8
SOCJOTERAPIA
Każde działanie ludzkie powinno być poprzedzone głęboką refleksją dotyczącą przyczyn podjęcia danego wysiłku i przewidywanych efektów owych czynności. Chodzi bowiem o to, by podjęty wysiłek był najskuteczniej wykorzystany, przyniósł oczekiwane rezultaty i satysfakcję. Głęboka refleksja jest t6ym bardziej niezbędna, gdy chodzi o działanie na drugiego człowieka.
Najnowsze wydanie ,,Słownika Psychologii” ( ,,Scholar” 2000) podaje taką oto definicję słowa SOCJOTERAPIA:,, Termin zbiorczy na określenie każdej formy terapii, w której nacisk kładzie się w większym stopniu na czynniki społeczno – środowiskowe i interpersonalne niż na czynniki intrapersonalne. Zalicza się do niej różne formy psychoterapii grupowej”
SOCJOTERAPIA jest pośrednią formą pomocy, mieszczącą się pomiędzy psychoterapią a psychoedukacją, adresowaną zwykle do dzieci z zachowaniami problemowymi. Pomoc ta ma formę ustrukturalizowanych spotkań grupowych, które służą realizacji celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych. Na cele terapeutyczne składa się odreagowanie emocjonalne, przeżycie korektywnych doświadczeń i uczenie się nowych, korzystniejszych dla podmiotu zachowań.
Według K. Sawickiej SOCJOTERAPIA to proces korekcyjny o charakterze leczniczym, forma pomocy psychologicznej adresowanej do młodzieży, pośrednia pomiędzy psychoterapią a psychoedukacją i treningiem interpersonalnym. Z rozważań autorki można wywnioskować, że najskuteczniejsze są oddziaływania interdyscyplinarne, wiążące doświadczenia wszystkich trzech form. W socjoterapii dzieci i młodzieży bardziej istotną rolę odgrywa wzmacnianie osobowości poprzez realizację celów rozwojowych i edukacyjnych niż docieranie do przeszłych doświadczeń i uświadamianie ich sobie, wiązanie z aktualnymi wzorami zachowań, jak to ma miejsce w psychoterapii.
Niezwykle ważnym czynnikiem decydującym często o efektach oddziaływań socjoterapeutycznych jest dobór treści i sposobów ich re0alizacji stosownie do wieku i potrzeb uczestników zajęć. Aby zaś optymalnie zestroić tryb ćwiczeń, trzeba wiedzieć do kogo będą adresowane. W praktyce temu służy diagnoza indywidualna.
Socjoterapia obejmuje swym zasięgiem zarówno dzieci o różnym stopniu zaburzeń jak i dzieci zdrowe. Jest to niezwykła wartość tej formy pomocy psychologicznej, pozwalająca integrować młodzież, przez co dostarcza większej ilości doświadczeń społecznych. Metoda realizuje trzy zasadnicze cele ( K. Sawicka) :
- rozwojowy
- edukacyjny
- terapeutyczny
U ich podstaw leży prosta, psychologiczna i dydaktyczna zasada : treści, metody i sposoby ich realizacji muszą być ściśle powiązane a wiekiem uczestników.
Potrzeby dzieci w wieku wczesnoszkolnym:
· aktywności ruchowej
· zabawy
· zdobywania wiedzy o świecie
· wsparcia ze strony dorosłych
· wspólnej ( stadnej ) aktywności
· twórczości
Realizacja celów rozwojowych musi przebić się przez emocjonalne blokady, kryzys autorytetów, obniżenie motywacji do podejmowania jakiegokolwiek wysiłku i wplatać w tematykę zajęć takie zagadnienia jak ;
· rodzina
· czas wolny ( ulubione zajęcia)
· związki uczuciowe ( przyjaźń, miłość)
· aspiracje
· autoprezentacja ( za K. Sawicką )
Trzeba dobrze rozpoznać potrzeby osobiste, sytuacje rodzinną, społeczną, wychowawczą poszczególnych uczestników zajęć, by skutecznie realizować cel rozwojowy terapii.
Istotę celów edukacyjnych można wyrazić w ten sposób : poznawanie przez dzieci i młodzież różnorodnych zagadnień pozwalających im lepiej funkcjonować społecznie, radzić sobie z problemami.
Zaliczamy do nich:
- uczenie się rozpoznawania emocji
- poznawanie mechanizmów uzależnień
- poznawanie zasad dobrej komunikacji
- uczenie się wybranych technik pracy umysłowej
- uczenie się pełnienia określonych ról społecznych
Charakterystyczne dla celów edukacyjnych w socjoterapii jest to, ważniejsza staje się wiedza o funkcjonowaniu człowieka - ,,samowiedza” – niż wiedza o pojęciu dydaktycznym. Dziecko znające siebie, mechanizmy rządzące nim i innymi ludźmi, częściej świadomie podejmuje decyzję o poznawaniu świata. Budzi zalążki motywacji wewnętrznej do działania. Ścieżki rozwoju natomiast powodują zmiany zachowania na
tyle pozytywne, że chronią dziecko przed kolejnymi urazami psychicznymi.
Ukierunkowujemy dwojako:
- wobec cierpienia psychicznego dziecka, które nie radzi sobie z nim,
- wobec zachowania dziecka, które powoduje straty, wysokie koszty ponoszone przez otoczenie społeczne ( K. Sawicka )
Wyróżnimy wśród nich :
· korektę sądów o rzeczywistości i sobie
· korektę postawy wobec siebie, ludzi i świata
· kompensowanie ;;pustki emocjonalnej” – odtrącenia przez rodziców i braku oparcia w nich,
· kompensowanie braku satysfakcjonujących kontaktów z ludźmi,
· stwarzanie warunków do ,, zapominania” doświadczeń stresowych
Skutecznej realizacji celów socjoterapeutycznych służą określone techniki, sposoby pracy bądź nawet inne metody które wykorzystuje się fragmentarycznie , w zakresie odnoszącym się do dzieci. Przytoczę kilka z nich.
1. DIALOG TERAPEUTYCZNY. Jest to określona zakresem i celem relacja psychoterapeutyczna. Zakłada z góry nierówny udział partnerów : terapeuta nie może wyrażać swoich sądów na tematy inne niż zaburzenia dziecka. Nie może ,, naginać” poglądów i stwierdzeń dziecka do swoich relacji ( W. Sikorski) – jak ma to miejsce w codziennym sposobie porozumiewania się. Przedmiotem DIALOGU TERAPEUTYCZNEGO może być tylko dziecko! Warunkiem stosowania tej techniki jest więź emocjonalna łącząca terapeutę z dzieckiem ( zaufanie, poczucie bezpieczeństwa) oraz wzajemne rozumienie gestów, sposobów wyrażania się. Terapeuta musi słyszeć i rozumieć to, co zostało wyrażone w sposób niewerbalny. Musi umieć kontrolować, modyfikować, tonować dynamikę kontaktu.
2. PSYCHODRAMA/DRAMA. Również opiera się na słownym kontakcie, choć jej istotą jest przeżycie danej sytuacji czy roli w warunkach symulacyjnych. Dziecko, chowając się za ,,maską” postaci, wypowiada słowa, czerpane na ogół z doświadczeń, nierzadko urazowych. Wypowiedzenie blokujących je słów, odegranie emocji, pozwala na uwolnienie się od zaburzeń pozostających w pamięci emocjonalnej. Drama opiera się na improwizacji inspirowanej przeżyciami bohaterów literackich, natomiast psychodrama buduje swoje treści na przeżyciach i problemach obserwowanych w danej grupie terapeutycznej.
3. ARTETERAPIA. Odwołuje się przede wszystkim do wyobraźni dziecka. Zapewnia kontakt ze sztuką na poziomie twórcy ( nie odbiorcy! ), poziomie emocjonalnym. Pozwala to dziecku – często po raz pierwszy w życiu – na osiągnięcie sukcesu, jakim jest zakończenie dzieła.
Arterterapia to także wspólny taniec, śpiew czy muzykowanie. Stwarzają one szanse na budzenie odpowiedzialności za wspólną pracę. Dla dzieci nadpobudliwych często śpiewanie piosenki w zespole jest jedyną okazją dotrwania do końca określonego ,,dzieła”. Muzykoterapię dzielimy na czynną, podczas której dziecko śpiewa, gra, tańczy; i bierną kiedy słucha muzyki. Arteterapia rozwija przede wszystkim zmysły, poczucie estetyki i kreatywność.
4. RYSUNEK TERAPEUTYCZNY wyodrębniany bywa ze względu na jego znaczącą rolę diagnostyczną. O doświadczeniach dziecka, jego stosunku do świata świadczy nie tylko treść rysunku, ale jego geometria, wybór koloru, intensywność barw czy sposób użycia i odczytania symbolu. Najważniejsza staje się ekspresja a nie jakość pracy ( W. Sikorski)
5. TERAPIA ZABAWĄ . Pełni funkcję diagnostyczną, dostarcza bowiem wielu informacji na temat sposobów kontaktowania się z innymi, przyjmowania ról w grupie, znoszenia porażki itp. Ponadto ujawnia wzorce, które ,,kierują „ zachowaniem dziecka. Zabawa zawsze pełni funkcję terapeutyczną określoną jako ,,oczyszczającą”. Zapewnia bezpieczne wyrażanie powstrzymywanych emocji. Najważniejszy walor zabawy to ten, że podejmuje się ją z wolnego wyboru. Jest czynnością samorzutną, wykonywana tylko dla własnego zadowolenia. Pozwala na oderwanie się od codziennych wymagań, od odpowiedzialności, podejmowania decyzji i innych form aktywności koniecznej.
6. TERAPIA GESTALT. Podobnie jak drama jest rozbudowaną metodą postępowania terapeutycznego, którego elementy odnajdujemy w procesie socjoterapeutycznym. Słowo ,,GESTALT” oznacza ( z niem. ) kształt, formę, postać, całość. Nawiązuje do teorii, że całość jest czymś innym niż suma poszczególnych części. Zawiera próby poszerzania świadomości własnego ,,ja” przy wykorzystaniu wcześniejszych doświadczeń, wspomnień, stanów emocjonalnych.
7. TRENING INTERPERSONALNY. Jest to również szeroka metoda , z bogatą obudową metodologiczną. Adresowana jest głównie do osób mieszczących się w normie psychicznej. Ważne jest, by uczestnicy rozumieli polecenia, pytania i potrafili się znaleźć w sytuacjach zadaniowych. Jej główne walory to:
· podnosi samowiedzę dziecka
· ćwiczy w bezpiecznych warunkach zachowania i reakcje( uznane za prawidłowe)
· uczy zachowań grupowych( szczerości, otwartości, asertywności, często negocjacji czy mediacji)
· uczy dokonywania analizy problemu, samooceny, wyciągania wniosków
· ogranicza postawy egocentryczne i uwrażliwia na potrzeby i postawy partnerów
Wymaga dokładnego przygotowania pomocy, środków technicznych. Ćwiczenia muszą być tak zaplanowane, by w równym, stopniu angażować wszystkich uczestników zajęć.
Warunki skutecznej socjoterapii można by ująć w następujących punktach:
· kompetencje i umiejętności wychowawcy p terapeuty
· ścisła współpraca z psychologiem ( diagnoza, pomoc interwencyjna i in.),
· warunki do pracy grupowej ( sala z odpowiednim wyposażeniem)
· odpowiednia liczebność zespołów socjoterapeutycznych (8 – 15 osób)
· wyrównany wiek uczestników (7-9, 10-12, 13-15 lat,)
· znajomość warunków socjalnych, wychowawczych, społecznych, w jakich funkcjonują podopieczni
· możliwość oderwania dzieci od problemów rodzinnych ( wycieczki, imprezy)
SOCJOTERAPIA JAKO PROCES I METODA PRACY Z DZIEĆMI I
MŁODZIEŻĄ
ISTOTA SOCJOTERAPII.
Socjoterapia od niedawna znalazła miejsce w ofercie pomocy psychologicznej
młodzieży. Do pojęć wchodzących w zakres pomocy psychologicznej można zaliczyć
psychoterapię, trening interpersonalny, psychoedukację i socjoterapię.
Socjoterapia to świadoma aktywność profesjonalna polegająca na operowaniu
środkami psychologicznymi w celu udzielenia pomocy osobom cierpiącym lub
poszukującym własnej drogi rozwoju społecznego, osobistego lub zawodowego. Zalicza
się ją do procesów korekcyjnych o charakterze leczniczym, adresowanych do dzieci i
młodzieży z zaburzeniami zachowania, zaburzeniami emocjonalnymi lub innymi
kłopotliwymi zachowaniami. Socjoterapia ma postać ustrukturalizowanych spotkań
grupowych, które służą realizacji celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych.
Źródłami zmian są doświadczenia korekcyjne i odreagowanie emocjonalne.
Istota socjoterapii polega głównie na realizacji celów terapeutycznych. Proces
interwencji socjoterapeutycznej może być spowodowany cierpieniem psychicznym
dziecka, które ma kłopoty lub jego zachowanie powoduje wysokie straty jaki ponosi
otoczenie społeczne.
W terapii wychodzi się z założenia, że trudne zachowania dzieci i młodzieży mają
swoje tło psychiczne. Towarzyszą im przykre emocje takie jak lęk, poczucie winy,
niepokoju, gniew, złość, osamotnienie oraz określone, najczęściej negatywne sądy
poznawcze na temat własnej osoby. Są one wynikiem doznawanych w przeszłości lub
aktualnie trudnych stanów emocjonalnych, stanów deprywacji, braku satysfakcjonuj ących
kontaktów z najbliższymi. Przykrym doświadczeniem jest również brak możliwości
wywiązania się ze stawianych obowiązków i oczekiwań wykraczających poza możliwości
dziecka. Dziecko może doświadczyć jednorazowego, ale bardzo intensywnego urazu, albo
żyć w społeczności gdzie chronicznie występują sytuacje trudne. Te doświadczenia
dotyczą z reguły ważnych dziedzin życia i zwykle zagrażają poczuciu tożsamości dziecka,
jego bezpieczeństwa, życia lub zdrowia. Mają one istotny wpływ na kształtowanie się
poczucia własnej wartości, godności i poczucia bezpieczeństwa. Dziecko ma wówczas lęki
przed niepowodzeniem, izoluje się, nie ufa ludziom, broni się przed własnymi doznaniami
emocjonalnymi i emocjami innych. Może szukać samopotwierdzenia naruszając prawa
innych lub prezentując wrogie zachowania wobec siebie i otoczenia. Przeżywana sytuacja
trudna powoduje uogólnienie tego doświadczenia w postaci sądów poznawczych
o rzeczywistości i powstanie określonych typów zachowań, czyli takich, które mają
je chronić przed innymi przykrymi doświadczeniami. Zachowania te na ogół nie są zgodne
z oczekiwaniami dorosłych i często szkodliwe dla samego dziecka (picie,
palenie, narkotyzowanie się, zachowanie agresywne). Zaburzenia te ujawniają się jako
zaburzenia w relacjach;
n dziecko - dorośli
n dziecko - rówieśnicy
n dziecko - zadanie
n dziecko do samego siebie.
Za zachowaniami tymi kryje się myślenie o świecie i ludziach a także sobie samym,
że są źli.
Terapeutyczny charakter socjoterapii polega na organizowaniu takich sytuacji
społecznych podczas spotkań grupowych które:
n dostarczą uczestnikom zajęć doświadczeń korekcyjnych
przeciwstawnych doznanym urazom oraz doświadczeń
kompensujących doświadczenia deprywacyjne, hamujące rozwój
emocjonalny i społeczny
n sprzyjać będą odreagowaniu napięć emocjonalnych i posłużą uczeniu
się nowych umiejętności psychologicznych
Odreagowanie napięć emocjonalnych jest podstawowym zadaniem zajęć
socjoterapeutycznych. Proces terapeutyczny nie polega jednak na ponownym prze życiu
traumatycznych wydarzeń lecz na rozładowaniu napięć przez różnorodne formy
aktywności, które powodują odblokowanie i ujawnienie emocji podczas zajęć grupowych.
Polega to na dzieleniu się swoimi przeżyciami w atmosferze akceptacji i zrozumienia oraz
umożliwieniu ekspresji uczuć w formie śmiechu, krzyku, płaczu itp.. Ważne jest także
dostarczenie okazji do przeżywania emocji pozytywnych.
Terapeutyczna rola zajęć socjoterapeutycznych polega także na organizowaniu
doświadczeń korekcyjnych. Gromadzenie nowych doświadczeń, odmiennych od
poprzednich, a szczególnie urazowych może likwidować ich wpływ na psychiczne i
społeczne funkcjonowanie człowieka. Ich istota polega na odmiennym zachowaniu się
grupy, nie potwierdzającym oczekiwań i wyobrażeń dziecka, wokół których będzie mogło
ono przebudować obraz samego siebie. Chodzi tu o sytuacje, w których młody człowiek
będzie mógł lepiej poznać siebie, docenić swoje mocne strony, a następnie wykorzystać je
w różnorodnych sytuacjach życiowych.
Zajęcia socjoterapeutyczne stwarzają także okazje do wypróbowania i
wyćwiczenia nowych sposobów zachowania oraz nabycia nowych umiejętności,
szczególnie interpersonalnych takich jak; asertywność, podejmowanie decyzji, szukanie
wsparcia i pomocy. Prócz celów terapeutycznych socjoterapia realizuje cele edukacyjne
oraz rozwojowe.
Cele edukacyjne mogą obejmować poznawanie przez grupę różnorodnych
zagadnień, które pozwolą dzieciom sprawniej funkcjonować społecznie.
Celami takimi mogą być;
n poznawanie mechanizmów uzależnień
n uczenie się rozpoznawania emocji
3
n zapoznanie się z chorobami społecznymi
n uczenie się technik pracy umysłowej
n uczenie się pełnienia określonych ról społecznych (dziecka w rodzinie,
ucznia, kolegi)
n uczenie się rozwiązywania konfliktów między ludźmi.
Cele rozwojowe ściśle wiążą się z wiekiem uczestników zajęć gdyż w każdej
fazie życia dominują określone potrzeby, których zaspokojenie odgrywa istotną rolę w
procesie rozwoju. I tak u dzieci w okresie wczesnoszkolnym dominuje potrzeba
aktywności ruchowej, zabawy, zdobywanie wiedzy o świecie, potrzeba twórczości,
potrzeba wsparcia ze strony dorosłych. U młodzieży dominuje zaś potrzeba wyrażania się
w różnych formach zwłaszcza literackich, marzeniach, wyobrażeniach, potrzeba aprobaty
społecznej, autonomii, intymności, niezależności, przynależności do grupy oraz
aktywności społecznej. Jest to czas kryzysów emocjonalnych, motywacyjnych, moralnych,
czas odkrywania świata i własnego ja.
Programy socjoterapeutyczne mogą być konstruowane w zależności od wieku i
preferencji uczestników wokół tematów;
n rodzina
n przyjaźń
n miłość
n czas wolny
n własne aspiracje
n ulubione zabawy itp.
Rola prowadzonego polega na stworzeniu takich sytuacji, które pomagaj ą uczestnikom
spotkań uświadomić sobie własne trudności i ograniczenia oraz własny potencjał i
możliwości zmiany.
Zajęcia socjoterapeutyczne mają charakter ustrukturalizowanych spotkań grupowych
na które składają się odpowiednio dobrane gry, zabawy i ćwiczenia. Każde ze spotkań ma
cel szczegółowy, który jest podporządkowany celowi głównemu oraz propozycje
aktywności pozwalające osiągnąć założony cel. Cykl spotkań tworzy dynamiczną całość,
na który składają się określone etapy pracy z grupą.
Etap pierwszy to etap powstawania grupy. Ma on na celu poznanie się uczestników
spotkań, wspólne określenie celów, ustalenie norm grupowych, reguł i rytuałów,
budowanie atmosfery opartej na poczuciu bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania. Muszą
to być propozycje nie zagrażające i nie wymagające głębszego ujawniania siebie.
Zadaniem tego etapu jest zadbanie o poczucie bezpieczeństwa, zbudowanie empatii. Służy
temu słuchanie grupy oraz wprowadzenie kilku podstawowych norm grupowych oraz
zasad wspólnego pobytu co obniża napięcie.
Wprowadzenie norm, czyli reguł porządkujących wydarzenia w grupie umożliwia
prowadzenie zajęć i realizację jej celów. Istnienie norm daje poczucie bezpieczeństwa i
zapobiega trudnym sytuacjom oraz umożliwia ich rozwiązywanie poprzez odwołanie się
do nich gdy występują destruktywne zachowania.
Do jasno określonych sposobów zachowania należy przede wszystkim:
n dbałość o bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne członków grupy w formie normy
„staramy się być dla siebie życzliwi – nie wyśmiewamy się i nie krytykujemy”
n zapewnienie, że „każda osoba ma prawo być wysłuchana”
n „to co dzieje się tutaj, pozostaje po zostaje między nami”
n „spotykamy się regularnie i przychodzimy na zajęcia punktualnie”
n „zwracamy się do siebie bezpośrednio”
n „zajmujemy się tym co dzieje się tu i teraz, a nie przedtem”
n „mówimy o swoich odczuciach, nie opiniach”
Wypracowanie norm grupowych i ich przestrzeganie stanowi jasną informację o
tym, czego oczekuje się od uczestników i przyczynia się do zbudowania grupy,
ukształtowania jej odrębności i spójności.
Etap drugi to etap pracy zwany właściwym. Polega on na realizacji
zaplanowanych celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych stanowiących istotę
programu sajoterapeutycznego opracowanego pod kątem danej grupy. Istotę programu
mogą stanowić problemy uzależnień, nieśmiałości, poczucia własnej wartości,
zdobywania nowych umiejętności.
Jest to czas przeznaczony na „przepracowanie” wcześniej rozpoznanych urazów,
ale pod warunkiem gdy grupa osiągnęła już odpowiedni poziom bezpieczeństwa
psychicznego i wzajemnego zaufania. Podstawą projektowania tej części zajęć jest
diagnoza zaburzeń zachowania i będących w ich tle treści urazowych, potrzeby danej
grupy i ważne dla niej zagadnienia.
Ostatni etap pracy z grupą zmierza do zakończenia jej funkcjonowania.
Spotkania dla wielu uczestników mogą być ważnym wydarzeniem. Uczestnicy mogą
przeżywać satysfakcję ze wspólnych spotkań, ale także żal z powodu ich zakończenia,
poczucie zagubienia i straty. Zadaniem prowadzącego jest wypracowanie w grupie
sposobów kontaktowani...
dzn50_ac1