów w języku ogólnym, a liczba zdań jest już nieograniczona.

Językoznawstwo jako nauka

Językoznawstwo naukowe – od XIX w.

·         językoznawstwo historyczne – diachroniczne

·         próby zrekonstruowania języka w dawnych czasach

·         porównywanie języków

·         zajmowanie się językami współczesnymi nie było aż do de Saussure’a uznawane jako nauka

·         od Saussure’a – językoznawstwo synchroniczne

Podział językoznawstwa

1.     ze względu na cele badań

1. 1. ogólne (teoretyczne) – dział nauki zajmujący się językiem w ogóle
   2. stosowane

2.     ze względu na aspekt badań

1. 1. diachroniczne (historyczne) – badania języka w rozwoju
   2. synchroniczne (opisowe)

3.     ze względu na przedmiot badań

1. 1. wewnętrzne – bada jeden język narodowy

·         fonologia

·         morfologia, przy niektórych językach:

·         fleksja

·         słowotwórstwo

·         składnia

·         leksyka

2. 2. zewnętrzne – bada związki między językami i jego użytkownikami; zajmuje się sposobami mówienia, różnymi uwarunkowaniami mowy, np.:

·         dialektologia – bada gwary

·         sojolingwistyka – bada, jak językiem posługują się członkowie danej grupy zawodowej

·         geolingwistyka (geografia lingwistyczna) – bada regionalizmy

·         etnolingwistyka

·         glottodydaktyka – o nauczaniu i uczeniu się języków obcych

·         kultura języka

·         stylistyka

·         psycholingwistyka

·         teoria przekładu

·         leksykologia

·         leksykografia

4.     ze względu na zasięg badań

1. 1. językoznawstwo badające jeden język
   2. językoznawstwo ogólne
   3. językoznawstwo porównawcze

·         konfrontatywne – skoncentrowane na podobieństwach między językami

·         kontrastywne – badanie różnic między językami

5.     ze względu na przyjęte metody opisu i badań

1. 1. statystyczne
   2. strukturalne
   3. generatywne
   4. kognitywne

Wykład 2

Formantoid – element przypominający formant.

HISTORIA BADAŃ ZNACZEŃ WYRAZÓW

Początki badań związane z badaniami diachronicznymi nad zmianą znaczeń wyrazów – prace, które były rejestrem grup wyrazów zmieniających swoje znaczenia.

Pionier – Riesig – twórca semantyki w XIX w.

·         wyraził wątpliwości co do istniejących regularności i diachronicznych praw semantycznych (zmiana treści wyrazów nie dokonuje się wg określonych schematów)

Lata 20. XX w. – Stern, Trier, Wund

·         Wund uważał, że regularność zmian znaczeniowych – zjawisko – jest zależna od pewnych powtarzalnych i koniecznych warunków obiektywnych

łac. pecunia – pierw. ‘bydło’ – bydłem handlowano à znaczenie ‘pieniądze’

Lata 30. XX w. – Meillet

·         stwierdził (w przeciwieństwie do Wunda), że liczba czynników, które mogą determinować kierunek poszczególnych zmian znaczeniowych, jest w praktyce niczym nieograniczona

Lata 60. XX w. – Barder, Tucker, Łozowski

Prawa oraz mniej lub bardziej generalne tendencje dotyczące rozwoju znaczeniowego wyrazów formowali Stern, Spender, Williams, różnie rozumiejąc zmiany znaczeniowe.

frithof – stniem. ‘miejsce ogrodzone, strzeżone’ à współcz. Friedhof ‘cmentarz’ (‘miejsce spoczynku’) è etymologia ludowa

Przykłady etymologii ludowej (błędne wyjaśnianie pochodzenia wyrazów)

·         Częstochowa ‘miasto, które się chowa’

·         cognac à pol. koniak ‘wódka silna jak koń’

Dawne znaczenia:

·         okręt ‘coś, co jest napędzane parą’

·         podróż ‘przemieszczenie się z miejsca na miejsce dyliżansem’

·         pióro ‘gęsie’

Kretschner całkowicie zanegował istnienie zmian znaczeniowych.

Bardzo rozbieżne opinie na temat przyczyn zmian znaczeniowych.

Zasadnicze podłoże zmian – konieczność nazwania ograniczeń zasobem nazw praktycznie nieograniczonej sfery realiów.

W niektórych koncepcjach podkreśla się rolę stosunku użytkowników języka do znaków słownych jako podstawę czynnika sprawczego zmian znaczeniowych.

              lakiernik ‘człowiek, który chce upiększyć rzeczywistość’

              nasiadówa ‘narada’ à ‘rada pedagogiczna’

                                          elipsa, zabarwienie – przy zmianie znaczeń

W najnowszych koncepcjach kładzie się nacisk szczególnie na rolę czynników wewnątrzjęzykowych jako bodźców i przyczyn zmian semantycznych.

Buttler, Kleparski – polscy językoznawcy zajmujący się semantyką.

Przesunięcia znaczeniowe bywają traktowane jako zjawiska, które warunkują całokształt relacji między składnikami systemu semantycznego.

Buttler: gdy pewne wyrazy przestają być używane, luki są wypełnione.

PODZIAŁ KONCEPCJI TEORETYCZNYCH

DOTYCZĄCYCH ZMIAN ZNACZENIOWYCH

·         koncepcje logiczno-retoryczne (miały najdłuższą tradycję, najdłużej miały zwolenników)

·         koncepcje aksjologiczne

·         koncepcje przyczynowe

·         koncepcje celowościowe (teleologiczne)

·         koncepcje funkcjonalne

·         koncepcje empiryczne

Badacze stosujący koncepcje logiczno-retoryczne przejęli cały aparat terminologiczny, pojęciowy klasycznej retoryki i operowali nim w analizie zmian semantycznych.

·         np. metonimia, synekdocha, hiperbola

Typologia Heerdegena (XIX/XX w.) oparta była na przeciwstawieniu dwóch zasadniczych kategorii procesu semantycznego, tj. przeniesień (metafor) znaczenia, czyli zmian jednorazowych (podobieństwo do pierwotnego desygnatu tej nazwy[1]) i przesunięć (przeobrażeń powolnych i stopniowych polegających na wewnętrznej ewolucji pojęć).

dicere ‘mówić’ – znaczenie wtórne, przedtem ‘pokazywać’

orare – czasownik dicere wyparł ten wyraz, a orare à ‘błagać, prosić’

Wykład 3

bartek ‘ktoś o dużych barach

celinka ‘granat C15’

stefan ‘żołnierz, który skrupulatnie wykonuje polecenia zwierzchników’

Mejoracja – proces odwrotny do pejoracji.

Semantyka

·         w językoznawstwie tradycyjnym – nauka o znaczeniach i zmianach znaczeniowych

·         w językoznawstwie współczesnym – punkt ciężkości badań przesuwa się z wyrazów na zdanie

Nazwy własne i pospolite

Nazwy własne – odnoszą się do jednego obiektu (denotatu), oznaczają jeden obiekt.

Nazwy pospolite – znaczą, wskazują pewną klasę.