AGNIESZKA DZIKIEWICZ, Wpływ łaciny na szyk zaimka się w psałterzach staropolskich i staroczeskich.pdf

A GNIESZKA D ZIKIEWICZ

Wpływ łaciny

na szyk zaimka si˛

w psałterzach staropolskich

i staroczeskich

Strona zwrotna czasownika składa si˛ obecnie i składała si˛ w staropolszczy´nie

i staroczeszczy´nie z dwu elementów: czasownika (lub innej cz˛´ci mowy pochodzenia

odczasownikowego) i zaimka zwrotnego si˛ , który jest enklityka˛. Jako wyraz nie posiada-

ja˛cy własnego akcentu nie mo˙e on zajmowa´ wszystkich pozycji w zdaniu, a mianowicie

nie wolno go umie´ci´ na pocza˛tku wypowiedzenia, nie powinien tak˙e by´ jego elemen-

tem wygłosowym, poniewa˙ „jest elementem semantycznie niesamodzielnym, gdy tym-

czasem pozycja ko´ cowa jest logicznie akcentowana i niejako przeznaczona dla wyrazów

o szczególnej wadze znaczeniowej” 1 .

W tradycji j˛zyka polskiego zaimek si˛ zajmował pozycj˛ postinicjalna˛. Za takim

poło˙eniem opowiadali si˛ j˛zykoznawcy jeszcze w XX wieku. Oto kilka przykładowych

wypowiedzi na temat szyku omawianego zaimka w zdaniu:

Kazimierz Nitsch: „zaimek zwrotny si˛ stoi prawie zawsze po pierwszym słowie zdania,

bez wzgl˛du na to, czy jest ono czasownikiem, imieniem, czy te˙ partykuła˛” 2 .

Józef Rossowski: „zaimek si˛ i cza ˛ stki -(e)m, -(e)´, -(e)´my, -(e)´cie zajmuja ˛ zwykle

drugie miejsce w zdaniu” 3 . (za pierwsze miejsce w zdaniu uwa˙ał on nie tylko wyraz

pojedynczy, ale i stoja˛ce przy nim okre´lenia).

Roman Zawili´ski: „zaimek si˛ wyprzedza form˛ czasownika zawsze przy ko´cu

zdania, a cz˛sto i w ´rodku” 4 .

Mo˙na by przytoczy´ jeszcze wiele innych wypowiedzi, opowiadaja˛cych si˛ za post-

inicjalnym uło˙eniem zaimka zwrotnego. Poprzesta´my jednak na tych trzech.

Podobna˛ swoboda˛ szyku charakteryzował si˛ i charakteryzuje si˛ nadal omawiany

zaimek w j˛zyku czeskim. František Bartoš w ksia˛˙ce pt. Skladba jazyka ˇeského 5 , wyda-

nej w 1895 r., opisuja˛c konstrukcje z „námiˇstkami zvratn´mi”, podaje nast˛puja˛ce przy-

kłady:

„Kdo se s tim bude pˇesivati ?

Nemohu se nadiviti , proˇ se zalaˇuji .

Co se s tim pˇenášiš” 6 .

Natomiast Jiˇi Damborsk´ w „Podstawach gramatyki j˛zyka czeskiego” pisał tak:

„Podobnie jak w j ˛ zyku polskim, jednozgłoskowe formy zaimkowe (tzw. krótkie): me,

mi, té, ti, se, si, mu, ho nie sa˛ akcentowane. To samo dotyczy partykuł jsem, jsi..., bych,

bys... w formach czasownikowych oraz spójnika však . Takie nieakcentowane wyrazy

nazywaja˛ si˛ enklityki. Nie moga˛ one nigdy sta´ na pocza˛tku zdania. Zajmuja˛ z reguły

bezpo´rednio miejsce po pierwszym wyrazie akcentowanym” 7 .

Wida´ zatem, ˙e zaimek si˛ da˛˙y do zaj˛cia pozycji postinicjalnej. Mo˙na to zaobser-

wowa´ równie˙ w wi˛kszo´ci tekstów staroczeskich, zarówno w pisanych proza˛, jak

i wierszem. Umiejscowienia postinicjalne stanowia˛ w tych tekstach około 90% wszystkich

wysta˛pie´ zaimka si˛ w poła˛czeniu z formami werbalnymi. Wymaga to jednak dokładniej-

szej analizy. Dla przykładu przytaczam poni˙ej kilka zda´ z utworów wierszowanych

i prozatorskich:

Jáz tˇch knih dávno hledaju

a vešdy toho žádaju,

by sˇ v to nˇkto múdr´ uvázal,

ušˇ ˇeské skutky u jedno svázal

(Dalimiova Kronika, [w:] Vybor z ˇeské literatury, s. 153)

To sˇ vše bez diva dˇje:

ktož kak umie, ten tak pˇje.

(Alexandreida, [w:] Vybor z ˇeské literatury, s. 115)

Knˇz ˇesk´ na Uhry sˇ vráti,

jˇ sˇ s nimi bojovati.

(O Pˇemyslu Otakaru II, [w:] V´bor z ˇeské literatury, s. 176)

Raˇte poslúchati, co vám zpievati,

cot’ sˇ stalo dávno v meštˇ v Mˇlniku.

(Piesen od Pana Stemberka, [w:] Vybor z ˇeské literatury, s. 416)

A když sˇ rytieˇstvo na ty jeleny oddachu, ten krasny jelen v jinú sˇ stranu u vˇˇši les

obrátil.

(Život svatého Eustachie, [w:] V´bor z ˇeské literatury, s. 524)

[...] domuov sˇ od ˇeho vracováchu.

(Život Prokop˚ v, [w:] Vybor z ˇeské literatury, s. 531)

Podobnie jest w tekstach staropolskich. Na przykład w Kazaniach gnie´nie´skich po-

zycje postinicjalne analizowanego zaimka stanowia ˛ około 85%:

[...] i

ich grzechech oczuczyly.

(Kaz. 4: O ´w. Marii Magdalenie)

[...] ten czy

bichom

o fna

o ge

t (on) dzy

a vczynil (bar

o) ni

ky [...]

(Kaz. 2: Na Bo˙e Narodzenie)

Niewiele ró˙ni si˛ rozkład pozycji w Kazaniach ´wi˛tokrzyskich, np:

⌠

o kdobremu oblenaio.

(Kaz. II: Na dzie´ ´w. Katarzyny)

W celu ustalenia, jak daleko si˛gna˛ł proces stabilizacji zaimka si˛ w pozycji poczasow-

nikowej, przebadałam dwa psałterze polskie: Psałterz floria´ ski z przełomu XIV i XV

w. (prac˛ nad psałterzem uko´czono prawdopodobnie w 1405 r.) i Psałterz puławski

edocy

o giz

z ko´ ca XV w. oraz dwa psałterze czeskie: Žaltáˇ podˇbradsk´ z 1396 r. i Žaltáˇ

klementinsk´ z ko´ ca XIV w.

Interesuja˛ mnie wyła˛cznie formy osobowe czasownika oraz bezokoliczniki, gdy˙

w wypadku imiesłowów pozycja poczasownikowa jest wyła ˛ czna. Oto kilka przykładów:

Strzeze w

ech mylugyczych

ye, a w

ietky hrzye

ne roztraty.

(Ppod. Ps. CXLIV,20)

Bo ies ty pobil w

tky przeciwaiocze

e mene przezwini [...]

(Pfl. Ps. III,7)

Wglo

ela ywzpowedzi zwok cochaiocego

(Pfl. Ps. XLI,5)

Gensze przebywacz kaze przezdzyatkyny wdomu maczyerz synow raduyoczo szye.

(Ppuł. Ps. CXII, 2)

Karmyo dal yest boyoczym szye yego.

(Ppuł. Ps. CX, 4)

Nie zajmuj ˛ si ˛ równie˙ zdaniami, w których czasownik w stronie zwrotnej zajmuje

ba˛d´ pierwsza˛ pozycj˛ w zdaniu:

Sgrzalo

ercze moie wemne.

(Pfl. Ps. XXXVIII, 4)

Smyluy sze nademno.

(Ppuł. Ps. IV, 2)

Slytuy

e nade mnu.

(Ppod. Ps. IV, 2)

Stidte

ie i smutie

ie richle w

ieczkni nepr

ietele mogi.

(Pkl. Ps. VI, 11)

– ba˛d´ stoi przed nim wyraz nieakcentowany:

Sluzte ho

podynu u bažny: a raduite

ie gemu

tre

enym.

(Pkl. Ps. II, 11)

I zchlubye

e w tobye w

yczkny.

(Ppod. Ps. V, 12)

[...] ale my w

tali ie

mi ywzclonili

(Pfl. Ps. XIX, 9)

I pokazaly szye studnye wody [...]

(Ppuł. Ps. XVII, 17)

W obu omawianych wy˙ej klasach uło˙e´ czasownika zwrotnego, przerzucenie zaimka

si˛ przed niego jest niemo˙liwe, co wynika z enklitycznego charakteru omawianej cz ˛ ´ci

mowy. Zdania tego typu stanowia˛ w Psałterzu podiebradzkim 53,58% wszystkich wypo-

wiedze´, w których wyst˛puje zaimek si˛ , w Psałterzu klementy´skim – 56,29%, w Psał-

terzu floria´skim – 62,29%, w Psałterzu puławskim – 55,16%. Procent wysta ˛ pie´ danych

pozycji liczyłam w stosunku do wszystkich wysta˛pie´ omawianego zaimka w wyszcze-

gólnionych przeze mnie klasach, poniewa˙ uznałam to za najbardziej obiektywne.

Pragn˛ w skrócie pokaza´, jak rozkładaja˛ si˛ statystycznie ró˙ne uło˙enia badanego

zaimka. W tym celu wydzieliłam dwie klasy zda´ ze wzgl˛du na umiejscowienie w nich

czasownika zwrotnego:

I klasa – wypowiedzenia, w których ów czasownik znajduje si˛ w ich ´rodkowej partii,

np.:

e we

Alye ya wprawdzye ukaze szye tobye.

(Ppuł. Ps. XVI, 17)

II klasa – wypowiedzenia, w których czasownik zwrotny znajduje si˛ w wygłosie, np.:

[...] a modlitwa moia wlono obroci

(Pfl. Ps. XXXIV, 16)

Podział ten umotywowany jest nierównymi mo˙liwo´ciami rozkładów ró˙nych pozycji

zaimka si˛ . Otó˙ mniej prawdopodobne wydaje si˛ wysta˛pienie tego zaimka po czasow-

niku w II klasie zda´, co wynika z enklitycznego charakteru omawianej cz˛´ci mowy.

Rozpatrzmy najpierw pierwsza˛ klas˛ wypowiedze´ , a w niej kilka grup:

1. W wypadku niezło˙onej formy czasownika liczba pozycji poczasownikowych sta-

nowi w:

Psałterzu klementy´skim – 46,75%,

Psałterzu podiebradzkim – 52,6%,

Psałterzu floria´skim – 27,52%,

Psałterzu puławskim – 27,21%,

2. W wypadku czasu przeszłego zło˙onego w Psałterzu klementy´skim sa˛ to zawsze

pozycje mi˛dzy obu członami. W Psałterzu podiebradzkim uło˙enia mi˛dzyczłonowe

stanowia ˛ 3,47% (37,5% w stosunku do ilo´ci zda´ z czasem przeszłym zło˙onym w stronie

zwrotnej), natomiast wysta˛pienia poczłonowe 5,78% (i odpowiednio – 62,5%). Przewa˙aja˛

wi˛c umiejscowienia po obu członach. Pozycji przedczłonowych brak.

W Psałterzu floria´skim pozycje mi ˛ dzyczłonowe stanowia ˛ 19,46% (55,77%), poczło-

nowe – 14,09% (40,38%), umiejscowienia przedczłonowe spotykane sa˛ sporadycznie.

W Psałterzu puławskim pozycje mi˛dzyczłonowe stanowia˛ 8,84% (46,49%), pozycje

poczłonowe – 10,20% (53,57%); pozycji przedczłonowych brak.

3. W wypadku czasu przyszłego natomiast prawie zupełnie nie wyst˛puja˛ pozycje

poczłonowe. Jedynie w Psałterzu puławskim spotykamy je w ilo´ci szcza˛tkowej (około

2%). Przewa˙aja˛ wypowiedzenia z uło˙eniem zaimka mi˛dzy członami, stanowia˛c około

70% wszystkich zda´ z formami zwrotnymi czasu przyszłego.

4. Zdania z zaimkiem si˛ zajmuja˛cym pozycj˛ postinicjalna˛ stanowia˛ w:

Psałterzu klementy´skim – 27,27% (97,67% w stosunku do wysta˛pie´ zaimka zwrot-

nego w przedczasownikowej partii zdania),

Psałterzu podiebradzkim – 28,29% (98,4%),

Psałterzu floria´skim – 20,13% (93,75%),

Psałterzu puławskim – 22,45% (91,67%).

Podobne grupy mo˙na wyszczególni´ równie˙ w klasie drugiej. I tak:

1. Pozycje po czasownikowych formach niezło˙onych stanowia˛ w:

Psałterzu klementy´skim – 51,72%,

Psałterzu podiebradzkim – 31,13%,

Psałterzu floria´skim – 18,49%,

Psałterzu puławskim – 24,76%.

2. W wypadku czasu przeszłego zło˙onego w Psałterzu klementy´ skim zaimek si˛

zajmuje jedynie pozycje mi˛dzy członami. W Psałterzu podiebradzkim przewa˙aja˛ uło˙e-

nia po obu członach, stanowia˛c 5,78% (62,5% w stosunku do ilo´ci zda´ z czasem

przeszłym zło˙onym w stronie zwrotnej). Nie wyst˛puja˛ w ogóle pozycje przedczłonowe.

W Psałterzu floria´skim liczba pozycji po- i mi˛dzyczłonowych wyrównuje si˛, stanowia˛c

kilkana´cie procent. Spotykamy tu równie˙ niewielka˛ ilo´´, równa˛ 1,34% (3,85%), uło˙e´

zaimka przed członami. W Psałterzu puławskim obserwujemy sytuacj ˛ bardzo podobna ˛

do sytuacji w Psałterzu floria´skim.

3. Je˙eli za´ chodzi o czas przyszły, to pozycje poczłonowe spotykamy jedynie w Psał-

terzu puławskim, gdzie stanowia ˛ one 2,86% (12,5% w stosunku do wszystkich wysta ˛ pie´

czasownika w czasie przyszłym w stronie zwrotnej). Pozycje te maja˛ wielka˛ przewag˛

liczebna˛ nad poło˙eniami przedczłonowymi w Psałterzu floria´skim, w Psałterzu klemen-

ty´skim i w Psałterzu podiebradzkim.

4. Zdania z zaimkiem si˛ wyst˛puja˛cym na pozycji postinicjalnej stanowia˛ w:

Psałterzu klementy´skim – 26,45% (88,46% w stosunku do wysta˛pie´ zaimka si˛ w

przedczasownikowej partii zdania),

Psałterzu podiebradzkim – 59,43% (100%),

Psałterzu floria´skim – 17,65% (95,45%),

Psałterzu puławskim – 25,71% (96,43%).

Jak wida´ z powy˙szych zestawie´, dla przedczasownikowego szyku si˛ charaktery-

styczne sa ˛ pozycje postinicjalne. W wypadku zajmowania przez czasownik miejsca w wy-

głosie zwi˛ksza si˛ nieco ilo´´ tych pozycji, przy czym pozycje poczasownikowe stanowia˛

mimo to zadziwiaja˛co du˙y procent wysta˛pie´.

Jaka mo˙e by´ przyczyna istnienia tak znacznej liczby uło˙e´ postwerbalnych w bada-

nych psałterzach (w stosunku do innych tekstów epoki staropolskiej)? Stanisław Rospond

tłumaczył ten fakt w wypadku psałterzy polskich wpływem „wzorca staroczeskiego, który

na´ladował chyba wzór staro-cerkiewno-słowia´ski ” 8 . Jest to jednak bardzo mało prawdo-

podobne, aby w XIV wieku oddziaływał jeszcze na czeski system gramatyczny wzorzec

staro-cerkiewno-słowia´ski, cho´ trudno orzec z cała˛ pewno´cia˛, czy tradycja ta nie miała

wpływu na tłumaczenia psałterzy.

Uwa˙am, ˙e stosunkowo daleko posuni˛te unieruchomienie szyku zaimka zwrotnego

w psałterzach jest raczej wynikiem oddziaływania wzorów łaci´skich. Jak wiadomo,

w ´redniowieczu tłumaczono Bibli˛ i jej fragmenty bardzo dokładnie, słowo po słowie, zast˛-

puja˛c wyraz łaci´ski wyrazem z ojczystego j˛zyka. Poniewa˙ w znaczeniu wi˛kszo´ci łaci´-

skich czasowników zawarte jest znaczenie strony zwrotnej (cho´ zaimek zwrotny se te˙

istnieje), wi˛c przekładaja˛c dany wyraz, stawiano zaimek si˛ bezpo´rednio po czasowniku,

natomiast w wypadku form zło˙onych albo mi˛dzy nimi, albo po nich, albo zaraz przed nimi

(wypadki oddzielenia zaimka od zło˙onej formy czasownikowej sa ˛ sporadyczne). Poni˙ej

podaj˛ przykłady zda´ z psałterzy staropolskich i staroczeskich wraz z ich łaci´skimi odpowied-

nikami, uwzgl˛dniaja˛c dokonany przeze mnie wcze´niej podział na poszczególne klasy i grupy.

1. Formy proste czasownika z poczasownikowym szykiem zaimka si˛ :

Ale ia wprawdze poka

e wobezrzenu twoiem.

(Pfl. Ps. XVI, 17)

Łac.: Ego autem in justitia apparebo conspectui tuo.

[...] kdazto rozhnyewa

ie hospodyn.

ye tobe?

(Ppod. Ps. LXXV, 8)

Łac.: [...] et quis resistet tibi?

Przeto wyeszyelilo szye szyerce moye.

(Ppuł. Ps. XV, 9)

(Pkl. Ps. II, 12)

Łac.: [...] ne quando irascatur Dominus.

Kto protywy

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: