1
Uwarunkowania społeczno kulturalne – ludzie przywiązani do własnej tradycji narodowej (tematyka) najczęściej oglądają filmy własnej produkcji; produkcja tych krajów pozostaje ubogo ilościowo i finansowo, ale nie artystycznie.
Państwa skandynawskie: Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia i Szwecja.
Charakterystyczne w tym kinie jest:
– umiłowanie dla pejzażu (lasy, jeziora, góry)
– mitologizowanie pór roku (panteistyczny stosunek do lata)
– odczucie biologicznego rytmu życia
– tematyka pogańskich rytuałów przemieszana z surowym moralizatorstwem rodzi metafizyczny mistycyzm
– mroczny, religijnie zabarwiony pesymizm
– tematyka wiejskiego obyczaju i folkloru zaczerpnięta z tradycji ludowej
Żaden z krajów skandynawskich nie rościł sobie praw do wynalezienia kinematografu. Pierwsze pokazy odbywały się już na wiosnę 1896 roku.
Pierwsze stałe kina powstały w latach 1902 – 1904. (Sztokholm, Kopenhaga, Helsinki, Göteborg)
Początkową produkcje stanowiły filmiki komediowe i dokumentalne kręcone przez zagranicznych operatorów.
Ole Olsen (1863-1943) Pionier kina duńskiego. Solidny przedsiębiorca rozrywkowy, zaczął od kręcenia pogrzebu króla Danii Chrisiana; potem z operatorem Sørensenem zaczęli realizować fabularne filmy komiczne i dramatyczne z udziałem aktorów. W listopadzie 1906 powstało towarzystwo filmowe NORDISK FILMS KOMPAGNI – symbolem niedźwiedź polarny kroczący po ziemskim globie. W ciągu kilku lat rozrosło się do miary światowej potęgi, ustępowała jej jedynie Pathé. Początki był jednak trudne. Pierwsze filmy powstały z jego bliskim współpracownikiem Vigo Larsenem : „Polowanie na lwy”; „Polowanie na niedźwiedzia”; „Polowanie na niedźwiedzia polarnego”
Od początku istniała tendencja do adaptacji literatury. Powstał między innymi „Hamlet” kręcony w prawdziwym zamku w Elsynorze.
Olsen stawiał sobie między innymi za cel szerzenie kultury (tylko 2% kopii obsługiwało rynek wewnętrzny Skandynawii)
Szerokim zainteresowaniem cieszyły się „dramaty” z życia kosmopolitycznych wyższych sfer.
Elementy egzotyczne i sensacyjne z obowiązkowym nieszczęśliwym zakończeniem (szczególnie domagali się tego Rosjanie – w przypadku szczęśliwego zakończenia robiono nieszczęśliwe z Mozżuchinem zamiast Psilandera) ß Typowy schemat przedwojennej duńskiej produkcji.
– Duńczycy jako pierwsi opracowali zróżnicowany montaż ujęć z różnego dystansu i punktu widzenia kamery
– Stosowali ujęcia lustrzane, zdjęcia zwolnione, nakładane i zamglone.
– Do maksimum wykorzystali techniczne warunki pracy w atelier, szczególnie praca z światłocieniem (czerpał z nich natchnienie niemiecki ekspresjonizm).
– Udało się im nawiązać współpracę z wybitnymi aktorami teatralnymi – Asta Nielsen i Valdemar Psilander wykształcili w pełni świadomy styl swojego aktorstwa filmowego.
W Szwecji kolebką produkcji filmowej był od 1907 roku Kristianstad. Pierwsze próby podejmował tam Frans G. Wilberg. Potem założono tam spółkę AB SVENSKA BIOGRAFTEATERN (w skrócie SVENSKA BIO); jej szefem został fotograf
Charles Magnusson (1878-1948); zaczynał od realizacji filmów dokumentalnych, potem poszedł w stronę bardzo teatralnych adaptacji literatury w styli Film d’Art. Już w 1911 wysyłał swoje ekipy za morze (m.in. do Nowego Yorku) – nakręcone materiały były wykorzystywane w wielu filmach. To on wykreował m.in. Victora Sjöstörma i Maritza Stillera.
Drugi ośrodek powstał w Göteborgu w firmie fotograficznej Hasselblad. Chcieli oni między innymi przezwyciężyć monopol Pathé i Nordisku. W latach 1914 – 17 realizowali farsy i filmy sensacyjne na dobrym poziomie. W wyniku porozumienia z Pathé powstała SKANDIA, a potem po połączeniu z Svenska Bio narodziła się AB SVENSK FILMINDUSTRI istniejące do dziś.
Podobne początki były w pozostałych krajach skandynawskich, ale nigdzie nie wytworzył się przemysł na taką skalę.
We wszystkich krajach praktycznie od początku pojawiały się obostrzenia cenzuralne, które w znacznym stopniu wpłynęły na charakter i jakość produkcji; (np.: ograniczenie prywatnej inicjatywy produkcyjnej).
FILMY:
„Przepaść” (1910) reż: Urban Gad, wyk: Asta Nielsen; melodramatyczna fabuła nie odbiegająca od panujących szablonów; umiar i prostota w rozwijaniu wątków przy stałej dbałości o realizm; scenariusz Gada (był malarzem i dziennikarzem), bardzo udana kreacja Asty Nielsen.
„Atlantyda” (1913) Z wytwórni Ole Olsena; wyraz katastroficznych nastrojów epoki oparty na motywach tragedii „Titanica”; scena paniki filmowana z 5 kamer, wysoki budżet.
„Ingeborga Holm” (1913) reż.: Vistor Sjöstörm; film społeczny, kobieta w wyniku fatalnych okoliczności popada w skrajną nędzę i jest zmuszona do życia w przytułku; mąż umiera, prawo rekwiruje jej cały majątek, sąd pozbawia opieki nad dziećmi, matka traci zmysły; otrząśnięcie przychodzi po latach gdy spotyka dobrego syna. W roli matki Hilda Borgstörm – jedna z lepiej opłacanych gwiazd.
„Miłość i dziennikarstwo” reż. Mauritz Stiller, zapowiedź jego wyrafinowanego poczucia humoru, które w latach 1912 – 1916 zaowocowało 32 farsami i filmami komediowymi.
„Klown” reż. A. W. Sandeberg, wyk. Valdemat Psilander (jedna z największych gwiazd, wieczny amant ze świata salonów, najlepiej opłacany, zmarł na zawał w wieku 33 lat). Akcja filmu toczy się w środowisku cyrkowym; stonowany melodramat o charakterze nostalgicznym.
Po wybuchu wojny zmiany. Zmniejszyły się możliwości eksportu do państw Ententy, Olsen otwarł swoją filię w Berlinie. Spowodowało to znaczny wzrost produkcji, co niestety nie szło w parze z jakością. Powodzeniem cieszyły się filmy pacyfistyczne. Melodramaty z Nordisku po wojnie stały się anachronizmami, znacznie lepiej w gusta wpadały produkcje amerykańskie. W Szwecji zaczynał tworzyć Carl Theodor Dreyer, ograniczono tam znacznie produkcję filmów, ale za to wszystkie nowopowstałe zasługiwały na miano arcydzieł. Ponownie zabrano się za adaptacje literatury – tym razem rodzimej à Selma Lagerlöf ; różne traktowanie tematu: Sjöstörm jako rodowity Szwed starał się o zachowanie oryginału i realizmu, Stiller jako imigrant z Finlandii swobodnie wykorzystywał wątki literackie do budowy własnej wizji świata; (Sjöstörma – poeta; Stiller – malarz) Mroczna tematyka zniechęciła najszersze grupy widowni; zmienianie tematów na łatwiejsze doprowadziło do stopniowego wygasania talentu obu twórców; wyemigrowali do Hollywood (po 1920) – nie osiągnęli zamierzonych sukcesów (walka o niezależność); po powrocie nie zdołali już odzyskać swojej pozycji.
„Terje Vigen” (1917) reż. Victor Sjöstörm, scen. Gustaf Molander na podst. Henrika Ibsena; Blokada morska w czasach Napoleona, młody rybak wyrusza po żywność dla rodziny, zatrzymany przez brytyjskiego oficera nie zdąża z powrotem – rodzina umiera; kiedyś sytuacja się odwraca – rybak odpłaca się dobrocią.
Sukces o charakterze międzynarodowym; pierwsze w pełni świadome wykorzystanie poetyki i dramaturgii północnej przyrody. Zapoczątkował serię ekranizacji arcydzieł literatury skandynawskiej.
„Banici” (1918) reż. Victor Sjöstörm; Połowa XIX w., miłość pasterza i bogatej wdowy, poborca podatkowy, który pragnie posiąść kobietę i majątek – uciekają w góry, ginie ich dziecko, poszukiwani, w wiele lat później umierają w miłości w burzy śnieżnej. Wielka rola pejzażu – zdjęcia Juliusa Jeanzona (stały współpracownik Sjöstörma); surowy i brutalny realizm.
„Skarb pana Arne” (1919) reż. Mauritz Stiller, scen. Gustaf Molander na podst. Selmy Lagerlöf; dramatyczno-liryczna opowieść; trzech szkockich oficerów ucieka z więzienia; trafiają na plebanię, mordują mieszkańców i uciekają ze skarbem, później jedna z ocalałych zakochuje się w oprawcy swojej siostry. Staranne wyczucie obrazu; słynna scena końcowa – pochód przez lód zatoki.
„Erotikon” (1920) reż. Mauritz Stiller, kameralna komedia o czworokącie miłosnym zrealizowana z wielkim rozmachem i nakładem kosztów.
„Wdowa po pastorze” (1920) reż. C. T. Dreyer, pochodził z Danii, jest to jego pierwszy film w Szwecji. Wiejska komedia rozgrywająca się w XVII wiecznej Norwegii. Nowoprzybyły pastor musi poślubić wdowę po swoim poprzedniku, przyjeżdża tam ze swoją wybranką, ale zataja ten fakt oczekując na śmierć sędziwej wdowy – jednak nie wszystko układa się po jego planach (wdowa jest niebywale żywotna). Kręcone w 100 % w autentycznych wnętrzach; zarazem liryzm i przejrzystość narracji; dramaturgiczne operowanie zbliżeniami – pogłębienie psychologii.
„Furman śmierci” (1921) reż. Victor Sjöstörm ,na podst. Selmy Lagerlöf; ekranizacja opowiadania o widmowym powozie śmierci połączona z moralizatorstwem; ten kto umrze w noc sylwestrową będzie musiał zostać furmanem. Ojca-pijaka zbawia siostra czyniąc ofiarę z siebie samej. Retrospekcje ułożone w systemie szkatułkowym, ciekawe oświetlenie i zdjęcia wielokrotnie nakładane, w narracji tryb oznajmiający i warunkowy. Jedno z najwybitniejszych dzieł okresu niemego w kinie na świecie.
„Czarownica” (1918-21) reż. Benjamin Christiansen, jeden z najambitniejszych duńskich twórców, „Czarnoksięstwo na przestrzeni wieków”; („Häxan”); połączenie dydaktycznego wykładu z fikcją, poprzedzone wieloletnimi pracami badawczymi ilustrujące rozwój magii i czarnoksięstwa na przestrzeni dziejów. Bardzo kosztowne i długotrwałe prace; film ten jest prekursorem AUTOTEMATYZMU - autor zachowuje dystans wobec tworzywa i odsłania kulisy realizacji burząc przestrzeń między fikcją i kamerą. Film wyprzedzał swoją epokę, co stało się przyczyną jego klęski. Christiansen wyemigrował do USA i zaczął kręcić horrory.
„Gösta Berling” (1924) reż. Mauritz Stiller, wyst. Greta Garbo, na podst. Selmy Lagerlöf; z początku wynikł konflikt z autorką – nie podobały się jej wcześniejsze innowacje Stillera; obyczajowy fresk z życia arystokracji u progu XIX w. Miłość pastora do młodej szlachcianki, prowadzi hulaszczy tryb życia, by po wielu perypetiach zrehabilitować się i zasłużyć na rękę ukochanej. Film kręcony z rozmachem, wiele scen widowiskowych, cieszył się dużym powodzeniem w Szwecji i zagranicą; w Polsce pod tytułem: „Gdy zmysły grają”
Po tym filmie Stiller i Garbo wyjeżdżają do USA.
Po 1923 roku najwybitniejsi twórcy emigrowali do Hollywood à załamanie się koniunktury w kraju i kuszące oferty zza granicy (obietnice pełnej swobody działania) ß doprowadziły do wielu osobistych dramatów. W kraju pozostali dawni asystenci mistrzów – nikt się specjalnie nie wybił, jedynie w dalszym ciągu popularnością cieszyły się filmy z tzw. nurtu „wiejskiego romantyzmu”.
Od 1913 działał Ogólnokrajowy Związek Kin Komunalnych – KKL à zajmował się zabiegami antymonopolistycznymi (produkcja – wynajem – rozpowszechnianie)
Wyczerpywanie się tematów skłaniało twórców do sięgania do drugorzędnej literatury.
Bezsporny jednak pozostaje wkład w wypracowanie różnorodnych środków technicznych i narracyjnych w kinie. Reżyserzy tworzyli w pełni świadomie ukształtowane artystyczne dzieła sztuki filmowej.
Wprowadzenie filmu dźwiękowego w Skandynawii nie nastręczało większych problemów. Wszystko dokonało się w latach 1929 – 31.
Pracowano nad własnym patentem dźwiękowym; rozpoczęła się współpraca z innymi krajami.
Po raz kolejny nastąpiło ogólne obniżenie się poziomu produkcji.
Nastąpiła sytuacja ogólnego rozbicia. Wielu twórców wyemigrowało, część zginęła, reszta w więzieniach.
Na ekranie odbijają się pośrednio, ale sugestywnie dramatyczne niepokoje. Pojawiają się utwory z tezą, poruszające trudne sprawy społeczne. Na ekrany wkroczył człowiek współczesny – „zwykli ludzie w sytuacjach ekstremalnych”
Uciążliwa stała się okupacja - zlikwidowano KKL, zakazano wyświetlać produkcji alianckich – zastąpiono je niemieckimi kronikami, podniesiono podatki na krajowe produkcje.
Pewne osiągnięcia produkcji okresu wojennego były naprawdę żałosne.
Po wojnie stopniowe odradzanie się ß dotacje i zainteresowanie ze strony państwa.
Druk i opracowanie: Michał Pyka
vesper_fischer