RR_03_08.pdf

Anna Tobolska

Przestrzenne aspekty ekspansji zagranicznej

korporacji międzynarodowych w koncepcjach

internacjonalizacji 1

Wstęp

Korporacje międzynarodowe uznawane są za jeden z najważniejszych podmiotów

współczesnej gospodarki światowej, generujący procesy globalizacji. Posiadają

one pewne wyróżniające je wśród innych przedsiębiorstw cechy przestrzenne, do

których można zaliczyć przede wszystkim rozproszenie działalności w różnych

regionach geograﬁ cznych, w różnych krajach, co prowadzi do powstania nowych

relacji między odległymi geograﬁ cznie miejscami poprzez przepływy ludzi, wiedzy

i informacji, technologii, dóbr czy kapitału. Ponadto korporacje międzynarodowe

wpływają na kształtowanie się struktury gospodarki, w tym także przestrzennej,

na różnych poziomach: lokalnym, regionalnym, globalnym. Za istotną cechę tych

mega-przedsiębiorstw można uznać także zdolność do ekspansji zagranicznej

w postaci przepływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ), która może

być rozpatrywana w kategoriach dyfuzji zasobów przedsiębiorstwa.

Cechy te sprawiły, że korporacje międzynarodowe stały się przedmiotem ba-

dań geograﬁ i ekonomicznej, w szczególności geograﬁ i przedsiębiorstw – nurtu,

który można wydzielić z subdyscypliny geograﬁ i przemysłu i w którym szczegó-

łowo przedstawia się lokalizację, oddziaływanie i organizację przestrzenną przed-

siębiorstw, w tym również międzynarodowych (np. Domański 1997, Tobolska

2004, Śleszyński 2007). W polskiej literaturze geograﬁ cznej od końca lat 1990.

ukazują się dość licznie opracowania dotyczące różnych aspektów funkcjono-

wania korporacji międzynarodowych m.in. w postaci szczegółowych monograﬁ i

wybranych korporacji (np. Stryjakiewicz 1999, Stryjakiewicz, Wajda 2003, Waj-

da, Zalewska 2003, Wajda, Zorićić-Wołek 2003, Stryjakiewicz i in. 2004), czy

analiz dotyczących ekspansji korporacji w ujęciu ilościowym, w postaci wielkości

napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (stosowany skrót: BIZ) i ich

kierunków (np. Wieloński 2003, Sala 2005, Tobolska 2007) oraz efektów tej

1 Praca ﬁ nansowana ze środków na naukę w latach 2007–2009 jako projekt badawczy własny

nr N306 057 32/3609

Anna Tobolska

ekspansji, szczególnie w odniesieniu do gospodarki polskiej (np. Stryjakiewicz

1999, Domański 2001, Sala 2003, Wdowicka 2005, Matykowski, Tobolska 2006,

Gierańczyk, Stańczyk 2003). Za odrębną grupę opracowań z tego zakresu można

uznać analizy dotyczące lokalizacji siedzib spółek korporacji (Zioło, Piróg 2002,

Rogacki 2006, Zioło 2006, Śleszyński 2007). Zostały również sformułowane

modele ogólne zachowań korporacji w relacji do innych ﬁ rm w kontekście prze-

mian polskiej przestrzeni przemysłowej (Zioło 2003, Tobolska 2004a, b, 2006a).

Interesującym nurtem badań są analizy wpływu korporacji międzynarodowych

na rozwój lokalny i regionalny (Dziemianowicz 1997, Stryjakiewicz 1999, 2004,

2005, Domański 2005, Wiederman 2007). W literaturze zagranicznej najbardziej

znanym przedstawicielem nauk geograﬁ cznych rozwijającym problematykę kor-

poracji międzynarodowych jest chyba P. Dicken i jego prace z 1992 „Global Shift.

The internationalization of Economic Activity” i z 1998 „Global Shift. Transforming the

World Economy” , do których często odwołują się ekonomiści (np. Zorska 1998),

jak i autorzy prac z dziedziny zarządzania międzynarodowego (np. Kutschker,

Smith 2005).

Korporacje międzynarodowe – ustalenia

terminologiczne

Termin korporacje międzynarodowe zastosowano dla identyﬁ kacji przedsię-

biorstw funkcjonujących w skali międzynarodowej i mających specyﬁ czną orga-

nizację w formie konglomeratu mniej lub bardziej scentralizowanych jednostek

organizacyjnych. W literaturze dla oznaczenia tego typu działalności używa się

wielu różnych terminów, często traktowanych jako synonimy, np. korporacje wie-

lonarodowe, korporacje globalne czy przedsiębiorstwa międzynarodowe. W no-

menklaturze OECD stosuje się termin multinational enterprises (MNEs) na opi-

sanie działalności przedsiębiorstw, które angażują się w bezpośrednie inwestycje

zagraniczne oraz są właścicielami i kontrolują aktywa w dwóch lub więcej krajach

(Jantoń-Drozdowska 2006) . Należy podkreślić, że różnice terminologiczne wy-

nikają jednak bardzo często ze sposobów postrzegania istoty internacjonalizacji

przedsiębiorstw przez przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych, wśród któ-

rych najliczniejszą grupę stanowią ekonomiści. J. Rymarczyk (2004) za przedsię-

biorstwo międzynarodowe uważa takie, które prowadzi działalność przynajmniej

w dwóch krajach w postaci zakładu produkcyjnego lub handlowego, samodziel-

nie lub z partnerem. Ale inni ekonomiści zajmujący się tą problematyką stosują

nieco inne kryteria, np. E.H. Sieber (1966) uważa, że „o właściwej internacjona-

lizacji przedsiębiorstwa można mówić wtedy, gdy punkt ciężkości jego działalno-

ści przesunie się za granicę. Za przedsiębiorstwa międzynarodowe nie uważa się

więc takich, które posiadają wprawdzie ﬁ lie zagraniczne, ale nie mają one poważ-

nego znaczenia w całej działalności przedsiębiorstwa”. W tych próbach precyzyj-

nego zdeﬁ niowania przedsiębiorstwa międzynarodowego istotną rolę odgrywa

stopień umiędzynarodowienia, mierzony najczęściej według takich kryteriów jak:

Przestrzenne aspekty ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych...

zaangażowanie korporacji w kraju i za granicą przez porównanie aktywów za-

granicznych i całkowitych, udział sprzedaży za granicą w sprzedaży całkowitej

oraz udział zatrudnienia w ﬁ liach i oddziałach zagranicznych (wymienione trzy

charakterystyki stosowane są w obliczeniach wskaźnika transnacjonalizacji, sfor-

mułowanego przez UNCTAD w ramach badań nad stopniem umiędzynarodowie-

nia przedsiębiorstw – por. np. Jantoń-Drozdowska 2006, Matykowski, Tobolska,

2006, Przybylska 2006). Ważnym aspektem w identyﬁ kacji stopnia internacjonali-

zacji przedsiębiorstwa jest jego organizacja i sposób zarządzania. W.A. Borrmann

(1970) uważa, że przedsiębiorstwo eksportujące i importujące z różnych krajów

można uznać za międzynarodowe dopiero wtedy, kiedy w związku z jego zaanga-

żowaniem za granicą zmienia się jego struktura. Podkreślenie znaczenia struktu-

ry organizacyjnej przedsiębiorstwa międzynarodowego prowadzi do identyﬁ kacji

specyﬁ cznych form takiego przedsiębiorstwa najczęściej określanych jako korpo-

racje, który to termin uwypukla znaczenie względnie trwałych i uregulowanych

wewnętrznym prawem powiązań między członkami takiej organizacji. Etymolo-

gicznie wyraz korporacja pochodzi od łacińskiego słowa corporatio oznaczające-

go związek, połączone części (Kopaliński 1989). Początkowo mianem korporacji

oznaczano średniowieczne gildie i cechy rzemieślnicze, ale także stowarzyszenia

studenckie czy samorządy zawodowe. Na kontynencie amerykańskim terminem

tym określa się duże, rozgałęzione przedsiębiorstwa (spółki) najczęściej o cha-

rakterze międzynarodowym.

Proces umiędzynarodowienia (internacjonalizacji) przedsiębiorstw prowadzi

do ewolucji ich struktur organizacyjnych i powstawania korporacji w różnych

formach organizacyjno-własnościowych, od niekapitałowych (np. licencje, fran-

chising, kontrakty menedżerskie), poprzez joint venture, alianse strategiczne, po

inwestycje bezpośrednie w postaci ﬁ lii i oddziałów czy spółek córek. Ewolucja

form ekspansji międzynarodowej przedsiębiorstw wynika z postępującego pro-

cesu globalizacji gospodarki i poszukiwania coraz to nowych możliwości utrzy-

mania swojej pozycji konkurencyjnej. Współczesne wielkie przedsiębiorstwa

międzynarodowe, będące silnie rozbudowanymi organizacjami gospodarczymi

charakteryzuje więc forma korporacyjna. Dla ich identyﬁ kacji stosuje się najczę-

ściej określenie korporacje transnarodowe, który to termin został zaakceptowany

w 1974 roku na Sesji Ekonomicznej i Społecznej ONZ, która zmieniła nazwę kor-

poracji wielonarodowych na transnarodowe oraz powołała Komisję ds. Korporacji

Transnarodowych i Centrum Korporacji Transnarodowych (Moraczewska 2002).

Korporacje transnarodowe (KTN) niestety deﬁ niowane są również różnie przez

poszczególnych autorów, choć najczęściej poprzez wyróżnienie ich cech charak-

terystycznych, np. według E. Jantoń-Drozdowskiej (2006) charakteryzują się one

m.in. …„rozproszeniem zasobów, funkcji, operacji oraz realizujących je jednostek

w skali międzynarodowej, w celu wykorzystania najbardziej dogodnych warun-

ków produkcyjnych oraz lepszego dostosowania się do zróżnicowanych rynków

zbytu”. Jeszcze bardziej rozbudowany zestaw atrybutów korporacji transnarodo-

wych przedstawia A. Zorska (1998), do których zalicza m.in. suwerenność, zło-

żoność, rozproszenie, specjalizację, czy elastyczność. Interesującą deﬁ nicję kor-

poracji transnarodowych ze względu na pewne cechy przestrzenne przedstawił

Anna Tobolska

P. Dicken (1992), według którego …„korporacja transnarodowa jest organizacją,

która koordynuje działalność produkcyjno-handlową (różnych jednostek w róż-

nych krajach) z jednego ośrodka podejmującego strategiczne decyzje”. Ta deﬁ ni-

cja podkreśla cechy poddające się analizie przestrzennej: organizację, koordynację

i dominację rozproszonych jednostek korporacji. Różne sposoby zdeﬁ niowania

i charakterystyki korporacji transnarodowych nie zmieniają jednak faktu, że

stanowią one najsilniejszą grupę podmiotów w skali współczesnej gospodarki

światowej przy jednoczesnej stałej ewolucji swoich form i struktur. Jak zauważa

A. Zorska (1998) główny atrybut korporacji transnarodowych (autorka używa

skrótu KTN) ...„stanowi nie własność zasobów/majątku za granicą, lecz zdolność

do organizowania i koordynowania działalności produkcyjno-handlowej w wy-

miarze międzynarodowym. Spośród cech charakteryzujących działalność korpo-

racji na etapie globalizacji największe znaczenie ma integracja działań/funkcji

rozlokowanych w wielu krajach. Strategie i ekspansja korporacji transnarodo-

wych prowadzi do funkcjonalnej integracji działalności różnych jednostek w ra-

mach systemów korporacyjnych...”. Ponieważ korporacje działające na rynkach

międzynarodowych różnią się strukturą organizacji wewnętrznej oraz sposobami

działania i zarządzania (strategiami), podejmowane są więc próby wydzielenia

różnych typów tego rodzaju przedsiębiorstw. Jedną z bardziej znanych typologii

ﬁ rm działających na wielu rynkach międzynarodowych zaprezentowali w 1986

roku przedstawiciele nauk o organizacji i zarządzaniu. C.A. Bartlett i S. Ghoshal.

Autorzy ci w oparciu o takie kryteria jak: zakres działań gospodarczych i zdolność

do ich transferu lub integracji, rola i kompetencje spółek i ﬁ lii zagranicznych,

rozwój i dyfuzja wiedzy, stopień koordynacji i integracji działań poszczególnych

jednostek korporacji w różnych regionach świata czyli konﬁ guracja organizacji,

wyróżnili cztery typy ﬁ rm: międzynarodowe, wielonarodowe, globalne i transna-

rodowe (Kutschker, Schmid 2005, Tobolska 2006). Rozróżnienia kilku typów ﬁ rm

międzynarodowych o strukturze korporacyjnej podejmowane są również przez

innych autorów, choć stosują oni nieco inne kryteria (Perlmutter 1969, Simai

1996, Czupiał 1997). Należy zauważyć, że kryteria wyróżniania przez poszczegól-

nych autorów tych rodzajów przedsiębiorstw nie są jednoznaczne, co wprowadza

pewien chaos i utrudnia porównania i klasyﬁ kacje.

Podsumowując rozważania terminologiczne dotyczące identyﬁ kacji przedsię-

biorstw prowadzących działalność gospodarczą w skali międzynarodowej, zdecy-

dowano się na stosowanie terminu „korporacje międzynarodowe”, a nie najpow-

szechniej stosowanego w literaturze terminu „korporacje transnarodowe”, gdyż

przymiotnik transnarodowy jest zarezerwowany dla specyﬁ cznej działalności

takiej korporacji (np. wg typologii Bartletta i Ghoshala), a także zrezygnowano

z określenia „przedsiębiorstwa międzynarodowe” dla odróżnienia specyﬁ ki orga-

nizacyjnej i własnościowej takiego przedsiębiorstwa w formie korporacji.

Przestrzenne aspekty ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych...

Koncepcje teoretyczne internacjonalizacji

przedsiębiorstw

Poszukiwania wyjaśnień zachowań przedsiębiorstw na rynkach międzynaro-

dowych prowadzone są przez różne subdyscypliny szeroko rozumianych nauk

ekonomicznych, w tym również geograﬁ ę ekonomiczną. Ponieważ korporacje

międzynarodowe powstają w wyniku realizacji bezpośrednich inwestycji zagra-

nicznych, ale także działań pozainwestycyjnych (umowy, stałe kontrakty, alianse),

to wyjaśnień teoretycznych tych zachowań poszukuje się najczęściej w odwołaniu

do dorobku istniejących teorii wymiany i produkcji międzynarodowej (Wdowic-

ka 2005, Gorynia 2007) oraz koncepcji zarządzania międzynarodowego (Zorska

1998). Wśród nich do najistotniejszych ze względu na podejmowane zagadnienia

przepływów międzynarodowych (w postaci BIZ oraz eksportu i importu) w róż-

nych perspektywach badawczych zalicza się:

teorie handlu międzynarodowego – dotyczą skali makroekonomicznej

–

teorie zagranicznych inwestycji bezpośrednich (w tym ujęciu są synonimem

–

produkcji międzynarodowej) – koncentrują uwagę na procesach toczących się

w skali mikroekonomicznej, dotyczą działań przedsiębiorstwa

teorię lokalizacji – należy do ujęć mikroekonomicznych, wskazuje na czynniki

–

decydujące o podjęciu przez przedsiębiorstwo zagranicznych inwestycji w da-

nym regionie czy kraju, ważna z punktu widzenia geograﬁ i ekonomicznej, ale

stosowana do wyjaśnienia internacjonalizacji przedsiębiorstw tylko z innymi

ujęciami, np. Dunninga.

oraz koncepcje zarządzania międzynarodowego – uwzględniają strategie dzia-

łania przedsiębiorstw na międzynarodowych rynkach.

W ekonomii przyjmuje się, że wszystkie koncepcje ujmujące działania między-

narodowe przedsiębiorstw to koncepcje internacjonalizacji, a internacjonalizacja

przedsiębiorstwa jest rozumiana jako umiędzynarodowienie jego działalności

(Gorynia 2007).

Według M. Goryni (op. cit.) wyczerpująca koncepcja teoretyczna internacjona-

lizacji powinna zawierać następujące zagadnienia:

przyczyny przemieszczania dóbr i usług między krajami,

–

motywy zagranicznej działalności przedsiębiorstw,

–

charakterystykę ﬁ rm internacjonalizujących swoją działalność,

–

analizę lokalizacji działalności zagranicznej przedsiębiorstw,

–

analizę dynamiki procesu internacjonalizacji,

–

proces podejmowania decyzji o działalności zagranicznej,

–

formy wejścia na rynek zagraniczny.

Ponieważ brakuje kompletnej i spójnej teorii ujmującej międzynarodowe za-

chowania przedsiębiorstw, która dawałaby wyjaśnienie wszystkich wymienionych

kwestii, zatem poszukiwania należy przeprowadzić w oparciu o wymienione po-

wyżej koncepcje teoretyczne.

Szczegółowe charakterystyki dość licznych ujęć teoretycznych dotyczących tej

problematyki znajdują się w literaturze ekonomicznej, a do najnowszych opra-

–

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: