Bogdan Wojciszke „Wiedza i sądy o świecie społecznym”
Autor wychodzi od założenia, że świat społeczny jest światem interpretowanym przez uczestników – znaczenia sytuacji społecznych nie są z góry dane, lecz są skutkiem interpretacji dokonywanych przez uczestniczących przez nich ludzi. Dlatego też powinniśmy wiedzieć jakie struktury wiedzy zawiera ludzki umysł, jak są zbudowane i co decyduje o ich użyciu.
I. Struktury wiedzy: schematy, skrypty i teorie
Schemat poznawczy (definicja i charakterystyka):
· organizacja naszych uprzednich doświadczeń z jakimś rodzajem zdarzeń, osób czy obiektów
· podstawowy element wiedzy o świecie społecznym
· zawiera wiedzę uogólnioną, wyabstrahowaną z konkretnych doświadczeń (epizodów – egzemplarzy schematów)
· im lepiej wykształcony schemat, tym bardziej jego zawartość jest wyabstrahowana z wiedzy o konkretnych egzemplarzach, im słabiej wykształcony schemat – tym większą rolę w jego reprezentacji odgrywają informacje o pojedynczych egzemplarzach
Schematy są zbudowane zgodnie z zasadą prototypowości – według niej rdzeniem znaczeniowym schematu jest prototyp, czyli egzemplarz najbardziej typowy, najlepiej spełniający schemat. Wg Trzebińskiego (1981) prototyp jest wypośrodkowaniem czy uśrednieniem wiedzy o napotkanych egzemplarzach. Prototyp pozwala rozpoznawać obiekty i wnioskować o ich niezaobserwowanych jeszcze cechach.
Zasada prototypowości cechuje wszystkie schematy, które stosownie do rodzaju reprezentowanych w nich obiektów można podzielić na:
1) schematy osób i ich rodzajów (np. stereotypy, patrz punkt IV)
2) skrypty – umysłowe reprezentacje zdarzeń, działań lub ich ciągów. Zawierają typowe elementy i okoliczności charakterystyczne dla danego zdarzenia i powtarzające się w większości jego wykonań. Egzemplarzami tego schematu są kolejne wykonania skryptu. Skrypty charakteryzują się ponadto czasową organizacją poszczególnych scenek i są strukturą zarówno poznawczą (przetwarzanie informacji) jak i wykonawczą (gotowy program do działania dla jednostki)
3) schematy cech – odzwierciedlają rodzaje zmienności zachowań ludzkich. Dla poszczególnych cech można znaleźć wiele wyrażających je zachowań, a ludzie z tej samej kultury są zwykle zgodni co do typowości danych zachowań dla cechy, a więc tego które zachowania pozwalają silnie, a które słabo wnioskować o cesze.
4) Teorie potoczne – czyli inaczej wiedza ludowa. ;-) Mogą być zarówno ogólnymi teoriami na temat człowieka, jak i teorie jego różnych właściwości. Wyznawane teorie mają wpływ na rozwój człowieka, co pokazała Carol Dweck (1996). Ludzie wierzący, że inteligencja jest cechą daną na stałe (około 40%) chętniej wybierają zadania dokumentujące i mierzące ją, natomiast ludzie wierzący, że jest cechą zmienną wybierają zadania stanowiące wyzwanie i rozwijające ją.
II. Funkcjonowanie wiedzy
Funkcje schematów:
· Najważniejszą funkcją schematów jest ułatwianie przetwarzania dochodzących z zewnątrz danych, a więc ułatwienie zrozumienia i pamięci zdarzeń.
· Struktury wiedzy ukierunkowują naszą uwagę i spostrzeganie na te cechy, na podstawie których możemy się zorientować, czy dany obiekt jest egzemplarzem schematu czy też nie. Przykładowo Carver i de la Garza (1984) prezentowali badanym opis wypadku samochodowego, który spowodował albo 22-latek albo 84-latek. Badanych proszono o wskazanie jakie dalsze informacje są im potrzebne do rozstrzygnięcia o stopniu odpowiedzialności bohatera za wypadek. Informacje poszukiwane przez uczestników eksperymentu zależały od schematu młodego kierowcy (nacisk na poszukiwanie inf. na temat spożycia alkoholu) i starego kierowcy (nacisk na jego psychiczne samopoczucie).
· Schematy wpływają na rozumienie zdarzeń i formułowanie sądów zazwyczaj w formie asymilacji – wieloznaczne inf. są podciągane pod schemat, a w konsekwencji ludzie mają różne interpretacje tej samej informacji. Higgins, Rhole i Jones (1977) przestawili badanym historię, w której Donald, bez większego doświadczenia żeglarskiego chce przepłynąć Atlantyk. Zamiar można ocenić albo jako odważny, albo jako lekkomyślny. Wybór interpretacji zależy od bliskości użycia schematu danej cechy.
· Schematy są odpowiedzialne za selektywność pamięci – lepsze zapamiętywanie informacji związanych ze schematem. Chociaż niejaki Srull (1981) wykazuje, że sprzeczność danych ze schematem również podnosi poziom ich zapamiętywania, szczególnie gdy człowiek ma czas, by przemyśleć i głęboko przetworzyć ową sprzeczność. Więc jak jest naprawdę?
Wojciszke opisuje sytuacje wkroczenia informacji schematopodobnych we wspomnienia konkretnych zjawisk czy osób (np. zestawiamy człoweika, który zatrzymał nasz samochód ze schematem „policjant”, w efekcie czego mieszamy informacje faktyczne z informacjami wynikającymi ze schematu, czyli możemy przypisać policjantowi posiadanie pałki, gdy ten jej faktycznie nie miał). Takie sytuacje określane są mianem konstruującego przetwarzania informacji i są dowodem na generatywny, a nie reproduktywny charakter pamięci.
Wskaźnikiem nakładania się informacji schematopodobnej na informację z zewnątrz jest zjawisko fałszywych alarmów – polegających na nietrafnym rozpoznaniu informacji faktycznie nowej jako już prezentowanej i znanej. (przeciwieństwem fałszywych alarmów są trafienia – poprawne rozpoznania informacji faktycznie już przetwarzanej jako „starej”)
Arthur Graesser (1981) – analiza częstości fałszywych alarmów i trafień w rozpoznawaniu zdarzeń. Na początku ustalono kompletny spis scenek tworzących szereg skryptów takich jak „wstawanie rano”, czy „wykład na uczelni”. W pilotażu poproszono grupę osób o ocenę typowości zdarzeń składających się na skrypty. Na podstawie pilotażu skonstruowano historyki opisujące zachowania pewnej osoby zwanej Jackiem. Każda historyjka zawierała 8 skryptów, ale były one niepełne w stosunku do kompletnej postaci skryptu. Badanych zapoznano zarówno z pełnymi skryptami i ze zmodyfikowanymi historyjkami, po czym mierzono ich stopień zapamiętywania – badanych pytano, które zdarzenia występowały w historyjce o Jacku.
Trafienia – ich natężenie okazało się niezależne od stopnia typowości zdarzenia dla skryptu. Jednakże nie są czystym wskaźnikiem pamięci re produktywnej, gdyż mogą być oddziaływaniem reprodukcji danych i ich generowania ze schematu.
Fałszywe alarmy - ich poziom rósł jako wykładnicza funkcja typowości zdarzenia (czyli bliskie zeru dla zjawisk nietypowych, bliskie poziomu trafień dla zdarzeń typowych.
· Kolejny dowód na generatywny charakter pamięci
· Rzeczywistym wskaźnikiem pamięci reproduktywnej byłaby różnica między trafieniami a fałszywymi alarmami.
Odpowiedź na to, które informacje – zgodne czy niezgodne ze schematem są łatwiej zapamiętywane zależy od definicji pamięci.
· Jeśli pamięć to proces reprodukcji danych, lepiej pamiętane są dane nietypowe, niezgodne ze schematem, co przejawia się w efekcie sprzeczności.
· Jeśli pamięć to suma subiektywnych wspomnień na temat obiektu czy zdarzenia, to więcej takich wspomnień mamy na temat danych zgodnych ze schematem, ponieważ wiele tych danych jest rekonstruowanych na podstawie schematu. Przejawia się to w efekcie zgodności.
Posługiwanie się schematami grozi błędami nadużycia schematu – przypominania sobie takich danych, z którymi człowiek się nie zetknął a jedynie wywnioskował.
III. Regulacja zachowania
Skrypty stanowią gotowy program działania. Aby skrypt został wykonany, w naszym zachowaniu muszą być spełnione 3 warunki:
1) Skrypt musi być wykształcony w umyśle
2) Skrypt musi być w danej sytuacji zaktywizowany – przejście schematu z pamięci długotrwałej do pamięci operacyjnej, aktualnie używanej. Aktywizacja może się odbywać dwoma drogami:
· Percepcyjnie, odbodźcowo – skutek zaobserwowania obiektu związanego ze strukturą, bądź egzemplarza schematu
· Przedpercepcyjnie – dostępność pamięciowa jakiejś wiedzy będzie podwyższona już w momencie wejścia człowieka w daną sytuację. Najbardziej prawdopodobne jest to gdy:
v im subiektywnie silniej oczekujemy pojawienia się w otoczeniu egzemplarzy danego schematu
v im silniej egzemplarze tego schematu powiązane są z realizacją celów i motywów podmiotu
v im krótszy czas upłynął od uprzedniego zaktywizowania schematu
v im częściej dany schemat był aktywizowany w przeszłości (skrzywienie zawodowe ;-))
3) Trzeba wejść w skrypt w roli jednego z aktorów (+ konieczna jest także reguła wchodzenia w skrypt w roli jednego z aktorów)
Wilson i Capitman (1982) – dowód na konieczność zaktywizowania skryptu by wpłynął on na zachowania. Badanym (mężczyznom) przedstawiano tekst neutralny, bądź o flirtowaniu, po czym podstawiano atrakcyjną studentkę. Aktywizacja skryptu „podryw” prowadziła do częstszych prób nawiązania kontaktu z dziewczyną. Efekt jednak zanikał, gdy między czytaniem tekstu a rozmową z dziewczyną mijało kilkanaście minut.
Bargh, Chen i Burrows (1996) – wskazują, że zachowanie zmienia się także pod wpływem aktywizacji schematów cech lub osób. Badanym aktywizowano cechę „uprzejmy” albo „nieuprzejmy”. Po zakończeniu tego zadania, badani mieli zwrócić się do eksperymentatora o przydział następnej czynności, jednak ten był zajęty rozmową z pozorantem. To czy osoba badana przerwała tę rozmowę zależało od wcześniej zaktywizowanego pojęcia.
1
gusko_i