Potrawy na wielkanocnym stole - symbolika, wykorzystanie magiczno - symboliczne.doc

                            Kultura duchowa

Zagadnienia z kultury duchowej

1)       Święta Maryjne w Polsce- terminy, symbolika, praktyki, obrzędowe

2)       Ogień i woda w praktykach dorocznych- terminy, symbolika, praktyki obrzędowe

3)       Magia Alkmeny

4)       Potrawy na wielkanocnym stole- symbolika, wykorzystanie magiczno- symboliczne

5)       Palma wielkanocna- jej symbolika i funkcje obrzędowe

6)       Praktyka świętojańska na Podlasiu- jej sens obrzędowy

7)       Obcy- na podstawie leksykonu

Potrawy na wielkanocnym stole- symbolika, wykorzystanie magiczno- symboliczne

Wielkanoc to najstarsze i najważniejsze święto dla wszystkich chrześcijan, obchodzone na pamiątkę Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Zgodnie z ustaleniami Soboru Nicejskiego z 325 roku obchodzimy je w pierwszą niedzielę przypadającą po pierwszej wiosennej pełni księżyca.

Święconka

         Błogosławieństwo pokarmów, zwane powszechnie święconką lub święconym, szczyci długim rodowodem. Początki tego chrześcijańskiego obrzędu sięgają VIII wieku, w Polsce zaś pierwsze jego praktyki odnotowano w XIV stuleciu. Najpierw święcono tylko pieczonego baranka, a więc chlebową figurkę o postaci baranka. Potem dodawano kolejno ser, masło, ryby, olej, pokarmy mięsne, ciasto i wino. Na końcu święcony kosz został uzupełniony jajkiem i pozostałymi pokarmami, które obecnie weszły do kanonu święconki.

JAJKO

Szczególne miejsce w koszyku wielkanocnym zajmuje jajko –

·         Symbol życia, energii życiowej. Wiąże się z tym przekonanie, że człowiek spożywający jajko, przyjmuje na siebie jego energię życiową.

·         Jajku przypisuje się magiczne znaczenie. Jeszcze kilkanaście lat temu powszechny był obyczaj, polegający na dodawaniu części jajka wielkanocnego bydłu do paszy, wynoszeniu skorup do ogrodu, czy obdarowywaniu jajkami dzieci, przychodzących z życzeniami.

·         Jest ono symbolem odradzającego się życia i zwycięstwa nad śmiercią. Z niego powstaje to, co nowe. I tak człowiek, odnowiony przez śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa rodzi się dla życia. Staje się kimś nowym. Pozostawia to, co stare, grzeszne. Bez Chrystusa nie wydobylibyśmy się sami z uwiądu grzechu (jajka). Żylibyśmy stłamszeni w naszych skorupach lęków i ograniczeń, które czynią nas nieszczęśliwymi.

·         Dzielenie się jajkiem przypomina przełamywanie opłatka na początku wieczerzy wigilijnej. Jajko jest  zatem ustanowieniem wspólnoty.

·         Jajko jest nadzieją, próbą cierpliwości, której należy się poddać, aby zobaczyć ukryte wewnątrz pisklę.

·         Z kultury ludowej, w której jajko pełniło rolę talizmanu zabezpieczającego przed złem lub zaklinacza dobrego, symbolu zdrowia i życia, miłości i płodności wyrósł zwyczaj święcenia wielkanocnych pisanek.

·         Jajko pełni rolę podarunku, którego intencją jest życzenie pomnażania sił witalnych. Pisanka jest rodzajem bileciku miłosnego, który subtelnie oddaje uczucia dziewczyny do obdarowanego chłopca.

·         Jajo symbolizuje zarodek, wszechświat, Słońce, Ziemię, siłę życiową, płodność, odrodzenie, szczególną moc działającą na złe duchy.
Z chaosu wyłoniło się olbrzymie jajo, z którego wykluł się świat. To jeden z najstarszych i najbardziej popularnych symboli. W wyobrażeniach wielu ludów pierwotnych wszechświat był monstrualnym jajem, które uformował wszechmocny i niewidzialny Bóg.

·         Tradycje wielu kultur podkreślały wspólny rytm jaja ze światem, Słońcem, płodnością, zmartwychwstaniem. Było ono znakiem powrotu wiosny, domem. Używane w magii leczniczej i oczyszczającej uwalniało swą mocą siły witalne. W owalnym kształcie zamknięta była nadzieja na odradzanie się życia.

·         W Polsce, gdy po raz pierwszy wyprowadzano bydło w pole, na progu stajni kładziono jajko, które potem oddawano komuś biednemu z prośbą o modlitwę, by bydło dobrze się chowało, a krowy dawały dużo mleka. Gdy budowano dom, w każdy jego narożnik kładziono jajko na szczęście. Gdy wznoszono budowle murowane, to do zaprawy wapiennej dodawano jajka, które cementowały zaprawę.

·         Dawniej jajko symbolizowało Stary i Nowy Testament, a więc Stare i Nowe Przymierze Boga z ludźmi. Skorupka jajka, która zwykle po rozbiciu zostaje odrzucona jako nieprzydatna, oznaczała Stary Testament, natomiast żółtko jajka - jądro nowego życia - obrazowało Nowe Przymierze. Od dawna też, jeszcze w pierwszych wiekach chrześcijaństwa - ze względu na symbol życia, nadziei i wiary w życie pozagrobowe jajko wiązało się z kultem zmarłych.

·         Młode dziewczęta malowały wielkanocne jajka, a w wodzie, w której się jajka gotowały, myły włosy, wierząc, że będą bardzo piękne i lśniące. Według wierzeń ludowych jajko miało niezwykłe właściwości dobroczynne i mogło przeciwdziałać złym mocom. Wierzono, że jaja (zwłaszcza pokryte deseniem) chronią przed zarazą, klęskami żywiołowymi, zapewniają urodzaj i zdrowie.
Jaja ofiarowane w podarunku świadczyły o życzliwości i sympatii. Skorupki pisanek rozsypane na podwórzu miały odstraszać szkodniki, spowodować nośność kur i obfite zbiory.

Bardzo stara jest tradycja malowania jaj, zwanych pisankami. Ludowa pobożność i fantazja na temat powstania pisanek zrodziła wiele legend opartych na wątkach ewangelicznych. Wedle jednej z nich, pewien ubogi jerozolimczyk niósł kosz jaj na targ i spotkawszy Jezusa w drodze na Kalwarię, pomógł Mu w niesieniu krzyża. Wtedy jaja w koszu zamieniły się w barwne pisanki. Jest i legenda mówiąca, że z kropli krwi Chrystusa wylanej na Golgocie powstały zabarwione na czerwono jajka. Miała je rozdawać zalęknionym Apostołom św. Maria Magdalena, głosząc radosną nowinę o zmartwychwstaniu Jezusa.
Tradycję malowania jaj tłumaczy się w chrześcijaństwie legendą, która głosi, że święta Magdalena idąc w niedzielę wielkanocną odwiedzić grób Chrystusa, po drodze nakupiła jajek na posiłek dla apostołów. Po spotkaniu Zmartwychwstałego Chrystusa spostrzegła, że nawet jajka zmieniły swój kolor, stały się czerwone.

Czerwień:

·         Zmartwychwstanie

·         pokonanie śmierci

·         zmarłym wkładano do ust czerwoną ochrę

W Popielec odpadki z jajek, skorupki przypinano bezżennym. Jajko spożywa jako pierwsze w Niedzielę Wielkanocną. W ten dzień było także zbieranie datków, najczęściej gospodarze wykupywali się jajkiem, następnie jajko święcone spożywano w niedzielę przewodnią.

Z pisankami wiązało się wiele zwyczajów. Obdarowywano się nimi nawzajem, a każdy cieszył się, jeśli jego pisanka była chwalona przez innych. Ofiarowanie pisanki pannie przez chłopca równoznaczne było z wyrażeniem gorących uczuć. Pisanki były też zwyczajowym wykupem dziewcząt przed polewaniem wodą w lany poniedziałek. Skorupek święconych jaj nie wolno było wyrzucać, a jedynie można było spalić w piecu. Często jednak wieszano je na drzewach, by te dorodnie owocowały.

Zabawy z jajkami

·         Walatka (zwana też na wybitki) to osadzona w polskiej tradycji zabawa wielkanocna. Dwie osoby stukają się jajkami trzymanymi w dłoni – wygrywa ten, którego jajko nie pękło. Zamiast uderzania jajkami o siebie można je toczyć po stole.

·         Wielkanocnym zwyczajem, który wiąże się z pradawnym wierzeniem w słońce tańczące na niebie u progu wiosny, jest wrzucanie tzw. tańczącego jaja do źródła.

·         W wielu regionach Europy zachodniej zachował się zwyczaj, że podczas śniadania wielkanocnego rozbija się skorupki jaj monetami, uderzając jajkiem o jajko czy jajkiem o czoło.

SÓL

·         To życiodajny minerał. Bez soli nie ma życia.

·         Sól to także oczyszczenie, samo sedno istnienia i prawdy. O "soli ziemi" mówił Chrystus podczas Kazania na Górze.

·         Sól jest symbolem trwałości, nieśmiertelności oraz ochrony życia ludzkiego (osobistego i społecznego) od rozkładu i popsucia. Tak jak sól zabezpiecza pokarmy, które ludzie spożywają, tak też zabezpiecza zdrowie duchowe ludziom oraz całemu społeczeństwu.

·         Sól jest również symbolem gościnności oraz przymierza między człowiekiem a Bogiem.

·         Soli przypisuje się również właściwości lecznicze zatem jest ona również symbolem nawrócenia oraz oczyszczenia serca.

·         Sól w dawniejszych czasach uchodziła za symbol siły życia i chroniła przed nieszczęściem. W alchemii obok siarki i rtęci jest jednym z filozoficznych elementów oraz zasad świata.

·         Św. Hieronim nazywa Chrystusa „niebieską solą”, która swoją ożywczą mocą przenika niebo i ziemię i czyni nasze życie smaczną potrawą. W życiu nie chodzi bynajmniej o to, aby w miarę spokojnie przepędzić swoje dni na tej ziemi. Zapraszając Jezusa do swego życia, nadajemy naszym staraniom nowe znaczenie, stawiamy w nich na jakość, nabieramy świeżości, odradzamy się. Przyjęcie Zmartwychwstałego oznacza porzucenie dawnego człowieka, podlegającego zepsuciu (Ef 4, 22b), gdyż On przyobleka nas w szatę nowego człowieczeństwa, które wciąż się odnawia ku głębszemu poznaniu Boga.

·         Istniało przekonanie, że sól wrzucona do ognia tłumi go i powoduje, że przestaje się rozprzestrzeniać.

Święconą sól wsypywano również do wykopu przy drążeniu studni lub przy jej czyszczeniu, co miało zapewnić wodzie czystość. Sądzono też, że wyniesiona przed dom w czasie wichury spowoduje zmianę kierunku wiatru. Na Helu, gdy kry napierały na ląd, a także podczas szalejącego sztormu, rybacy wrzucali do morza poświęconą sól i chleb, by uciszyć żywioły. W Polsce północno-wschodniej, w okolicach Białegostoku chleb i sól św. Agaty uważano za lekarstwo na bezpłodność.

PIEPRZ

Pieprz czarny (zmielony) symbolizuje gorzkie zioła, które Żydzi dodawali do pikantnego sosu w kolorze cegły, zwanego charoset. Maczali w nim kawałki paschalnego baranka na pamiątkę ciężkiej niewolniczej pracy przy produkcji cegły w Egipcie.

CHLEB

Kiedyś gospodynie same piekły chleb na Wielkanoc. Aby zapewnić urodzaj - wychodziły do sadu obejmowały drzewa rękami oblepionymi ciastem. Chleb i wszelkie świąteczne pieczywo to pamiątka chleba, którym Chrystus "Chleb żywy" nakarmił na pustkowiu rzesze Go słuchające i który wziął w czasie Ostatniej Wieczerzy przemieniając go w swoje Ciało. Chrystus Pan obecny jest pod postaciami eucharystycznymi w swoim uwielbionym, zmartwychwstałym ciele. Poświęcenie chleba w czasie wielkanocnym wywodzi się z żydowskiego zwyczaju. Żydzi składali w ofierze w czasie świąt Paschy pierwociny plonów z pól i ogrodów - chrześcijanie zaś nie składali już ofiar, ale uświęcone owoce pierwocin spożywali jako dary święte na podziękowanie Stwórcy. Chleb dla chrześcijan - to symbol Eucharystii. Koniecznie poświęcano cały chlebek wielkanocny, czyli “paschę”, w tym celu specjalnie pieczoną. Niegdyś do koszyczka ze święconym przygotowywano specjalne chlebki, jednym z nich jest tzw. paska, dziś już prawie nieznana. Paska, to chlebek wielkanocny, pieczony z mąki pszennej, żytniej lub gryczanej). Chleb był od zawsze symbolem sytości, dostatku i błogosławieństwa Bożego. Wielu świętym - np. Benedyktowi, Antoniemu czy Pawłowi pustelnikowi - chleb przynosiły ptaki, jako widomy znak łaski Nieba. Łamanie z kimś chleba było symbolem przyjaźni i gościnności, a odmowa podzielenia się z biednym - ciężkim grzechem.

CHRZAN

·         Jest on symbolem goryczy Męki Pańskiej i śmierci, która została zwyciężona przez słodycz Zmartwychwstania.

·         Od zawsze był starym ludowym znamieniem wszelkiej siły i tężyzny fizycznej.

·         Dodany do świątecznych potraw podnosi ich walory smakowe i odżywcze.

·         Noszono go święcić na pamiątkę tego, że Jezus Chrystus był pojony octem. Stanowiło to, gorzkie dopełnienie radosnego charakteru świąt.

·         Uważano także, iż chrzan ma znaczenie lecznicze: działa na zaostrzenie apetytu, poprawia trawienie, chroni przed chorobami gardła, brzucha, bólami głowy.

·         Chłopi na Śląsku jadali chrzan łyżkami, gdyż widzieli w nim symbol cierpień Chrystusa.

·         Do koszyczka najczęściej wkładamy kawałek jego korzenia, a po poświęceniu pokarmów, ściera się go do śniadania wielkanocnego i posypuje nim także poświęcone jajko. Chrzan w koszyczku według wierzeń miał również wspomagać skuteczność innych święconych pokarmów.

WĘDLINA I MIĘSO

·         Zapewniają zdrowie i płodność, a także dostatek - w przeszłości nie każdy mógł sobie pozwolić na ten szczególny pokarm.

·         Mięso oraz wędliny są symbolem dobrobytu, dostatku.

·         Kości z mięs zakopywano- tam miało urosnąć ziele maruna (podobne do rumianku)- był symbolem śmierci, bo miał uczulające właściwości.

CIASTO/ BABA WIELKANOCNA

·         Do koszyka ze święconką weszło ostatnie, jako symbol umiejętności i doskonałości -zapewne głównie jako popis domowych gospodyń.

·         Ciasto reprezentowane było głównie przez wielkanocne baby, a jej nie udany wypiek był wielką kompromitacją. Poza tym winien to być zawsze wypiek własny, domowy, a nie kupiony. Wystarczy zwykła domowa drożdżówka.

·         Zaprawiane były szafranem, wypiekano je w formach miedzianych lub glinianych, a kto biedniejszy - w papierowych formach. Trzeba zauważyć, że upiększenie koszyka ze święconym, też było odpowiedzialną sprawą. Wyścielony serwetką ozdobiony bielą koronek i zielenią był wyrazem wielkiej radości.

SER BIAŁY

·         jest symbolem zawartej przyjaźni między człowiekiem a siłami przyrody

·         stanowi gwarancję rozwoju stada zwierząt domowych

BARANEK

Wykonany z gipsu, cukru, czy upieczony z ciasta, z czerwoną chorągiewką. Oznacza on Chrystusa i Jego zbawczą ofiarę. Symbol ten wywodzi się z starotestamentalnego baranka paschalnego, którego zabijano na pamiątkę wyjścia Izraelitów z Egiptu. Żydzi co roku obchodzili pamiątkę tamtych wydarzeń, spożywając wieczerzę paschalną. W czasie takiej wieczerzy Chrystus ustanowił Eucharystię, a umarł w godzinie, gdy w świątyni zabijano na ofiarę baranki. On stał się barankiem ofiarnym, zgodnie ze stwierdzeniem Jana Chrzciciela: "Oto Baranek Boży, który gładzi grzechy świata!" Teraz Jego krew wyzwala i ocala od zła i Złego. Św. Jan w apokaliptycznej wizji zobaczył przyszłe wydarzenia świata zapisane w księdze, której pieczęcie otwiera Baranek. To Jemu oddaje pokłon dwudziestu czterech Starców, miriady aniołów i rzesze zbawionych. Do Niego zbliżają się ludzie, którzy wybielili swe szaty we krwi Baranka, czyli są odziani w szatę łaski uświęcającej, mocą Chrystusowej krwawej ofiary.

Baranek jest łagodny i potulny. Jednak pomimo jego potulności, nigdy nie był on obnoszony i czczony z taką nabożnością jak święty byk Apis w Egipcie. Jego przeznaczeniem było stawać się ofiarą

Baranek wielkanocny nie zawsze jednak był z cukru. Pierwotnie wykonywany był z masła, lepiony ręcznie przez gospodynie, które w miarę możliwości używały też do tego celu specjalnych forem. W drewnianą formę wkładano zimne masło, będące niegdyś drogim specjałem, obie połowy formy mocno ściskano razem i po kilku minutach baranek był gotowy. Kanty powstałe w maśle na złączeniach formy wygładzano nożem, a ziarnka pieprzu służyły jako oczy baranka. Formy do masła można dziś oglądać w muzeach etnograficznych i choć są wśród nich także formy ptaków, ryb czy saren, to jednak formy baranków zdecydowanie przeważają. To nie przypadek, że baranek wielkanocny był maślany. Masło ma długi związek ze świętami Wielkanocy. W dawnych czasach chłopi przynosili w okresie wielkanocnym do kościoła produkty takie jak właśnie masło, jajka i ser w celu ich poświęcenia.

W Polsce agnusek (od nazwy łacińskiej) to baranek wielkanocny – medalik z wosku poświęcony przez papieża, z odciśniętą na awersie podobizną Jana Chrzciciela, a na rewersie Baranka. Medalik miał chronić przed złem i chorobami. Do dnia dzisiejszego w Wielką Sobotę święci się figurki baranka – symbolu niewinności Chrystusa, wykonaną z masła, cukru, ciasta.

...