17_4_skarby.pdf

Archeologia • Etnografia • Historia • Tradycja • Turystyka • Zabytki ISSN 1898-6579

Numer 1 czasopisma wydanego w ramach projektu współfinansowanego

przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach

Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013

Zabytki techniki

tekst i fot. Arkadiusz Komski

i rozbudowy istniejących już wcześniej połą-

czeń wąskotorowych w Bieszczadach. Łączna

długość tras sięgnęła 73 kilometrów. Kolej zajmowała się

głównie transportem drewna. Pobudowano budynki stacyj-

ne i warsztatowe, zakupiono nowe wagony oraz lokomoty-

wę „Ryś” i trzyosiówkę „Las”, która naoliwiona błyszczy się

teraz jak nowa. Wygląda trochę jak takie miniaturki PIKO,

które w latach 80. ubiegłego wieku były marzeniem wielu

chłopaków, jest tylko nieco większa. To skomplikowane

urządzenie – cała masa żelastwa, rur, rurek, różnych dźwi-

gni, korbek i pokręteł.

Maszynista, starszy pan, z wyrozumiałością demonstruje

nam możliwości swojej maszyny. Po dorzuceniu węgla nad

kominem ukazuje się pióropusz tłustego, czarnego dymu.

Gwizdek, „para buch, koła w ruch” i okazuje się, że to ma-

Lokomotywa...

leństwo potrafi całkiem szybko jechać. Para ulatnia się tak-

że z jakichś dodatkowych rurek, tuż nad torowiskiem – po

prostu mały smok. Na mijającej mnie ścianie kabiny, poni-

żej głowy maszynisty, widzę napis: „Fabryka Lokomotyw

im. F. Dzierżyńskiego. Chrzanów 1956”. Pół wieku…

Patrzę na zegarek. No proszę, już godzinę wraz z pierw-

szymi w tym roku pasażerami Kolejki Bieszczadzkiej po-

dziwiamy, jak panowie w kombinezonach czyszczą

i sprawdzają wszystkie mechanizmy tego małego cuda.

A tymczasem, za naszymi plecami, nowa spalinówka

zaprzężona do składu pasażerskiego rusza do Przysłu-

pia. Te współczesne lokomotywy, to jednak nie to sa-

mo. Patrząc na twarze podróżnych mam wrażenie, że

nie tylko ja tak myślę… n

tekst opublikowany 24.05.2006 w serwisie www.bieszczady.pl

W połowie lat 50. XX wieku podjęto się remontu

Od redakcji

W numerze m.in.:

Drodzy Czytelnicy

Zabytki techniki

Lokomotywa...

Arkadiusz Komski

Rozpoczynamy dwuletnią przygodę z Progra-

mem Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita

Polska – Republika Słowacka 2007–2013. Dzięki

dotacji projektu „Turystyka bez granic…” będzie-

my mogli drukować kolejno 13 numerów naszego

dwumiesięcznika. Stąd też i zauważalna obecność

słowackich tematów: zabytków i atrakcji turystycz-

nych (vide tekst Jacka Stachiewicza o największym

zamku Środkowej Europy – Spiskim Hradzie), a także tłumaczenia tek-

stów na język słowacki. Jak bowiem zamierzamy, „Skarby” będzie można

znaleźć i przeczytać także u naszych południowych sąsiadów.

Zbyt często zapominamy, że pojęcie zabytku obejmuje nie tylko wiekowe

dzieła architektury, malarstwa czy rzeźby. Do tej kategorii zaliczamy tak-

że twory techniki i to nawet z półwiecznym stażem istnienia, na co zwraca

uwagę Arkadiusz Komski w swoim fotoreportażu „Lokomotywa…”. Z kolei

w podróż do małomiasteczkowej rzeczywistości zaprasza nas Stanisław

Kłos, podnosząc problem kilkudziesięciu miejscowości na terenie Podkarpa-

cia, których przestrzeń historyczna plasowała je kiedyś do rangi miast.

Zniszczenia powstałe w wyniku najazdów, pożarów i rozbiórek zmiotły

z powierzchni Podkarpacia setki kościołów, zamków, pałaców, dworów, całe

wsie. Andrzej Potocki przybliża, poprzez lupę „historycznego” detektywa,

losy gotycko-renesansowego zamku w Rymanowie. Pokazuje, jak drogą de-

dukcji i badań archiwalnych można odtworzyć historię i wygląd wspaniałe-

go niegdyś zabytku. Natomiast Jacek Stachiewicz, posiłkując się zachowany-

mi prawdziwym cudem fotografiami, przedstawia dzieje niezachowanego

drewnianego dworu w Temeszowie na nieistniejącej już wyspie.

Na terenie województwa mamy zarówno zabytki już mocno wypromo-

wane, jak i „skarby” znane tylko regionalistom. Przykładem odkrywania

tych zapomnianych zabytków i wypełniających je dzieł sztuki niech bę-

dzie tekst Agaty Chmury o kościele i klasztorze kapucynów w Sędziszowie

Małopolskim.

Na nasz apel o dostarczanie starych zdjęć mamy już odpowiedzi. Wła-

śnie dzięki odkryciu jednej z tych wiekowych fotografii powstał tekst Wie-

sława Plezia, którego opowieść jest podróżą w czasie do przedwojennej wsi

Bonarówka.

Zabytki w krajobrazie

Miasteczka

Stanisław Kłos

Zabytek z tajemnicą

Tajemnica rymanowskiej wikarówki

Andrzej Potocki

Historie zapomniane

Bonarówka w starej fotografii

Wiesław Plezia

Spotkanie z dziełem

Judyta z głową Holofernesa

Barbara Adamska

Dobra utracone

Stał dwór na ostrowie...

Jacek Stachiewicz

Z kart historii

Mauzoleum Potockich

Sylwetki

Kościół „Na Górce”

Stanisław Kłos

Zabytki w krajobrazie

Skarby Gminy Dydnia

Krzysztof Zieliński

Zabytki odkrywane

Kresowe skarby Kapucynów

Agata Chmura

Krzysztof Zieliński

To też są zabytki

Kapliczka z Bukowego Lasu

ks. Marcin Nabożny

dwumiesięcznik bezpłatny

nr 4(17) (07–08 2009, Rzeszów)

ISSN 1898-6579

Skarby Słowacji

Największy zamek

Środkowej Europy

Jacek Stachiewicz

Wydawca: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”

Redakcja: 35-074 Rzeszów, ul. Gałęzowskiego 6/319

tel./fax: 017 852 85 26

e-mail: krzysiek@procarpathia.pl

www.skarbypodkarpackie.pl; www.procarpathia.pl

Redaktor naczelny: Krzysztof Zieliński

Współpracują: B. Adamska, A. Chmura, S. Kłos,

P. Kocząb, A. Komski, M. Nabożny, W. Plezia, A. Potocki,

J. Stachiewicz, J. Stankiewicz, J. Wygoda, A. Wysocki

Opracowanie graficzne, łamanie:

KORAW Dorota Kocząb

Druk: RESPRINT Rzeszów

Tłumaczenie na jęz. słowacki: Agencja BTB Tomasz Wicik

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych

i zastrzega sobie prawo redagowania nadesłanych

tekstów. Kopiowanie i rozpowszechnianie publikowanych

materiałów wymaga zgody Wydawcy.

Numer 1 czasopisma wydanego w ramach projektu

„Turystyka bez granic – wzmocnienie współpracy

transgranicznej w turystyce w oparciu

o zrównoważony rozwój środowiska”

Na okładce: nagrobek w nieistniejącej

wsi Beniowa (gm. Lutowiska)

fot. Waldemar Sosnowski

Wszelkie prawa zastrzeżone

Miasteczka

tekst i fot. Stanisław Kłos

Słowem tym zwykło się określać małe, kilkutysięczne miasta, używane

bywa także w odniesieniu do miejscowości, które prawa miejskie utraciły,

ale zachowały po części miejski charakter. Miasteczko – to miłe dla ucha

słowo określa coś niemal magicznego, sentymentalnego, to fenomen cza-

sów, które minęły, ale pozostawiły po sobie ślady niekiedy chwalebnej

przeszłości i bogactwo walorów kulturowych.

Na wyglądzie i mentalności podkarpackich miasteczek zaważył szczegól-

nie okres galicyjski. Wówczas ukształtował się ich charakter, który zwy-

kło się określać jako małomiasteczkowy. Uwidacznia się on w układzie

przestrzennym i wyglądzie zabudowy, które w różnym stanie zachowa-

nia przetrwały do obecnych czasów, a także w specyficznej mentalności

mieszkańców. W sumie stwarza to niepowtarzalny klimat. Pojęcie „mia-

steczko” utrwaliło się na dobre w początkach zaboru austriackiego, kiedy

to w 1785 roku władze dokonując reformy administracyjnej Galicji podzie-

liły miasta na kategorie. Ostatnią były miasteczka.

S amo słowo „miasteczko” zalatuje pro-

Pilzno, uliczka z widokiem

na kościół parafialny

wincją, kojarzy się z ospałą, pozba-

wioną perspektyw miejscowością, ale

czy zawsze tak bywa? Przykłady większoś-

ci podkarpackich miasteczek, zarówno

tych, które zachowały prawa miejskie, jak

i tych, które je utraciły, temu przeczą.

Rozwijają się one na miarę lokalnych po-

trzeb i możliwości, pełne są ruchu, schlud-

ne i zadbane. Tylko nieliczne zastygłe

w bezruchu zatraciły perspektywy lepszej

przyszłości, w nich życie nadal toczy się

wolno i ospale. Każde z nich jest cieka-

we, pełne niepowtarzalnego uroku ukry-

tego w zakamarkach uliczek, w cieniu sta-

rych domów. Ile ich jest w województwie,

trudno dokładnie określić; około 70, a może

i nieco więcej. Kłopot polega nie na policze-

niu, a w zaliczeniu do tej kategorii. Wiele

z nich szczyci się statusem miasta, dla innych

– a jest ich blisko 40 – to już tylko historia.

Gdy spojrzeć przez pryzmat czasów, nie-

mal wszystkie miały podobne warunki lo-

kacji. Najstarsze otrzymały prawa miejskie

w XIV wieku, niektóre nawet wcześniej

znane były jako ośrodki targowe, inne po-

wstały w kolejnych stuleciach. Spośród mia-

steczek, które obecnie nie posiadają praw

miejskich, najwięcej utraciło je w toku re-

formy administracji przeprowadzonej w po-

łowie lat trzydziestych ubiegłego wieku.

Cześć z nich, jakby na pocieszenie, została

wówczas siedzibami tzw. gmin zbiorowych,

inne stały się wioskami. Niektóre dużo póź-

niej odzyskały prawa miejskie, m.in.

Oleszyce (1989), Narol (1996) i Bo-

guchwała (2008).

Sporo dawnych miasteczek za-

traciło z czasem swój charakter, po

kilku nie ma śladu. Przyczyną tego

były zmieniające się uwarunkowa-

nia gospodarcze, jak również zawie-

ruchy dziejowe i klęski żywiołowe.

Niektóre zamieniły się w miejskie

osiedla. Kto dziś wie, że miastecz-

kiem był znany ze wspaniałego

zamku Krasiczyn? Prawa miejskie

otrzymał w 1600 roku, lecz utracił

w bliżej nieznanym czasie. W XIX

wieku zniszczył je wielki wylew Sa-

nu, a resztę jego drewnianej zabudo-

wy rozebrali Sowieci w 1940 roku.

Rozwadów założony w 1690 roku,

niegdyś ważny węzeł kolejowy, stał

Wielopole Skrzyńskie, panorama

Zabytki w krajobrazie

Zabytki w krajobrazie

się osiedlem Stalowej Woli. Podobnie daw-

ne miasteczko Rzochów, jest dziś osiedlem

Mielca. Śladem miasteczka w Zasowie jest

tylko nazwa Rynek odnosząca się do części

wsi. W zawierusze nie tak odległych czasów

charakter miasteczka zatraciły Lutowiska.

Drugie bieszczadzkie miasteczko, Wola Mi-

chowa, to dziś zaledwie mała wioska.

Na krajobraz miasteczek ogromny wpływ

wywarła ich wielokulturowość, wszak mie-

szkali tu pospołu Polacy i Żydzi, a w nie-

których jeszcze także Rusini (Ukraińcy).

Szczególnie znaczący był odsetek ludno-

ści żydowskiej. W Baranowie, Birczy, Lu-

towiskach, Niebylcu, Wielopolu Skrzyń-

skim i wielu innych przekraczał 50 proc.,

we Frysztaku sięgał 75 proc., podczas gdy

w Jaćmierzu, Żołyni i Dębowcu było jej za-

ledwie po kilka procent. Po społeczności

żydowskiej pozostały tylko wspomnienia

i nieliczne ślady ich bytności, puste synago-

gi w Wielkich Oczach i Cieszanowie oraz

opuszczone cmentarze w Krzeszowie, Ba-

ligrodzie, Sokołowie, Oleszycach i innych

miasteczkach.

Spośród ogółu podkarpackich miaste-

czek jest co najmniej kilkanaście, które ze

względu na bogatą tradycję i niepowta-

rzalne walory kulturowe warto wyróżnić.

Jednym z owych małych miast, dodajmy

najstarszych, jest Pilzno. Niegdyś stanowi-

ło ważny ośrodek gospodarczy znany z roz-

winiętego handlu i rzemiosła, było siedzibą

starostwa i stolicą historycznej ziemi pil-

zneńskiej. Osada sięgająca początkami XI

wieku prawa miejskie otrzymała w 1354 ro-

ku. W początkach XVII wieku miasto liczy-

ło 1500 mieszkańców, obecnie niewiele po-

nad trzy razy więcej. Podupadło w okresie

zaborów. Anegdota powiada, że gdy budo-

wano linię kolejową z Krakowa do Lwowa,

na przeszkodzie stanęła stodoła burmistrza.

Powstał problem zrobienia nowych wrót

i ich otwierania na czas przejazdu pociągu.

Zostawiono więc stodołę w spokoju i linię

zbudowano daleko na północ od miasta.

Niewątpliwie brak kolei zaważył wówczas

na losach miasteczka. Świetność Pilzna

dawno minęła, ale tętni ono życiem, jest

ładne i zadbane. Jego centrum z rynkiem

i siecią wąskich uliczek zachowało charak-

ter miasteczka z przełomu XIX i XX wieku,

a o niegdysiejszej jego zamożności przypo-

mina potężny, gotycki kościół farny pocho-

dzący z XIV–XV wieku.

Wyjątkowym miasteczkiem jest Ula-

nów liczący niespełna 1500 mieszkań-

ców, niebywale dbałych o swoje

miasto i jego tradycje. Usytuo-

wane u ujścia Tanwi do Sanu

od stuleci słynęło z flisac-

twa, i tak jest do dziś. Licz-

ne grono zapaleńców tego

ginącego już zawodu rozsła-

wia Ulanów w Polsce, i nie

tylko. A samo miasteczko

jest pełne uroku. W wąskich

uliczkach stoi jeszcze sporo

starych, drewnianych domów

flisackich, a w rynku kilka kamie-

niczek, dwa równie stare kościoły,

w tym jeden drewniany zwany cmentar-

nym, dopełniają obraz tego zabytkowego

miasteczka. Do tych interesujących małych

Ulanów, uliczka

Zaklików

Radomyśl

Stalowa Wola

– Rozwadów

Ulanów

Przecław

Sokołów Małopolski

Pilzno

RZESZÓW

Wielopole

Skrzyńskie

Dębowiec

Czudec

Dynów

Pruchnik

Krasiczyn

Jaćmierz

Krzywcza

Nowy

Żmigród

Mrzygłód

Kalwaria

Pacławska

Jaśliska

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: