Jarosław Klejnocki- Poezja Polska w ostatnich 20 latach XX wieku.pdf

Jarosław Klejnocki

POEZJA POLSKA W OSTATNICH 20 LATACH XX WIEKU

Pod skrzydłami Noblistów

Poezja zajmuje w polskiej literaturze miejsce szczególne co najmniej od dwustu lat. Po utracie

przez naród niepodległości w 1795 roku, a co za tym idzie własnego państwa wraz ze wszystkimi

instytucjami, poezja stała się na ponad wiek - aż do ponownego odzyskania niepodległości przez

Polskę w 1918 roku (w wyniku szczęśliwego rozstrzygnięcia I wojny światowej) - nośnikiem

świadomości narodowej. To właśnie na niej spoczywał obowiązek kształtowania postaw

obywatelsko-patriotycznych, to w niej Polacy poszukiwali pocieszenia i otuchy w najbardziej

dramatycznych momentach swej historii. Poeta wciąż cieszy się w Polsce specjalną estymą, ale też

oczekuje się od niego "poważnego" pisania. Można zaryzykować twierdzenie, że nawet wtedy, gdy

poeta polski ma ochotę pożartować, to czytelnicy oczekują od niego żartów na tematy uznawane za

istotne: więc obywatelskie, społeczne, filozoficzno-egzystencjalne. Liryka czysto rozrywkowa,

będąca sama w sobie zabawą przyjmowana jest w zasadzie z nieufnością pomieszaną z

lekceważeniem. Można zaryzykować twierdzenie, że Polacy swoich prozaików szanują, ale poetów

kochają i oczekują od nich przesłań niebanalnych. Wyeksponowane miejsce poezji w kulturze jest

w pewnym sensie polską specyfiką wynikającą, jak się już rzekło, poniekąd z historycznych

uwarunkowań, a poniekąd także z pewnych ulotnych, aczkolwiek dających się wyraziście

zaobserwować, zbiorowych preferencji. Krąży nawet żart, niepozbawiony związków z

rzeczywistością, że najwyrazistsza różnica między literaturą francuską a polską jest taka, że we

Francji wydaje się rocznie 300 powieści i 30 tomików wierszy, a w Polsce odwrotnie. W

uproszczeniu można powiedzieć, że Polacy niemal "od zawsze" chętniej niż po prozę sięgali po

wiersze, by znaleźć w nich diagnozy oraz - co ważne - wzruszenia. Chętniej też sięgali po pióro, by

wypowiedzieć się w sposób wierszowany. Jan Błoński , nestor polskich krytyków literackich,

twierdzi wręcz, że: "współczesna literatura polska liryką stoi."

Historia, polityka, literatura

W ostatnich dwudziestu latach dwa wydarzenia zdają się mieć dla polskiej poezji znaczenie

fundamentalne. Pierwsze to przyznanie w 1980 roku Nagrody Nobla w dziedzinie literatury

Czesławowi Miłoszowi , drugie - Nobel w tej samej dziedzinie dla Wisławy Szymborskiej (1996).

Do tej pory polscy laureaci tej prestiżowej literackiej nagrody byli prozaikami (w 1905 roku Henryk

Sienkiewicz , autor powieści QUO VADIS i w 1924 roku Władysław St. Reymont , autor sagi

CHŁOPI), oba wyróżnienia dla poetów zdają się potwierdzać siłę i jakość liryki tworzonej

współcześnie nad Wisłą. Zwłaszcza, że laureaci nie odłożyli piór i nadal pozostają, za sprawą

swego wciąż wzbogacanego dorobku, jednymi z najważniejszych polskich artystów-

intelektualistów. Tak przynajmniej odczytywać można znaczenie nagrody dla Szymborskiej

(pamiętając jednocześnie, że laur ten stanowi wyraz uznania przede wszystkim dla indywidualnej,

niepowtarzalnej twórczości własnej pisarza).

Nagroda dla Miłosza ma jeszcze jeden ważny wymiar, ponieważ zbiegła się z przełomowymi

wydarzeniami politycznymi. Po zakończeniu II wojny światowej Polska pozostawała, aż do słynnej

europejskiej "jesieni ludów" z końca lat osiemdziesiątych, w orbicie wpływów sowieckich, a

politykę kulturalną w kraju kształtowała władza komunistyczna. Opozycja (polityczna i literacka)

wobec tej władzy funkcjonowała na emigracji (głównie w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej

Brytanii oraz Francji) od 1945 roku, czyli niemal od samego ukształtowania się zimnowojennego

podziału Europy. Opozycja w kraju rodziła się, to zresztą zrozumiałe, wolniej, a jej zorganizowane

struktury pojawiły się na dobre w połowie lat siedemdziesiątych i spotkały się z represjami ze

strony reżimu. W sierpniu 1980 roku, w wyniku kolejnych w powojennej historii Polski protestów

społecznych oraz w sprzyjającym splocie rozmaitych czynników politycznych (m.in. początku

pontyfikatu w Kościele Rzymsko-Katolickim papieża Polaka w 1978 roku, chwilowego odprężenia

światowego, a także zaangażowania się ZSRR w interwencję zbrojną w Afganistanie) doszło w

kraju do powstania niezależnych związków zawodowych (ewenement w krajach komunistycznych)

"Solidarność" i do ogólnego rozluźnienia kontroli państwa nad obywatelami (także w sferze

kultury). Nobel dla Miłosza - który od 1951 roku przebywał na emigracji, a w związku z tym

oficjalnie nie wolno było o nim ani mówić, ani pisać - stanowił ogromne wzmocnienie

wolnościowych dążeń społeczeństwa i licznego grona "krajowych" pisarzy. Co prawda już w

grudniu 1981 roku komunistyczne władze ukróciły ten festiwal wolności, wprowadzając stan

wojenny, ale ziarno wolności zostało zasiane. Polityczne spory między władzą i społeczeństwem

znalazły swoje zakończenie po wielu latach - i przy dobrej woli obu stron - w pokojowych

negocjacjach, które umożliwiły stopniowy powrót Polski do rodziny krajów demokratycznych w

1989 roku.

Te wszystkie wydarzenia: półtora roku poczucia względnej swobody (państwowa cenzura

polityczna pozwalała wówczas na wiele), potem noc stanu wojennego, wreszcie wielki przełom

końca lat osiemdziesiątych, który przyniósł upadek całego komunistycznego bloku w centralnej

Europie - wycisnęły wyraziste piętno na polskiej współczesnej poezji. Ma ona bowiem możliwość

szybszego niż inne formy artystycznego piśmiennictwa reagowania na bieżące wydarzenia, choć z

drugiej strony w samej naturze poezji lirycznej leży wyciszenie, subtelność i subiektywizm. I takie

właśnie są bieguny polskiej poezji współczesnej w ostatnim dwudziestoleciu XX wieku.

Bieguny polskiej poezji

Jeden więc - to liryka zaangażowana społecznie i politycznie, "walcząca", podejmująca w danym

momencie kwestie istotne dla zbiorowości, żywo reagująca na wszystkie ważniejsze fenomeny ze

sfery życia wspólnoty narodowej. Taki charakter ma niewątpliwie poezja w latach

osiemdziesiątych, mówi się nawet o kategorii "poezji stanu wojennego", czyli ewidentnie

nacechowanym piśmiennictwie, często na poziomie propagandy czy zwykłej satyry politycznej.

Życie publiczne z jego rozmaitymi uwarunkowaniami odcisnęło się w każdym razie piętnem na

dorobku polskich pisarzy w tym okresie. Kariery pisarskie poetów debiutujących w latach

siedemdziesiątych - i niemal od razu związanych z niezależnym, pozacenzuralnym, obiegiem

literatury - np. Tomasza Jastruna, Antoniego Pawlaka czy uważanego za najzdolniejszego z nich

wszystkich - Jana Polkowskiego - pozostały już na zawsze napiętnowane odium tamtych czasów.

Co z jednej strony uniemożliwiło odnalezienie się tych pisarzy w nowej rzeczywistości (Polkowski

w zasadzie od lat nie publikuje), albo skazało ich twórczość na odbiór kontekstowo związany z

tamtymi, dziś już historycznymi, podziałami. Ale jednocześnie wielu wybitnym poetom (np.

Tadeuszowi Różewiczowi , Adamowi Zagajewskiemu , obojgu Noblistom, a także ulubionym przez

najmłodszych poetów: Bohdanowi Zadurze i Piotrowi Sommerowi ) udało się ocalić w szaleństwie

tych sporów enklawę subiektywnych, oryginalnych dokonań artystycznych. Już zresztą od połowy

lat osiemdziesiątych będzie się toczyć w kulturze polskiej dyskusja, nabierająca z czasem

rozmachu, na temat konieczności ochrony sztuki przed jej zbytnim uwikłaniem w bieżące - a często

z perspektywy czasu ulotne i powierzchowne - sprawy.

Pojawia się z jednej strony idea poezji jako ekspresji prywatnej, "wsobnej", ukierunkowanej na

autoanalizę psychologiczno-emocjonalną, z drugiej strony idea poezji jako tego gatunku sztuki,

który winien podejmować kwestie najistotniejsze dla ludzkiej egzystencji (problemy filozoficzne,

religijne, duchowe), nie stroniąc od wysokiego tonu i wzniosłości. To jest właśnie ów drugi biegun

liryki polskiej i jego dominujące dwie tendencje w jej rozwoju w latach dziewięćdziesiątych. I tak

jak poezja "zaangażowana" będzie się chętnie odwoływać do bogatej tradycji romantyczno-

niepodległościowej (z czasów kolejnych zrywów narodowych w wieku XIX oraz walk narodu w

wojnach światowych XX wieku), tak poezja "prywatna"/"filozofująca" będzie chętnie poszukiwać

inspiracji w obcych literaturach (np. w północnoamerykańskiej, anglosaskiej), a także w rodzimym

dorobku piśmienniczym, który z powodu historycznych zawirowań nigdy nie mógł stać się

powszechnie znany (np. w tradycji futurystyczno-dadaistycznej z początku XX wieku).

Poezja po przełomie

Rok 1989 przyniósł poezji polskiej, jak i całej kulturze, szereg zmian. Do dziś co prawda trwają

wśród krytyków dyskusje, czy polityczny przełom (aksamitna ewolucja ustroju wyprzedzająca

wszystkie inne - także aksamitne, jak w Czechosłowacji lub krwawe, jak w Rumunii - w tym

regionie Europy) zaowocował równie intensywnymi przemianami estetycznymi w literaturze, ale

kilka ustaleń jest pewnych. Po pierwsze - zmieniła się struktura wydawnicza, skończył się patronat

instytucji politycznych (zarówno reżimowych, jak i opozycyjnych) nad literaturą i pojawił się rynek

z prawdziwego zdarzenia. Procesy edytorsko-czytelnicze uległy tym samym komercjalizacji. Z

jednej strony "zepchnęło" to poetów z ich twórczością na margines biznesu wydawniczego i jego

machin promocyjnych, z drugiej - nastąpiła decentralizacja i regionalizacja organizacyjnych

struktur instytucji kulturalnych, co pozwala dziś poecie w miarę łatwo zadebiutować, a także zyskać

bezpośredni dostęp do zapewne nielicznej, ale znającej się na rzeczy publiczności czytającej. Drugą

konsekwencją przełomu jest dość radykalna zmiana oczekiwań czytelników wobec poezji. W latach

dziewięćdziesiątych nikt już raczej nie oczekuje od tomów wierszy, by te przynosiły objaśnienie i

jakąś syntezę: rzeczywistości, przemian mentalnościowo-duchowych czy cywilizacyjnych.

Oczekiwania te zaczęto wiązać raczej z epiką, co akurat jest dość typowym zjawiskiem dla

nowożytnej formacji kulturalnej Europy. Wreszcie - po trzecie - przełom ów pozwolił z dystansu

spojrzeć na dorobek poetów uznanych, a tym samym dokonać wstępnej choćby rekapitulacji

zysków i strat oraz szans i zagrożeń polskiej nowoczesnej liryki.

Koniec wieku i Wielcy Mistrzowie

Z perspektywy końca wieku możemy klarownie dostrzec, że polska poezja ostatnich pięćdziesięciu

lat miała ten przywilej, że pojawiły się wśród licznych rzesz pisarskich prawdziwe perły i gwiazdy.

Dwie Nagrody Nobla dla wciąż tworzących artystów, przyznane przedstawicielom polskiej liryki na

przestrzeni 15 lat, mówią same za siebie i starczają za jakąkolwiek promocję dostojnych laureatów.

Ale przecież zarówno Zbigniew Herbert (zmarły niestety w 1998), jak i Tadeusz Różewicz to

twórcy ścisłej czołówki światowej. Nagrody Nobla stanowiły w rzeczy samej jedynie potwierdzenie

wysokich not, jakie poezja polska zbierała na świecie od dawna, a osobliwie Wisława Szymborska i

Czesław Miłosz . Jednocześnie trzeba przyznać, że oddziaływanie liryki w drugiej połowie wieku

malało, albowiem to światowi prozaicy przechwycili pałeczkę pierwszeństwa i popularności - tak

więc popularność polskich noblistów ograniczała się do dość zamkniętego grona prawdziwych

fanatyków poezji.

Ostatnich dwadzieścia lat to w twórczości Wielkiej Czwórki (Szymborska, Miłosz, Różewicz,

Herbert) czas dopełnień wątków tematycznych i artystycznych dotychczas obecnych w ich

pisarstwie. Czesław Miłosz stanowi tu samoistny fenomen, ponieważ po otrzymaniu Najwyższego

Lauru pozostał nadzwyczaj płodnym pisarzem, wydając tomiki poetyckie, zbiory esejów

literackich, książki badawcze i krytyczne (w latach dziewięćdziesiątych opublikował m.in.: szkice

METAFIZYCZNA PAUZA (1995); ROK MYŚLIWEGO (1990); tomik NA BRZEGU RZEKI

(1994); książkę o poetce Annie Świrszczyńskiej JAKIEGOŻ TO GOŚCIA MIELIŚMY (1996);

eseje ŻYCIE NA WYSPACH (1997); PIESEK PRZYDROŻNY (1998). Czas "późnej" twórczości

to jednocześnie czas podsumowania, czas wypowiadania twierdzeń fundamentalnych. Tak też jest

w przypadku polskich poetów, którzy dokonują w swojej poezji rewizji wartości fundamentalnych,

rozważając dylemat "sztuka czy życie" (np. w poezji Miłosza i Różewicza), sporządzając bilans

etyczny (np. Herbert i Szymborska), pytając o kondycję kultury (poezja Różewicza), dokonując

obrachunków pokoleniowo-ideowych (np. poezja Różewicza, Herberta), poszukując transcendencji

(Miłosz, Różewicz). Można więc pokusić się o wyznaczenie dominant, charakteryzujących ostatnie

zamierzenia największych polskich poetów - Wielkiej Czwórki. W przypadku Miłosza byłaby to

afirmacja; u Szymborskiej (zwłaszcza w tomiku Koniec i początek) - ironiczno-wątpiący

sceptycyzm intelektualistki; u Różewicza (w tomiku zawsze fragment) - bezwzględny komentarz do

powojennej pustki cywilizacyjno-kulturowej oraz fascynacja opisem Zła; w przypadku Herberta (w

tomiku EPILOG BURZY) - etyczny rozrachunek z naszymi czasami oraz zapis dylematów

filozoficznych, jakie rodzi proces erozji religijności we współczesnej kulturze.

Poezja wymienionych wyżej twórców to zatem literatura spraw ostatecznych sprowadzona, mocą

artystycznego geniuszu, do wymiarów dostępnych każdemu. Umiejętność odnalezienia kwestii

istotnych w jakimkolwiek szczególe życia codziennego oraz - z drugiej strony - uogólnienie

znaczeń związanych z sytuacjami i zdarzeniami pozornie zwyczajnymi - to marka powodująca, że

polska poezja współczesna cieszy się posiadaniem niekwestionowanych autorytetów,

wyznaczających swym pisarstwem kierunki rozwoju.

Wśród "starych" (tj. uznanych) mistrzów poezji polskiej wypada umieścić również Jarosława

Marka Rymkiewicza (poetę jednocześnie portretującego martyrologię narodu polskiego w XX

wieku, jak i wrażliwego filozofa, zajmującego się kwestią przemijania oraz dylematami

metafizycznymi, a sięgającego twórczo do dorobku artystycznego poezji XVII-wiecznej), Ludmiłę

Marjańską , Joannę Pollakównę (uprawiające stonowaną lirykę emocjonalną, osobistą, uczuciową)

oraz zmarłych w latach dziewięćdziesiątych Artura Międzyrzeckiego (erudycyjnego, nieco

akademickiego, poetę kultury) i Zbigniewa Bieńkowskiego (postawangardystę).

Społecznicy, emigranci, obserwatorzy

"Nowi mistrzowie" to pięćdziesięcioletni już dziś weterani dawnej poezji zaangażowanej,

wyrastającej zarówno z europejskiego kontrkulturowego doświadczenia roku 1968, jak i polskich

politycznych przełomów i wstrząsów tego samego okresu (antysemickie ekscesy marca 1968,

będące rezultatem frakcyjnych walk w partii komunistycznej, protesty studenckie, krwawe

stłumienie robotniczych strajków w 1970 roku). Formację tę, skądinąd bardzo liczną i różnorodną,

nazwano "Pokoleniem 68" albo też "Nową Falą". Najciekawszym dorobkiem z całej, jak się rzekło,

plejady twórców, szczycą się obecnie: Stanisław Barańczak , Adam Zagajewski (obaj mieszkający

od lat poza Polską - pierwszy w USA, drugi we Francji), Ryszard Krynicki (oddający się w

ostatnich latach raczej pracy wydawcy), wreszcie Ewa Lipska (długoletnia szefowa Instytutu

Polskiego w Wiedniu). Inni poeci tej formacji - jak na przykład Jacek Bierezin (zmarły tragicznie w

Paryżu pod koniec lat dziewięćdziesiątych) czy Jerzy Gizella (przez długie lata przebywający w

USA) nie rozwinęli, zapewne wskutek powikłanych przygód życiowych, swego talentu, albo też -

jak np. Stanisław Stabro, Julian Kornhauser , Leszek Szaruga - poświęcili się bardziej pracy

naukowej, recenzenckiej, krytycznej, stając się często zresztą ambasadorami i rzecznikami polskiej

poezji poza granicami (Szaruga - w niemieckim obszarze językowym, Kornhauser - w obrębie

państw bałkańskich).

Dla "nowych mistrzów" charakterystyczna jest ewolucja, jaką przeszła ich twórczość liryczna od

bardzo silnego, agresywnego zaangażowania polityczno-społecznego w drugiej połowie lat

siedemdziesiątych i początku lat osiemdziesiątych, do poezji dystansu emocjonalnego, ironii,

obserwacji świata i implikacji metafizycznych.

Stanisław Barańczak w latach siedemdziesiątych wyrasta na czołowego dysydenta wśród polskich

poetów. Prześladowany pod koniec dekady przez władzę i cenzurę (nie może oficjalnie

publikować), poświęca się pracy politycznej, przekładom z języka angielskiego (wkrótce uznany

zostanie za absolutny fenomen w tej dziedzinie), wydaje także wiersze i eseje zarówno w kraju -

poza kontrolą cenzury - jak i na emigracji. Jego tomiki z lat siedemdziesiątych, Ja wiem, że to

niesłuszne czy Sztuczne oddychanie, przyjęło się uważać za szczytowe osiągnięcie

antykomunistycznej poezji politycznej, która nie jest jednocześnie poezją "rewolucyjną", poezją

"czynu" i nie zatraca ze swego horyzontu dylematów egzystencjalnych pojedynczego człowieka.

Barańczak jawi się tu jako pisarz, który kompromituje władzę oraz stosunki panujące w rządzonym

despotycznie społeczeństwie poprzez kompromitację oficjalnego języka (więc też języka telewizji,

radia czy dyspozycyjnych pisarzy - np. tworzących tzw. "powieść milicyjną", mającą ukazać

komunistycznych stróżów porządku w pozytywnym świetle). Po wyjeździe do Stanów

Zjednoczonych (jeszcze do niedawna Barańczak wykładał na Uniwersytecie Harvarda) charakter

twórczości poety zaczął się zmieniać i stopniowo ("graniczny" tomik ATLANTYDA z 1986)

przyjął formułę poezji metafizycznej, poszukującej transcendentnych doświadczeń w codzienności

(szczytowym osiągnięciem zdaje się tomik WIDOKÓWKA Z TEGO ŚWIATA z 1988). Sięga więc

po rekwizyty obyczajowe, po sytuacje typowe, będąc wyczulonym szczególnie teraz - na emigracji

- na język jako nośnik (świadomych i nieświadomych) stanów ducha i jaźni. Barańczak w latach

dziewięćdziesiątych, mimo postępującej choroby Parkinsona, wciąż tłumaczy, wydaje antologie

przekładów i żartów literackich, publikuje wiersze własne i eseje. Należy do

najwszechstronniejszych i najbardziej płodnych polskich literatów, w latach dziewięćdziesiątych

opublikował m.in.: POEZJE WYBRANE (1990); eseje TABLICA Z MACONDO (1990); wiersze

humorystyczne ZWIERZĘCA ZAJADŁOŚĆ (1991); BIOGRAFIOŁY (1991); szkice o warsztacie

tłumacza OCALONE W TŁUMACZENIU (1992); ZUPEŁNE ZEZWIERZĘCENIE (1993);

CHIRURGICZNA PRECYZJA (1998 r.).

Poezja Adama Zagajewskiego doczekała się najbardziej skrajnych przykładów odbioru. Z jednej

strony jest to poeta, który może już od dawna liczyć na przychylność licznych "fanów" swego

pisarstwa (jest oblegany, także przez zagraniczną publiczność, na targach książki, spotkaniach

autorskich i imprezach promocyjnych), z drugiej strony spotykają go często dość niewybredne ataki

krytyków zarzucających jego poezji koturnowość, sztucznie budowaną wzniosłość, akademickość.

W latach siedemdziesiątych - w tomikach Komunikat i Sklepy mięsne poddał dość jednoznacznemu

wyszydzeniu niekonsekwencje i kłamstwa reżimowej kultury oraz zalecane przez władzę wzorce

życia. Zagajewski to filozoficzny erudyta, który bezlitośnie chce obnażać fałszerstwa: egzystencji,

polityki, władzy, doktryny ideologicznej. To on jest autorem dwóch głównych haseł "Pokolenia 68"

- "powiedz prawdę" i "mów wprost" - które dobrze ilustrują ambicje (wówczas, wobec

jednoznacznie totalitarnego ustroju, dość idealistyczne, naiwne) omawianej formacji artystycznej.

W latach osiemdziesiątych był natomiast jednym z pierwszych pisarzy, którzy sformułowali

potrzebę zerwania ścisłych związków literatury i polityki, albowiem sztuka ma nieco ważniejsze, a

w każdym razie inne cele (głównie estetyczne, religijne, kulturotwórcze) niż jazgocząca

publicystyka, będąca reakcją na zgiełki polityczne (nawet te najważniejsze). Tezę tę wyłożył w

tomie esejów SOLIDARNOŚĆ I SAMOTNOŚĆ (1986) wydanym w Paryżu (autor przebywa tam

stale od 1981, jednocześnie wykładając creative writing na Uniwersytecie Houston w Teksasie), a

wcześniej nadał tej formule artystyczną eksplikację w tomie JECHAĆ DO LWOWA (1985). Dziś

Zagajewski pozostaje przede wszystkim poetą pięknej, impresyjnej lub symbolicznej frazy, przez

którą chce uchwycić rozmaite aspekty ludzkiego bytowania. Dużo w jego wierszach refleksji nad

sztuką, (osobliwie malarstwem), ale wiele też nadzwyczaj precyzyjnych obserwacji społecznych.

Nie jest już jednak Zagajewski niepokornym buntownikiem, raczej świadomym ludzkiej ułomności

portrecistą niejednoznacznego w swej wielkości i małości świata. Zajmując się tematyką

metafizyczną, problematyką agnostycyzmu (w tomiku ZIEMIA OGNISTA) potrafi również

współczesnemu polskiemu czytelnikowi przybliżyć dylematy człowieka Zachodu, mieszkańca

postindustrialnej rzeczywistości (tomik PRAGNIENIE).

Ryszard Krynicki i Ewa Lipska uznawani są za mistrzów przez gremia o wiele mniejsze niż te,

które skupiają wielbicieli Barańczaka i Zagajewskiego - a to za sprawą kameralności i trudności

swej poezji. Krynicki to także "lingwista", odmiennie nieco niż Barańczak, sięgający po tradycję

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: