Profesjologia_skan.doc

KAZIMIERZ CZARNECKI

STANISŁAW KARAŚ

PROFESJOLOGIA W ZARYSIE

Wyd. Instytut Technologii Eksploatacji

Radom 1996

II. PROFESJOLOGIA JAKO NAUKA O ROZWOJU ZAWODOWYM

CZŁOWIEKA

1. Podstawowe twierdzenia o rozwoju zawodowym

Postawione twierdzenia są wynikiem wielu analiz, przemyśleń, docie­kań literaturowych, własnych badań empirycznych oraz własnych refleksji związanych z indywidualnym rozwojem zawodowym człowieka (dzieci, młodzieży, dorosłych). Nie wyczerpują one całości złożonej i szerokiej problematyki, lecz wskazują na najważniejsze teoretyczne i praktyczne aspekty ukierunkowanego rozwoju człowieka. Część twierdzeń jest roz­winięta i uzasadniona w dalszych rozdziałach pracy. Część z nich wymaga jeszcze dalszych badań, weryfikacji empirycznej i analizy teoretycznej. Wszystkie twierdzenia tworzą obraz całości podstawowej problematyki, który określiliśmy rozwojem zawodowym, a profesjologią jako osobną dziedzinę wiedzy o człowieku. Oto twierdzenia podstawowe:

1.    Rozwój zawodowy człowieka jest jedną z wielu kategorii rozwoju i życia ludzi, dających się obiektywnie stwierdzić i wyróżnić. Jest on „osią życia" człowieka, wokół której koncentrują się jego myśli, przeżycia i działania.

2.    Rozwój zawodowy jest procesem zmian zachodzących w świadomości jednostki, jej nieustannego zbliżania się do doskonałości działania w określonej dziedzinie, zawodzie, specjalności, specjalizacji, zadaniu, czynności, operacji, ruchu roboczym. Zmiany zachodzą u człowieka pod wpływem społeczno-kulturowych podniet oraz własnej, świadomej aktywności ogólnorozwojowej i ukierunkowanej —prozawodowej. W procesie tym pojawiają się coraz to wyższego rodzaju formy aktywności prozawodowej i zawodowej, jako ciąg zmian ukierunkowanych na twórczy lub odtwórczy kontakt jednostki z rzeczywistością materialną lub społeczno-kulturową.

3.    Jednostka ludzka dąży coraz wyraźniej do określenia oraz zajęcia swojego miejsca i przestrzeni w podziale pracy, zawodów, zadań i czynności zawodowych.

4.    Każdy normalnie rozwijający się człowiek chce być „kimś", np. lekarzem, nauczycielem, muzykiem, zawodowym sportowcem, tj. człowiekiem
 

27

posiadającym „swoje miejsce i swoją przestrzeń społeczno-zawodową", która stanowi psychiczną, materialną i społeczno-kulturową bazę jego życia, rozwoju, zachowania się i działania.

5.    Rozwój zawodowy jest procesem obserwowalnym, dającym się wyróżnić wśród wielu innych procesów życia człowieka. Proces ten można poznawać, badać naukowo, analizować i opisywać w kategoriach społecznych (socjologicznych), psychologicznych, pedagogicznych, ekonomicznych, prakseologicznych, filozoficznych.

6.    Rozwój zawodowy ma zawsze określony kierunek, treść oraz prawidłowy i nieodwracalny przebieg. Kierunek rozwoju zawodowego jest wyznaczany przez podział pracy, np. techniczny, rolniczy, leśny, medyczny, oświatowy, ekonomiczny, artystyczny, wojskowy, duszpasterski. Treść rozwoju zawodowego jest określana przez rodzaj czynności, jakie trzeba poznać, jakich trzeba się nauczyć  i wykonywać w ramach określonego zawodu. Prawidłowy przebieg rozwoju zawodowego związany jest ze zmianami, jakie zachodzą w świadomości jednostki pod wpływem opanowywania wiedzy i umiejętności ukierunkowanych na dziedzinę, zawód i pracę. Nieodwracalny przebieg rozwoju zawodowego oznacza to, że proces ten następuje według kolejno po sobie zachodzących zmian i ich konkretnych przejawów wewnętrznych i zewnęt­rznych, w jednostce i wokół niej.

7.    Proces rozwoju zawodowego „wyciska określone piętno" w świadomości i zachowaniu się jednostki. Coraz wyraźniej i widoczniej identyfikuje się ona z dziedziną przyszłej pracy, zawodem i czynnościami zawodowymi, których się uczy w szkole zawodowej, jak również coraz wyraźniej utożsamia się z tym, co będzie robiła i jak się rozwijała w wyniku uzyskania kwalifikacji zawodowych. Jeżeli na okres przejściowy, czy nawet na stałe podejmuje pracę w innym lub pokrewnym zawodzie, to i tak akcentuje swoje faktyczne przygotowanie merytoryczne.

8.    Rozwój zawodowy jest procesem pożądanym, organizowanym, kontrolowanym i ocenianym społecznie. Jest to proces „wrastania" ludzi młodych w nurt życia i pracy zawodowej ludzi dorosłych.

9.    Rozwój prozawodowy dzieci rozpoczyna się w środowisku rodzinnym, a jego wyraźniejsze przejawy uwidaczniają się w środowisku przedszkolnym, szkolnym, pozaszkolnym i poszkolnym. Dzieci gromadzą wiedzę o prostych narzędziach pracy człowieka, o samej pracy, o zawodach, o czynnościach zawodowych, opanowują proste czynności robocze, wyrażają swoje nastawienie prozawodowe, a nawet „wybierają" dla siebie określone zawody i czynności. Młodzież uczy się zawodu wy-
 

28

branego, w wybranej szkole. Dorośli pracują w wyuczonym lub pokrewnym zawodzie i doskonalą swoją wiedzę o pracy oraz umiejętności działania. Emeryci służą często swoim bogatym doświadczeniem zawodowym i pracowniczym ludziom młodym, wchodzącym w życie zawodowe dorosłych. Rozwój prozawodowy dzieci i zawodowy młodzieży przejawia się głównie w ich wiedzy prozawodowej i zawodowej, wyobrażeniach, nastawieniach i postawach zawodowych, motywacji wyboru zawodu, trafności i trwałości decyzji wyboru zawodu, jego pomyślnym uczeniu się i osiąganiu kwalifikacji zawodowych na poziomie zasadniczym, średnim lub wyższym. Rozwój zawodowy dorosłych pracujących przejawia się głównie w ich wytworach pracy, jej ra­cjonalizacji, usprawnianiu, doskonaleniu, wynalazczości i patentach. Szczególnie ważnymi formami rozwoju zawodowego dorosłych są: dokształcanie się, doskonalenie się oraz samodoskonalenie społeczno-zawodowe.

10. Zawód i kwalifikowana oraz kompetentna i odpowiedzialna praca są podstawowymi atrybutami „przynależności" jednostki do określonej / grupy społeczno-zawodowej, np. nauczycieli, lekarzy, górników, jej materialnego bytu, psychicznego istnienia i rozwoju, poczucia własnej wartości, odrębności, niezależności oraz osobistej godności ludzkiej. Jeżeli ludzie kwalifikowani nie mogą wykonywać swojej pracy ze względu na politykę gospodarczą i zatrudnienie, to jest to zła polityka!!!

11. Biologiczną podstawą rozwoju zawodowego jednostki jest jej energetyzm i potencjalność energetyczna, która określa możliwości, pułap i kierunek rozwoju.

12. Psychiczną podstawą rozwoju zawodowego jednostki są jej kierunkowe zdolności, zainteresowania, aspiracje, cenione wartości, plan życiowy, rozumienie sensu życia, silna motywacja i kierunkowe działanie.

13. Psychospołeczną podstawą rozwoju zawodowego jednostki jest jej świadoma, kontrolowana (samokontrola), planowa i odpowiedzialna działalność, przejawiająca się w podejmowaniu i realizowaniu konkretnych decyzji dotyczących czynności prozawodowych i zawodowych.

14. Społeczno-kulturową podstawą rozwoju zawodowego jednostki jest podział pracy ludzkiej, zawodów, zadań i czynności zawodowych oraz istniejący w danym kraju system kształcenia zawodowego, dokształcania i doskonalenia, jak również system zatrudniania, płacy, pracy i opieki socjalnej.

15. Rozwój zawodowy jednostki przebiega jako ciąg zdarzeń zaistniałych w jej przeszłości, zachodzących w teraźniejszości i mających zaistnieć
 

29

w bliższej i dalszej przyszłości. Przeszłość życiowa jednostki charakteryzuje się skumulowanym doświadczeniem (wiedza, przeżycia, do­świadczenia, działanie). Teraźniejszość w życiu i rozwoju jednostki charakteryzuje się konkretnym działaniem, realizacją celu i zadań, planu życiowego i zawodowego. Przyszłość jednostki charakteryzuje się planowaniem bliższych i dalszych celów i zadań życiowo-zawodowych. Człowiek faktycznie żyje przyszłością, zwłaszcza człowiek młody, a więc tym, co ma nastąpić, co będzie po tym, co już było i co jest w danej chwili. Planowanie rozwoju i życie przyszłością jest jedną z najistotniejszych cech życia ludzi (F. Znaniecki, R. Dubos). R. Dubos pisze o tym: „Najbardziej typową cechą człowieka jest jego świadome ukierunkowanie ku przyszłości, połączone z gotowością do wysiłków niezbędnych dla ukształtowania swej osobowości, a więc i swego losu" (R. Dubos 1973, s. 121).

16. Rozwój zawodowy jednostki i całych grup społecznych przebiega w zależności od trzech różniących się wymiarów jakościowych: totipotencjalności, multipotencjalności, oligopotencjalności. Totipotencjalność (łac. totus — cały, pełny) oznacza potencjalną możliwość rozwoju jednostki we wszystkich dziedzinach, zawodach, specjalnościach i specjalizacjach. Multipotencjalność (łac. — multus — liczny) oznacza potencjalną możliwość rozwoju jednostki w wielu dziedzinach, zawodach, specjalnościach i specjalizacjach. Oligopotencjalność (łac. — oligos — mała liczba) oznacza potencjalną możliwość rozwoju jednostki w niektórych tylko dziedzinach, zawodach, specjalnościach i spe­cjalizacjach. Może być również taka sytuacja, że jednostka nie jest zdolna całkowicie do rozwoju zawodowego w żadnej dziedzinie, zawodzie, specjalizacji czy specjalności, a nawet nie jest zdolna do wyuczenia się najprostszych czynności roboczych. Są to przypadki głębokiej patologii rozwoju. Najwięcej jest jednostek multipotencjalnych, a najmniej totipotencjalnych i oligopotencjalnych. Zdecydowana większość ludzi młodych ma potencjalne możliwości rozwoju zawodo­wego w wielu dziedzinach, zawodach, specjalnościach i specjalizacjach (D.E. Super 1972).

17. Rozwój zawodowy jednostki przejawia się w postaci formalno-prawnych kwalifikacji i kompetencji społeczno-zawodowych połączonych z odpowiedzialnością zawodową. Wyróżnia się następujące poziomy kwalifikacji społeczno-zawodowych: przyuczenie do pracy, przyuczenie do zawodu, kurs zawodowy, kwalifikacje zasadnicze, kwalifikacje średnie, kwalifikacje wyższe. Każdy poziom kwalifikacji umożliwia
 

30

jednostce podjęcie i wykonywanie pracy i „umiejscowienie siebie" w podziale pracy ludzkiej.

18. Rozwój zawodowy jednostki charakteryzuje się ilościowymi i jakościowymi zmianami w zachowaniu się prozawodowym, zawodowym i pozawodowym, np. zachowanie się górników, nauczycieli, lekarzy, artystów, rolników.

19. Rozwój zawodowy jednostki występuje w ciągu całego jej życia w postaci następujących po sobie i nieodwracalnych okresów: preorientacji zawodowej dzieci (I), orientacji zawodowej młodzieży (U), uczenia się zawodu przez młodzież (IH), pracy zawodowej dorosłych (IV), reminiscencji i refleksji zawodowej emerytów i rencistów (V).

20. Rozwój zawodowy dzieci, młodzieży i dorosłych jest stymulowany - głównie przez rodzinę dziecka, szkołę i nauczycieli ucznia, zakład pracy osoby dorosłej pracującej. Na każdym szczeblu rozwoju jednostki stymulacja jest w większym lub mniejszym stopniu świadoma, celowa, organizowana, kontrolowana, odpowiedzialna. Zmierza ona do wywierania wpływu pokolenia starszego na zachowanie się prozawodowe i zawodowe pokolenia młodego oraz pracodawców na swoich pracowników, w celu podnoszenia „jakości życia zawodowego" oraz zachowania ciągłości rozwoju cywilizacyjnego. R. Dubos pisze na ten temat: „Cywilizacje mogą istnieć i rozwijać się wyłącznie, jeśli pozwalają człowiekowi na ekspansję drzemiących dotąd właściwości jego natury" (R. Dubos 1973, s. 192).

21. Rozwój zawodowy jednostki uwidacznia się w jakościowych jej zmianach, które noszą znamiona wyników tego rozwoju, zwanych również wskaźnikami. Zalicza się do nich następujące wyniki: dojrzałość społeczno-zawodową (psychiczną i społeczną) młodzieży do trafnego, uzasadnionego i odpowiedzialnego wyboru zawodu i szkoły, sukcesy szkolno-zawodowe uczniów szkół zawodowych, kwalifikacje i kompetencje społeczno-zawodowe absolwentów szkół zawodowych, przydatność społeczno-zawodową do pracy w wyuczonym zawodzie, sukcesy społeczno-zawodowe młodych pracowników, osobowość zawodową pracowników.

22. Warunki, proces, wyniki i prawidłowości rozwoju zawodowego jednostki i całych grup społecznych są obszarem poznawania naukowego i badań naukowych: psychologicznych, pedagogicznych, socjologicznych.

23. Rozwój zawodowy jednostki, jako problem badań i obszar rzeczywistości, wymaga starannego przygotowania interdyscyplinarnego badacza,
 

31

znajomości specjalnych metod poznawania tego wycinka rzeczywistości oraz osobistego doświadczenia zawodowego, nie tylko jako badacza, ale również jako osoby rozwijającej się, kontrolującej swój rozwój i analizującej jego wyniki.

24. Interdyscyplinarny charakter problemu rozwoju zawodowego człowieka jest podstawą do tworzenia odrębnej dziedziny wiedzy i badań tej kategorii rozwojowej (K. Czarnecki 1986, s. 76).

25. Młodzi ludzie uczący się wybranego zawodu oraz dorośli pracujący w wyuczonym zawodzie opanowują różne szczegółowe obszary rzeczywistości, pozostając z nią w stałym psychicznym i fizycznym kontakcie i przez ten kontakt zmieniają siebie i rzeczywistość, którą manipulują. W tej istotnej dla rozwoju człowieka sprawie F. Znaniecki napisał: „Osobnik opanowuje coraz większą część rzeczywistości dzięki coraz to bardziej zróżnicowanym, złożonym, daleko sięgającym i skutecznym czynnościom, a zarazem różniczkuje, systematyzuje rozszerza, doskonali swoje czynności dzięki temu, że obejmuje coraz większą sferę działania" (F. Znaniecki 1973, Tom II, s. 102). Zdaniem T. Tomaszewskiego: „Człowiek nie żyje i nie rozwija się w pustce, lecz w określonym świecie i dlatego pytanie o jakość człowieka jest nieodłącznie związane z pytaniem o jakość świata" (T. Tomaszewski 1984, s. 199).

Scalając najistotniejsze wątki znaczeniowe przytoczonych tu twierdzeń dotyczących istoty rozwoju zawodowego można tę kategorię rozwoju człowieka zdefiniować następująco: „jest to taki ukierunkowany proces przemian świadomości i zachowania się jednostki, który powstaje w wyniku współzależnego oddziaływania na siebie przedmiotu i podmiotu, przejawia­jącego się w określonych formach jej aktywności społeczno-kulturowej, poszukiwaniu swojego miejsca w podziale pracy, twórczym przekształcaniu siebie i swojego środowiska materialnego, społecznego i kulturowego". Jest to definicja nieco zmodyfikowana w stosunku do wcześniej opracowanej (K. Czarnecki 1985, s. 65).

Syntetyczne ujęcie istoty rozwoju zawodowego w postaci wyróżnionych twierdzeń daje przybliżony, ale niepełny jeszcze obraz tego wycinka rzeczywistości, który określamy mianem profesjologii. Jest on jednak na tyle zwarty i przejrzysty, że Czytelnik tej pracy zorientuje się — jak sądzimy — wystarczająco dobrze w jej dalszej zawartości treściowej.

32

2. Rozwój zawodowy a rozwój ogólny człowieka

W naukach społecznych, szczególnie w psychologii, pedagogice i socjologii wyróżnia się, definiuje i opisuje kilka kategorii rozwoju człowieka. W tym miejscu przytaczamy tylko najważniejsze informacje dotyczące tego tematu.

...