Uczniowie z trudnościami w rozwoju emocjonalnym i społecznym.
Od momentu przyjścia na świat, dziecko zaczyna bardzo szybko się rozwijać, nie tylko pod względem fizycznym ale także pod względem emocjonalnym, społecznym, moralnym. Kształtuje się jego osobowość, wyobraźnia, myślenie. Zaczyna obserwować otaczający go świat i funkcjonujących w nim ludzi. To właśnie oddziaływania środowiskowe, oraz właściwości biologiczno-psychiczne dziecka mają ogromny wpływ na jego rozwój emocjonalny i społeczny.
I. Rozwój emocjonalny:
Osiągnięcie pełnej dojrzałości emocjonalnej przez jednostkę, jest procesem długotrwałym i nie każdy człowiek osiąga tą dojrzałość. Każdy proces emocjonalny zawiera trzy specyficzne cechy: znak emocji, intensywność procesów emocjonalnych oraz treść emocji. Emocje towarzyszą nam we wszystkich życiowych sytuacjach a ich źródłem jest otaczająca nas rzeczywistość, a więc wszelkiego rodzaju zdarzenia, otaczające nas przedmioty oraz ludzie których spotykamy w naszym życiu. W zależności od tego, co dzieje się wokół człowieka, jednostka albo się cieszy, kocha, śmieje się, lub gniewa się, smuci bądź cierpi. Emocje podzielono na pozytywne i negatywne. Pozytywne wprawiają nas w dobry nastrój, dzięki nim dobrze się czujemy, jesteśmy zadowoleni, przywracają równowagę oraz zapewniają optymalne warunki. Ale są także emocje negatywne, które uniemożliwiają zaspokajanie potrzeb jednostki lub to utrudniają. Przeżycia emocjonalne możemy zaobserwować już u niemowląt na podstawie ich reakcji wokalnych, mimicznych lub pantomimicznych. Chociaż noworodek/niemowlę nie zdaje sobie sprawy ze swoich doznań, możemy na podstawie obserwacji zauważyć co mu się podoba (np. ciepło, ssanie, kołysanie), a co nie (np. hałas, gwałtowna zmiana pozycji, zimno). W ciągu pierwszych dwóch lat życia dziecka, reakcje emocjonalne są bardzo intensywne i już wtedy można wyodrębnić takie emocje jak: gniew, radość, strach, zazdrość, nienawiść.
Niestety czasami dochodzi do zakłóceń rozwoju emocjonalnego, co niekiedy uniemożliwia osiągnięcie dojrzałości emocjonalnej. O zaburzeniach emocjonalnych mówi się gdy intensywność reakcji emocjonalnych sprawia że zachowanie jednostki odbiega od przeciętnego zachowania populacji. Zaburzenia sfery emocjonalnej mogą pojawić się stosunkowo wcześnie, bo już w wieku przedszkolnym. Zachowanie takiego dziecka, często może niepokoić. Ale musimy pamiętać, że pomimo faktu iż dziecko jest prawidłowo rozwinięte fizycznie i intelektualnie, nieprawidłowo działają u niego emocje – wpływające na jego zachowanie. Bardzo ważne dla każdego dziecka są doświadczenia życiowe. Rodzina ogrywa wielką rolę w życiu każdego malucha. Gdy dziecko czuje się dobrze w swojej rodzinie, odczuwa spokój i akceptację, czuje się kochane i bezpieczne. Ale gdy dziecko zauważy brak poczucia akceptacji, jakieś zagrożenie straci poczucie bezpieczeństwa i zacznie w nim rodzić się lęk. Niekiedy źródłem zaburzeń w rozwoju emocjonalnym dziecka jest brak miłości w rodzinie, niekiedy sytuacje konfliktowe bądź kłopoty rodziców np. finansowe lub zawodowe. Bardzo ważne w rodzinie jest to, aby nauczyć dziecko prawidłowego wyrażania uczuć. Gdy proces ten zostanie przeprowadzony nieprawidłowo, może dojść do zaburzenia zdolności kontrolowania reakcji emocjonalnych.
1. Jednym z przykładów zaburzenia jest nadpobudliwość ruchowa = zaburzenie hiperkinetyczne = ADHD. W sferze emocjonalnej przejawia się ona nadmierną impulsywnością dziecka. Dziecko takie:
Ø Często wybucha złością,
Ø Jest agresywne i konfliktowe,
Ø Jest niecierpliwe,
Ø Ma problemy z samokontrolą emocjonalną (niekiedy nadmierna płaczliwość, a czasami nadmierna reakcja na swoją krzywdę),
Ø Uskarżają się na niesprawiedliwe traktowanie, brak akceptacji,
Ø Nie wytrzymują bezczynności, dlatego są w ciągłym ruchu i stale podejmują działania w celu rozładowania pobudzenia.
Dzieci z ADHD często dezorganizują działania całej grupy (np. w szkole), czasami narażając przy tym nieświadomie siebie i innych na niebezpieczeństwo. Dziecko takie musi być pod stałą kontrolą osoby dorosłej. Należy pamiętać aby nie karać takiego dziecka, za to jakie jest. Wystarczy niekiedy zignorować niepożądane zachowanie a pochwalić dziecko za zachowanie prawidłowe. Należy stwarzać takiemu dziecku jak najwięcej okazji do aktywności ruchowej, usuwać z jego otoczenia czynniki rozpraszające, być cierpliwym i wyrozumiałym.
2. Kolejnym przykładem zaburzenia w sferze emocjonalnej jest zahamowanie psychoruchowe, charakteryzujące się słabą ekspresją uczuciową. Takie dziecko jest zawsze ciche, nie sprawia kłopotów nauczycielom, trzyma się na uboczu. Zarzuca się im małą aktywność np. w czasie lekcji. Zahamowane są reakcje mimiczne i werbalne, a pojawiają się za to reakcje wegetatywne (np. pocenie się, blednięcie – czerwienienie się, zaburzenia oddychania, niekiedy nawet omdlenia). Niekiedy zaburzenia te ujawniają się już we wczesnym dzieciństwie, ale bywają nie dostrzegane przez dorosłych. W postępowaniu z takim dzieckiem pamiętamy aby być cierpliwym, nie popędzać, nie stosować rygorów czasowych, nie wyrywać niespodziewanie do odpowiedzi, zachęcać do wypowiedzi przez pochwały, nakłaniać do wyrażania emocji, kontaktować się z dzieckiem poza lekcjami w celu obserwacji jego funkcjonowania.
3. Bardzo istotnym zaburzeniem jest nerwica. Nerwica jest czynnościowym zaburzeniem w zakresie wyższych czynności nerwowych, nie powodującym jednak zmian osobowości ani krytycyzmu (a więc nie jest to choroba psychiczna). Do jej przyczyn zalicza się: niepomyślne sytuacje życiowe, konflikty, środki toksyczne np. alkohol. Za jej główne czynniki środowiskowe u dzieci i młodzieży wymienia się szkołę, rodzinę, oraz ogół warunków społeczno-kulturowych w których żyje jednostka. W rodzinie niekorzystne są takie zachowania jak: nadopiekuńczość, nadmierne wymagania, rygor, odrzucenie. A w szkole takie zachowania jak: surowe traktowanie, ośmieszanie ucznia w obecności innych, poniżanie, straszenie, oczernianie, nieprawidłowe kontakty z rówieśnikami. Nerwica objawia się stałym lękiem, rozdrażnieniem, napięciem, niepewnością. Często towarzyszą temu: pocenie się, biegunki, nadwrażliwość itp. Wyróżnia się następujące postacie nerwic:
v Neurastenia – najczęściej spotykana forma nerwicy, jej objawy to: szybkie męczenie się, słabość, bezsenność, wybuchowość, kołatanie serca, drżenie rąk, potliwość, lęk;
v Psychastenia – objawy: brak decyzji, niepewność, unikanie kontaktów z nowymi ludźmi, obawy przed zmianami;
v N. natręctw – natręctwa, lęki;
v N. hipochondryczna – odczuwanie różnych bólów;
v N. histeryczna
v Bezgłos = afonia
v Mutyzm – odmowa mówienia;
v Jąkanie się.
Należy tu także wymienić 2 choroby o podłożu nerwicowym: anoreksję (jadłowstręt psychiczny) oraz bulimię (epizod objadania się, a następnie powodowania wymiotów).
4. U dzieci chodzących do szkoły, obserwuje się występowanie różnych postaci lęków/fobii:
Fobia szkolna – polega na niechęci lub całkowitej odmowie chodzenia do szkoły. Wyróżnia się 2 rodzaje tej fobii: pierwszy dotyczy dzieci dopiero idących do szkoły (ich obawy wypływają z lęku przed odłączeniem się od mamy/rodziny i zostaniu samemu w szkole), a drugi dotyczy dzieci już chodzących do szkoły (obawy wypływają z lęku przed ośmieszeniem, niepowodzeniem, krytyką).
Lęk przed oceną – ujawnia się w momencie gdy dziecko jest obserwowane przez innych a potem jest oceniane. Dzieje się tak np. w czasie odpytywania, egzaminów. Dziecko nie radzi sobie z napięciem i często odczuwa tzw. „pustkę w głowie”.
Lęk przed karą – objawia się zachowaniem dziecka np. gdy specjalnie gubi swój dzienniczek ze złą oceną, kłamie. Stara się unikać tego, co budzi w nim lęk.
Czasami lęki te przybierają takie rozmiary że dziecko nie jest w stanie przyswajać nowych wiadomości, uczyć się, uczestniczyć w życiu klasy/szkoły. Ważne jest aby odnalazło wtedy wsparcie w swoich rodzicach, nauczycielach, rówieśnikach.
Podstawową przyczyną zaburzeń emocjonalnych u dzieci jest brak poczucia własnej akceptacji oraz bezpieczeństwa. Aby pomóc takiemu dziecku należy stworzyć mu bezpieczne warunki do życia a w szkole do nauki. Dziecku musi odczuć że jest akceptowane, bezpieczne. Trzeba je często dowartościowywać. Szkoła powinna współpracować z rodzicami takich dzieci, aby zostały podjęte odpowiednie, odpowiedzialne działania. W szkole powinna panować życzliwa atmosfera, a wszystkie zasady powinny być jasno określone. Popularną formą są kontrakty zawierane między uczniami a nauczycielami. Bardzo ważne jest aby zarówno dorośli jak i dzieci przestrzegały ich zasad. Jeżeli dzieci będą znały zasady jakie obowiązują, będzie im łatwiej funkcjonować w środowisku szkolnym, będą czuły się bezpieczniej. Jeżeli nauczyciele pokażą dzieciom że także wypełniają postanowienia kontraktu, dzieci poczują się przez to bardziej ‘dorosłe’, poważniej traktowane.
Nauczyciel powinien starać się zrozumieć ucznia, wzbudzić jego zaufanie. Stać się dla ucznia przyjacielem, powiernikiem, przewodnikiem.
W każdej szkole jest pedagog szkolny, który wspiera wychowawcę oraz rodziców. Wspiera także uczniów. Jeżeli zaburzenia emocjonalne są głębsze, dziecko może wziąć udział w psychoterapii w gabinecie psychologa. Ale bardzo istotną rolę pełnią Poradnie Psychologiczno-Pedagogiczne, pod opieką których powinno znaleźć się każde dziecko z zaburzeniami rozwojowymi.
II. Rozwój społeczny:
Wśród dzieci coraz częściej występują jednostki wykazujące zaburzenia rozwoju społecznego i emocjonalnego. W psychologii jednostki te nazywa się dziećmi sprawiającymi trudności wychowawcze albo niedostosowanymi społecznie. Według D. H. Stotta, brytyjskiego psychologa, dziecko niedostosowane popada w konflikty z dorosłymi, nie nawiązuje kontaktów społecznych, jest wyobcowane w grupie rówieśniczej.
Wiele różnorodnych czynników może spowodować zaburzenia w życiu społecznym dziecka.
Z pewnością należą do nich:
- pozbawienia opieki
-brak środków materialnych
- brak dostatecznej opieki w związku z pracą zawodową rodziców
- zaburzenia funkcjonalne rodziny (Np. rodzina w rozkładzie, poważne błędy wychowawcze rodziców, brak troski o dziecko – alkoholizm, demoralizacja)
To wszystko prowadzi do zachowań wycofujących, które polegają na unikaniu kontaktów społecznych a także do zachowań antysocjalnych charakteryzujących się agresją.
1. Agresja to zachowanie fizyczne lub werbalne skierowane przeciwko komuś lub czemuś. Podejmowane jest z zamiarem skrzywdzenia lub zniszczenia. Dzieci agresywne sprawiają trudności wychowawcze, gdyż ich zachowanie się cechuje brak zdyscyplinowania powodujący naruszenie regulaminu szkolnego oraz różnych norm współżycia społecznego. Agresja oznacza atak fizyczny, jak i słowny, krzyk, wyzwiska, groźby, wyśmiewanie.. Mogą one występować chwilowo lub w formie stałej jako wrogość lub nawyk napastowania.
Psychologowie wyróżniają agresje prospołeczną, która związana jest z działaniem w obronie innej instytucji, porządku publicznego, oraz agresję antyspołeczną, polegająca na inicjowaniu ataku. Czasem zdarza się ze obie te agresje mogą się łączyć, Np. nieuzasadniona brutalność policjanta. Powstało wiele koncepcji wyjaśniających genezę agresywnego zachowania. Jedna z nich ujmowała agresje jako wrodzony instynkt, zwany instynktem walki. Później jednak wyróżniono instynkt agresji i zachowania agresywne. Każdy człowiek może świadomie regulowac swój instynkt agresji. Psychologowie opracowali także hipotezę frustracji – agresji. Zakłada ona związek tych zjawisk, przyjmuje ze frustracja Zasze prowadzi do agresji, a agresja do frustracji.
Istnieje wiele rodzajów agresji, ale podstawowe są 5 z nich.
§ Pierwsza to agresja patologiczna, która powstaje na skutek funkcjonowania systemu nerwowego, wynikających z czynników anatomicznych, fizjologicznych i hormonalnych.
§ Na drugim miejscu jest agresja frustracyjna powstająca jak sama nazwa mówi przez frustrację, niemożliwością osiągnięcia celu lub spełnienia potrzeby.
§ Kolejna to agresja wyuczona społecznie, jest rezultatem nagród i kar, z jakimi jednostka się styka.
§ Agresja instrumentalna- jednostka może nauczyć się ze agresja prowadzi do zaspokojenia potrzeb. Osiągnięcie celu staje się nagroda. Ta agresja może pojawić się u dzieci, które krzykiem i awanturami, a nawet groźbami dotyczącymi zniszczenia jakiegoś przedmiotu musza wymusić na rodzicach spełnienie swoich zadań.
§ Kolejny rodzaj agresji to modelowania, czyli wywołanie określonych zachowań przez dostarczenie odpowiednich wzorów( rodzice, wychowawcy, a także kio, telewizja, gry komputerowe są tymi wzorami.
Należy przeciwstawiać się agresji poprzez karanie. Kary nie mogą być zbyt surowe i musza być połączone z nagradzaniem zachowań odpowiednich.
2. Kolejnym z objawów niedostosowania społecznego, jest wadliwe funkcjonowanie w roli ucznia. Wagary są jednym z przejawów zaburzenia stosunków kształtujących się między uczniem a szkołą. Mogą być pierwszym etapem rozwoju włóczęgostwa, przestępczości.
Z tego względu przeciwdziałanie wagarom jest formą wczesnego zapobiegania poważniejszym dewiacjom we współżyciu społecznym dzieci i młodzieży.
3. Kalectwo może sprzyjać zaburzeniom w rozwoju społecznym i emocjonalnym dziecka, jak również przyczyniać się do niepowodzeń szkolnych. Dziecko może dojść do niejasnego odczuwania swego upośledzenia jako kary i do poczucia winy; może stać się bądź to agresywne, bądź trwożliwe i niespokojne w stosunku do otoczenia. Widoczne właściwości wyglądu zewnętrznego odróżniające dziecko kalekie od jego pełnoprawnych rówieśników bywają powodem ironicznych lub pogardliwych określeń. Jeśli nawet nie są one używane przez osoby z otoczenia, dziecko kalekie dostrzega swe defekty, odczuwa swą odmienność. Może to powodować wystąpienie u niego przykrych stanów emocjonalnych, zahamowanie aktywności, izolowanie się od rówieśników, unikanie kontaktów z nimi. Nieraz znów dziecko kalekie, wskutek doznanych frustracji wywołanych ograniczeniem aktywności ruchowej lub negatywnym ustosunkowaniem się do otoczenia, staje się agresywne i złośliwe lub demonstracyjnie ujawnia swe kalectwo, aby w ten sposób pozyskać współczucie i życzliwość oraz zapewnić troskliwą opiekę.
4. Przestępczość nieletnich wiąże się z popełnianiem przez nich czynów sprzecznych z obowiązującymi normami prawnymi. Ze względu na wyrządzane szkody społeczne czyny te są zagrożone sankcją karną pozbawienia wolności. U małoletnich występują przestępstwa mające charakter czynów chuligańskich. Polegają one na niszczeniu mienia społecznego, słownym napastowaniu lub biciu przypadkowo napotkanych przechodniów. Różne są uwarunkowania czynów przestępczych. Do czynników sprzyjających rozwojowi przestępczości nieletnich należy trudna sytuacja materialna rodziny, brak środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Atmosfera wychowawcza panująca w rodzinie jest uzależniona od jej struktury. Powstawaniu dewiacji w rozwoju społecznym dzieci i młodzieży sprzyja rozbita rodzina, rodzina skłócona i narażona na częste konflikty, rodzina, w której funkcje opiekuńcze spełnia macocha lub ojczym. Przestępczość nieletnich jest następstwem zaburzeń w procesie socjalizacji. Przeciwdziałanie im wymaga podjęcia właściwego oddziaływania resocjalizującego. Zmierza ono do zahamowania form aktywności sprzecznych z akceptowanymi normami społecznymi oraz wytworzenia nawyków działania prospołecznego.
BIBLIOGRAFIA:
1. Dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi, Małgorzata Święcicka.
2. Logopedia, Irena Styczek.
3. Pedagogika społeczna, T. Pilch, I. Lepalczyk.
4. Podstawy psychologii, W. Pilecka, G. Rudkowska, L. Wrona.
5. Podstawy psychologii ogólnej, Maria Przetacznik-Gierowska, Grażyna Makiełło-Jarża.
6. Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża.
7. Psychologia wychowawcza, M. Przetacznik- Gierowska.
8. Zrozumieć emocje, K. Oatley, J. Jenkins.
3
pola-pokot