TERAPIA PEDAGOGICZNA
1. Pojęcie i cel terapii
2. Zasady w postępowaniu terapeutycznym
3. Organizacja pracy korekcyjno – kompensacyjnej
W. Kopaliński pisze, iż terapia to „leczenie; metoda leczenia choroby”.
Terapeutyka natomiast to „dział medycyny obejmujący wszelkie metody leczenia chorób.”[1]
Terapia pedagogiczna to, według M. Bogdanowicz „specjalistyczne
zajęcia korekcyjno – kompensacyjne, prowadzone różnorodnymi metodami i technikami, które mają na celu usprawnianie zaburzonych funkcji i wyrównanie deficytów rozwoju. (...) Osobą, która prowadzi te specjalistyczne ćwiczenia, jest nauczyciel terapeuta.”[2]
H. Nartowska pisze o terapii, iż wywodzi się z praktyki medycznej i ma pełne zastosowanie w praktyce pedagogiczno – psychologicznej, gdyż dotyczy oddziaływań dydaktycznych i wychowawczych na zjawiska świadczące o nieprawidłowym kształtowaniu się psychiki dziecka, tak jak w medycynie dotyczy zakłóceń funkcji organizmu. Działania terapeutyczne podejmujemy wtedy, gdy obserwujemy destrukcyjny wpływ zaburzeń rozwoju na czynności i przystosowanie społeczne dziecka. Oddziaływania te wykraczają poza normalny, prawidłowy proces wychowania i nauczania modyfikując go w zależności od indywidualnych potrzeb wychowanka oraz włączają takie działania, które nie są stosowane w wychowaniu dzieci prawidłowo rozwijających się – dodatkowe zajęcia korektywne prowadzone przez specjalistę, z którym rodzice i wychowawcy powinni współpracować.[3]
Pojęcie terapii przyjęło się początkowo na gruncie pedagogiki specjalnej, wyrosłej z medycyny (terapia przyczynowa i terapia objawowa), określanej w początkowym okresie swego rozwoju jako pedagogika lecznicza. W związku z tym, postępowanie oparte na usuwaniu lub pomniejszaniu zarówno przyczyn jak i skutków, K. Kirejczyk nazywa postępowaniem korekcyjnym (usprawnianie deficytów rozwojowych). Ogólnie stosuje się nazwę zajęcia (ćwiczenia) korekcyjno – kompensacyjne, gdzie drugi człon według autora oznacza zarówno wyrównywanie braków przez przyjmowanie funkcji narządów zniszczonych, poważnie uszkodzonych lub innych w istotny sposób związanych z funkcjami uszkodzonymi (jak to się dzieje w psychologii) w celu doprowadzenia, jeśli nie do usunięcia lub zmniejszenia samych braków, to do pomniejszenia ich ujemnych konsekwencji. Proces ten można nazwać terapią pedagogiczną (leczenie środkami pedagogicznymi), czyli oddziaływaniem za pomocą środków pedagogicznych (wychowawczych i dydaktycznych).[4]
Terapia pedagogiczna stanowi swoistą interwencję wychowawczą, zmierzającą do spowodowania określonych, pozytywnych zmian w zakresie sfery poznawczej i emocjonalno – motywacyjnej oraz w strukturze wiedzy i umiejętności szkolnych dziecka. Rozpatrywana jako proces wychowania posiada swoje cele, przedmiot i podmiot oddziaływań oraz określone formy, metody i środki oddziaływania interwencyjnego.
Celem nadrzędnym terapii pedagogicznej jest stworzenie możliwości wszechstronnego rozwoju umysłowego, psychicznego i społecznego dzieciom z utrudnieniami rozwojowymi, rozwoju na miarę ich możliwości.
Cele etapowe, operacyjne, stanowiące jednocześnie program terapii to:
- stymulowanie i usprawnianie rozwoju funkcji psychomotorycznych;
- wyrównywanie braków w wiadomościach i umiejętnościach uczniów;
- eliminowanie niepowodzeń szkolnych oraz ich emocjonalnych i społecznych konsekwencji.
Podmiotem terapii pedagogicznej jest nauczyciel terapeuta, posiadający wiedzę i umiejętności oraz predyspozycje psychiczne.
Przedmiotem oddziaływań terapeutycznych jest dziecko, jego zaburzenia rozwojowe i trudności szkolne, określane przez specjalistyczną diagnozę. Dziecko powinno być także traktowane jako podmiot terapii, gdyż jego aktywność w procesie przezwyciężania trudności rozwojowych i szkolnych jest niezbędnym warunkiem efektywności podejmowanych działań.
M. Bogdanowicz wyróżnia między innymi następujące formy terapii:
- psychomotoryczną – usprawniającą jednocześnie funkcje psychiczne i ruchowe oraz ich współdziałanie;
- psychodydaktyczną – ćwiczenie czynności nabytych w toku nauczania;
- psychoterapię – leczącą zaburzenia emocjonalne.
Podejście M. Tyszkowej jest podobne, chociaż ujmuje ona cele terapii nieco inaczej:
- usuwanie bezpośrednich przyczyn niepowodzeń szkolnych;
- wyrównywanie braków w wiadomościach i umiejętnościach;
- przywrócenie prawidłowych postaw uczniów wobec nauki.
H. Spionek jest zwolenniczką stosowania wszystkich wymienionych form terapii jednocześnie i określa je jako szerokozakresową terapię wyrównawczą, a postawę terapeuty jako maksymalistyczną. Uzasadnieniem tego jest brak przenoszenia się wprawy (słaby transfer) z zakresu ćwiczonych czynności na inne, zwłaszcza w odniesieniu do czynności angażujących zaburzone funkcje. Tylko wszechstronne ćwiczenia na wszelkim dostępnym materiale i we wszystkich możliwych czynnościach przyczyniają się do przezwyciężania trudności szkolnych.[5]
B. Zakrzewska zwraca uwagę w swych opracowaniach na takie postępowanie terapeutów w pracy z dzieckiem, które usuwa lęk, wzmacnia psychicznie, wyzwala możliwości. Przypomina ona, iż:
- zajęcia prowadzi stale ta sama osoba, należy stworzyć atmosferę, w której dziecko czuje się bezpiecznie – okazujemy dużo sympatii, zrozumienie jego trudności, staramy się być cierpliwi i pogodni;
- przekonujemy dziecko o jego siłach i możliwościach;
- cieszymy się z dzieckiem jego sukcesami, nawet najmniejszymi nie tylko w nauce – nie szczędzimy pochwał i wyrazów uznania;
- unikamy porównywania z umiejętnościami rówieśników, rodzeństwa – unikamy negatywnych ocen, które paraliżują psychicznie, zmniejszają samokontrolę, zniechęcają dziecko do pracy;
- zajęcia prowadzimy o stałej porze, najlepiej kilka razy w tygodniu po 30 – 45 minut.[6]
Zasady terapii pedagogicznej muszą uwzględniać specyfikę pracy z dzieckiem o nieharmonijnym rozwoju (jego warunki, możliwości, potrzeby). Jako działalność dydaktyczna i forma działalności wychowawczej, wynikają one z dydaktyki ogólnej i opierają się na prawidłowości przebiegu procesu wychowania i sposobach postępowania w przypadku zaburzonej sfery poznawczej, emocjonalnej, motywacyjnej i społecznej. Sformułowane ogólne zasady postępowania terapeutów to także wynik ich wieloletnich doświadczeń.
B. Zakrzewska opiera swe przemyślenia, rady na pięciu zasadach:
1. Indywidualizacja programu zajęć korekcyjno – kompensacyjnych;
2. Atmosfera serdeczności i życzliwości;
3. Współdziałanie z domem i szkołą;
4. Sukces dziecka od początku terapii;
5. Utrzymywanie u dziecka zainteresowania pracą (działanie długofalowe).[7]
T. Gąsowska i Z. Stępkowska wymieniają sześć zasad postępowania terapeutycznego:
1. Możliwie pełna indywidualizacja pracy z każdym dzieckiem (możliwości, deficyty dziecka).
2. Stawianie zadań dostosowanych do możliwości dziecka i zapewnianie warunków do poprawnego wykonywania ćwiczeń.
3. Powolne, systematyczne przechodzenie od zadań łatwiejszych do trudniejszych, od prostszych do bardziej złożonych.
4. Zapewnianie warunków do utrwalania prawidłowych umiejętności i likwidowania niekorzystnych nawyków.
5. Dostosowywanie czasu trwania poszczególnych ćwiczeń do wydolności dziecka.
6. Mobilizowanie dziecka do wykonywania zadań poprzez stosowanie różnorodnych form ćwiczeń.[8]
K. Herda wymienia i opisuje sześć zasad:
1. Zasada indywidualizacji środków i metod oddziaływania korekcyjnego
Podstawą pracy z dziećmi z fragmentarycznymi zaburzeniami rozwoju jest jej zindywidualizowanie – dodatkowa pomoc, w postaci programowania zajęć korekcyjnych (środki, metody), ze względu na ogromne zróżnicowanie rodzaju, zakresu i głębokości ujemnych odchyleń w rozwoju oraz trudności w uczeniu się. Indywidualizacja musi być także stosowane w toku zajęć zespołowych. Polega ona na kontrolowaniu przebiegu i wyników pracy dziecka, przezwyciężaniu trudności oraz stosowaniu odpowiednich zabiegów wychowawczych i psychoterapeutycznych.
2. Zasada powolnego stopniowania trudności w nauce czytania i pisania, uwzględniającego złożoność tych czynności i możliwości percepcyjne dziecka
Stopniowanie trudności dotyczy objętości opracowywanego materiału i przystępności dla dziecka. Przechodzenie od ćwiczeń elementarnych, prostych, obejmujących niewielki zakres materiału, do coraz bardziej złożonych i wymagających opanowania coraz większych partii materiału dydaktycznego. Warunkiem przechodzenia do zadań o większym stopniu trudności jest tylko i wyłącznie sprawne wykonywanie ćwiczeń na niższym poziomie. Nie obowiązują tu żadne rygory czasowe.
3. Zasada korekcji zaburzeń: ćwiczenie przede wszystkim funkcji najgłębiej zaburzonych i najsłabiej opanowanych umiejętności
Podczas zajęć najwięcej czasu trzeba przewidzieć na ćwiczenie funkcji najsłabiej rozwiniętych i tych umiejętności, w których ujawniają się najpoważniejsze trudności. Ćwiczone one są w różnych czynnościach z zachowaniem zasady stopniowania trudności i zasady indywidualizacji. Należy pamiętać, że im głębiej zaburzona dana funkcja, tym większa jest podatność dziecka na zmęczenie wykonywaniem czynności angażujących tę funkcję. Dlatego też w początkowym okresie zajęć jest wskazane przeplatanie ćwiczeń funkcji bardziej i mniej sprawnych, a w ćwiczeniach czytania i pisania – łączenie ich w jednym zdaniu, bazując raz na spostrzeganiu wzrokowym, raz na słuchowym i stosowanie przerw na odpoczynek.
4. Zasada kompensacji zaburzeń: łączenie ćwiczeń funkcji zaburzonych z ćwiczeniami funkcji niezaburzonych w celu tworzenia właściwych mechanizmów kompensacyjnych
Dzieci, napotykając trudności w opanowaniu umiejętności czytania i pisania, szukają sposobów przezwyciężania ich, aby uniknąć złych ocen. Jest to swoisty mechanizm kompensacyjny, polegający na zastąpieniu czynności jednej funkcji (np. słuchowej) drugą (wzrokową), w którym czynności analizy i syntezy słuchowej są omijane i funkcja ta nie jest usprawniana (czytanie „na pamięć” – zapamiętywanie położenia wyrazów, ich cechy przypadkowe itp.), skutkiem czego deficyt nie maleje, lecz pogłębia się z czasem. Zadaniem terapeuty jest wytworzenie u dziecka takich mechanizmów psychologicznych, w których funkcje sprawniejsze pełnią rolę kompensacyjną, wspierając czynności funkcji zaburzonych. Takie ćwiczenia korekcyjno – kompensacyjne wyrównują skutki mikrodefektów, usprawniają procesy integracji psychomotorycznej oraz ułatwiają opanowanie trudnych dla dziecka umiejętności, zwłaszcza czytania i pisania. Zapobiegają także wystąpieniu trudności w innych przedmiotach nauczania.
5. Zasada systematyczności
Zasada ta dotyczy systematyczności i częstotliwości ćwiczeń (zajęć), jak również dozowania ich w czasie. W miarę możliwości zajęcia powinny odbywać się jak najczęściej, najlepiej codziennie. W praktyce zwykle nie jest to możliwe, dlatego należy je rozłożyć na częstsze spotkania, niż odległe w czasie. Częstotliwość i systematyczność prowadzonych zajęć wpływa pozytywnie na opanowanie i utrwalenie nabytych umiejętności, długotrwałe przerwy powodują częściowy lub całkowity regres.
Dozowanie ćwiczeń w czasie dotyczy długości ich trwania oraz przerw odpoczynkowych. Ćwiczenia jednej czynności nie powinny trwać zbyt długo (też zasada korekcji zaburzeń). Czas im poświęcony zależy od głębokości zaburzenia, od rodzaju zaburzonej funkcji i rodzaju czynności, a także od motywacji i indywidualnych możliwości wysiłkowych dziecka. Najbardziej męczące są ćwiczenia percepcji słuchowej i nie powinny trwać każdorazowo nie dłużej niż kilka minut.
6. Zasada ciągłości oddziaływania terapeutycznego
Działania wychowawcze o charakterze psychoterapeutycznym powinny towarzyszyć zabiegom dydaktycznym przez cały czas trwania zajęć terapeutycznych, a w początkowym okresie odgrywać rolę dominującą. Mają one na celu przede wszystkim:
- wyciszenie negatywnych emocji;
- współpracę z nauczycielem i z rodzicami;
- budowanie pozytywnego wizerunku dziecka.
W wielu przypadkach na zajęcia trafiają dzieci, u których niepowodzenia szkolne stały się przyczyną reakcji nerwicowych i negatywnych postaw wobec nauki i szkoły, wpływających wtórnie na pogarszanie się wyników w nauce. Związki przyczynowo – skutkowe pomiędzy trudnościami w nauce a zaburzeniami emocjonalno – motywacyjnymi są często błędnie interpretowane przez otoczenie, co powoduje kary i represje. Dzieci te nie chcą się uczyć, ponieważ źle się uczą z powodu różnych niezależnych od nich przyczyn (deficyty w sferze poznawczej i motorycznej lub zaburzenia neurodynamiki). Efektem jest zanikanie motywacji do nauki. Zadaniem terapeuty jest spowodowanie, aby dziecko mogło się uczyć, ale także, aby chciało się uczyć. Czynnikami, które wpływają na jakość i skuteczność działań psychoterapeutycznych, są:
- związek terapeutyczny – więź między terapeutą a pacjentem polegająca na wzajemnej akceptacji, zaufaniu i sympatii;
- osobowość terapeuty – duży wpływ na powodzenie terapii (empatia, życzliwość, wyrozumiałość, opanowanie oraz konsekwencja w postępowaniu);
- atmosfera zajęć – pełna bezpieczeństwa, tolerancji, serdeczności i szczerości.
Dziecko musi mieć przekonanie, że terapeuta pomoże mu w jego problemach. Wszystkie dzieci, niezależnie od rodzaju zaburzeń psychofizycznych, wymagają oddziaływań o charakterze kompensacji psychicznej. Doznając wielu niepowodzeń, wielokrotnie karane, negatywnie oceniane, nieakceptowane przez najbliższe otoczenie, potrzebują wyeksponowania ich cech pozytywnych, zainteresowań i uzdolnień.[9]
Punktem wyjściowym terapii pedagogicznej jest dokładna opisowa
diagnoza każdego przypadku, obejmująca właściwości rozwoju psychoruchowego dziecka (rodzaj i stopień opóźnionych funkcji), cechy charakterologiczne, zwłaszcza te, które przydatne są w procesie uczenia się, stan emocjonalny i pobudliwość psychoruchowa dziecka oraz te elementy życia rodzinnego (struktura, atmosfera, metody wychowawcze), które mają bezpośredni wpływ na wyniki w nauce i na zachowanie dziecka.
J. Jastrząb podkreśla, iż pewnego rodzaju „metryczkę ucznia” stanowić powinna opracowana przez poradnię psychologiczno – pedagogiczną diagnoza połączona z prognozą i wskazaniem środków niezbędnych do realizacji czynnego działania wychowawczego, czyli terapii i psychoterapii. W specjalistycznym orzeczeniu poradni znajdują się istotne dane o uczniu, które powinien znać nauczyciel – terapeuta, a uwzględniają one: - aktualny stan zdrowia i rozwoju fizycznego; - aktualny poziom rozwoju umysłowego, a ponadto rodzaj, stopień i zakres zakłóceń rozwoju funkcji percepcyjno – motorycznych; - tempo pracy i tempo uczenia się; - stopień rozwoju sfery emocjonalno – uczuciowej i neurodynamiki; - aktualny poziom osiągnięć szkolnych, w tym wychwycenie specyficznych trudności w procesie czytania i pisania oraz zaległości w materiale nauczania przewidzianym programem; - pozycja ucznia w zespole klasowym; - sytuacja dziecka w środowisku domowym.[10]
Stworzony program pracy terapeutycznej z dzieckiem dostosowany do specyfiki trudności konkretnego dziecka powinien być elastyczny i modyfikowany, uwzględniający uzyskiwane przez dziecko osiągnięcia i ujawniane podczas zajęć trudności. Terapia może być uzupełniana ćwiczeniami ogólnie usprawniającymi rozwój psychomotoryczny dziecka. Stosuje się w tym celu między innymi metody wykorzystujące terapeutyczne znaczenie ruchu oraz dostosowane do specyfiki ich trudności metody nauki czytania i pisania.[11]
Autorzy opracowań metodycznych, dotyczących prowadzenia zajęć terapii pedagogicznej, najczęściej wyróżniają, ze względu na odmienność celów i charakter zajęć, dwa etapy pracy:
- etap wstępny (przygotowawczy), zwany niekiedy psychoterapeutycznym;
- etap terapii właściwej.
We wstępnym okresie terapii z reguły więcej miejsca poświęca się aspektowi psychoterapeutycznemu, w późniejszym zaś – psychologicznemu i lingwistyczno – dydaktycznemu ze stałym współudziałem psychoterapii. Celem etapu wstępnego jest przywrócenie dziecku wiary w jego możliwości oraz odreagowania niekorzystnych uwarunkowań psychicznych. Zajęcia początkowo typu dowolnego, o charakterze odprężeniowym i zabawowym (loteryjki, historyjki obrazkowe, gry, układanki), przechodzą stopniowo w ukierunkowane, wyzyskujące różne techniki do kształcenia na materiale nieliterowym funkcji psychoruchowych, ważnych w czytaniu i pisaniu. Etap właściwy ma odmienny charakter. Zwraca się tu szczególną uwagę na kompleksowe kształcenie opóźnionych funkcji, uwzględniając równocześnie percepcję słuchową, wzrokową, orientację czasowo – przestrzenną, sprawność manualną.[12]
Czas trwania pierwszego etapu nie jest ściśle limitowany (przeciętnie trwa od kilku tygodni do 3 miesięcy) i zależy od indywidualnych potrzeb dziecka oraz rodzaju zastosowanej opieki. Czas trwania właściwego etapu pracy określa się na ogół od 1 do 2 lat, a w indywidualnych przypadkach może on trwać nawet dłużej. Zajęcia w pierwszych miesiącach powinny odbywać się często, najlepiej codziennie w ciągu 30 – 45 minut. W późniejszym czasie sukcesywnie zmniejszane i ograniczane do 3 – 2 razy w tygodniu. Zmniejszoną częstotliwość zajęć rekompensuje się pracami, które dziecko otrzymuje do wykonania w domu. Z każdego spotkania terapeuta pisze swoje obserwacje o dziecku, obejmujące uwagi o jego zachowaniu, o reakcjach na trudności i powodzenia oraz o wynikach pracy. Wszystkie prace dziecka opatrzone datą oraz numerem kolejnym przechowywane są w specjalnie do tego celu przeznaczonej teczce. Ułatwia to ocenę wyników i postępów dziecka. Na początku i na końcu terapii przeprowadzana jest próba czytania i pisania ze słuchu – szczegółowe rejestrowanie prób na arkuszu oceny (co 2 – 3 miesiące kontrola w czasie trwania terapii). Zajęcia korekcyjno – kompensacyjne dokumentowane są również specjalnie do tego przeznaczonymi dziennikami.[13]
Na program zajęć składają się dwa współwystępujące tory pracy na tak zwanym materiale „słowno – literowym” i „nieliterowym”.
Materiał nieliterowy to zestaw różnorodnych ćwiczeń, rozwijających specyficzną pracę poszczególnych analizatorów, jak i tworzenie trwałych powiązań czasowo – przestrzennych między nimi. Usprawniają one i poszerzają zdolność do analizy i syntezy w coraz bardziej skomplikowanych sytuacjach, nie tylko związanych z samym procesem czytania i pisania.
Materiał słowno – literowy odnosi się do wszelkiego rodzaju ćwiczeń w czytaniu i pisaniu, a zawiera w swoim zestawie wyrazy, których treść jest dostępna pojęciowo dla ucznia i często łatwa do zilustrowania. Wyrazy te są przewidziane programem nauczania dla danej klasy. Materiał słowno – literowy wprowadza się etapami według stopnia trudności. Opracowywany w początkowej fazie wyraz poddawany jest analizie pod kątem budowy sylabowej i dźwiękowo – literowej. W ten sposób poznane podstawowe wyrazy włącza się możliwie szybko w teksty do czytania i pisania. Obowiązującą metodą jest analityczno – syntetyczna metoda sylabowa.
Konstruując jednostkę zajęciową, a także cykl kolejnych jednostek można by kierować się zasadami:
- nowy materiał: należy podać, pogłębić i utrwalić;
- wprowadzenie nowego materiału oraz sprawdzenie stopnia opanowania i trwałości uprzednio opracowanego;
- nowoopracowany materiał powinien ściśle wiązać się z poprzednio wdrożonym;
- niektóre formy ćwiczeń, treści programowe należy powta...
orfada6