Robert Bubczyk - Gry w szachy i kości jako rozrywki duchowieństwa w średniowiecznej Polsce.pdf - ogólne - mapownik

ANNALES

UNIVERSITATIS MARIAE CURIESKŁODOWSKA

LUBLIN – POLONIA

VOL. LVIII

SECTIO F

2003

Centrum Języka i Kultury Polskiej dla Polonii i Cudzoziemców

UMCS

ROBERT BUBCZYK

Gry w szachy i kości jako rozrywki duchowieństwa

w średniowiecznej Polsce

Les jeux d’echecs et de des — distractions du clerge polonais au Moyen Age

Dwór królewski, książęcy, czy rycerski konstytuował często wzorzec dla

innychgrupspołecznych.WedługBronisławaGeremka,byłotozjawiskopo

wszechne:„[...]rozrywki—piszehistoryk—będącetypowymiproduktami

społeczeństwazorganizowanegodowojny,przenikałyprzetowśredniowieczu

od warstw wyższych do niższych”. 1 Niektóre elementy rozrywki dworskiej

stały się przedmiotem pożądania i naśladownictwa wśród duchowieństwa.

Przedstawicieletejdrugiej,uprzywilejowanejgrupypolskiegospołeczeństwa

rekrutowali się niejednokrotnie spośród synów rycerskich; sami więc wyno

sili z domów rodzinnych gotowe schematy zachowań i upodobań, z którymi

trudno było się rozstać nawet po złożeniu święceń kapłańskich. Duchowni

na co dzień stykali się ze świeckimi, uczestnicząc w życiu politycznym bądź

przebywając na dworach w charakterze wychowawców, spowiedników etc.

Bogata kultura dworska i rycerska wabiła blaskiem uciech świeckiego życia,

którym natura ludzka niejednokrotnie nie potraﬁła się przeciwstawić.

Jednym z wielu wyrazów naśladowania obyczajów stanu rycerskiego

przez duchownych stała się praktyka noszenia broni. Niektórzy teoretycy

Kościoła, jak św. Bernard, surowo potępiali takie przypadki. W jednym ze

1 B.Geremek, Człowiek i zabawa: kultura ludyczna ,[w:] Kultura Polski średniowiecz

nej , red. B. Geremek, Warszawa 1997, s. 516.

ROBERT BUBCZYK

swych listów opat z Clairvaux pisał, że nie można służyć jednocześnie Bo

gu jako kapłan i przywiązywać do pasa miecza jak rycerz, pytając: „ Cuius

enim cor non indignatur, cuius vel clam lingua non submurmurat, diaco

num contra Evangelium Deo et mammonae pariter ministrantem, si quippe

sublimatum honoribus ecclesiasticis ut nec episcopis inferior videatur, sic

implicatum militaribus o cis, ut praeferatur et ducibus? ” 2 W latach trzy

dziestych XII stulecia św. Bernard zalecił zakonowi templariuszy, aby nie

uprawialigierwszachyikości. 3 Dosurowychkrytykówrycerskichrozrywek

wśród duchowieństwa należał też angielski ﬁlozof i teolog Aleksander Nec

kam, który w dziele De naturis rerum napisanym w latach dziewięćdziesią

tychXIIstuleciadwarozdziałypoświęciłszachomikościom( Dealeatoribus,

De scaccis ), nazywając szachy próżną, kości zaś nieuczciwą grą. 4

Mimo nawoływań i monitów ze strony władz kościelnych, przenikanie

świeckichobyczajówwszeregiduchowieństwamusiałomiećpowszechnycha

rakter także w późnym średniowieczu. Piętnował je czeski kaznodzieja Woj

ciech Rankuv, który w 1385 r. podczas synodu w Pradze krytykował zwy

czaj używania przez kler wielobarwnych świeckich szat. 5 Z połowy XV w.

pochodzi manuskrypt, który powstał w irlandzkim klasztorze Charterhouse

of Jesus of Bethlehem w Sheen, hrabstwie Surrey. Zawiera on m.in. spisane

w języku średnioangielskim widzenie mnicha, któremu objawiły się szatań

skie wynalazki zapewne po to, aby odwrócić jego uwagę od wykonywania

obowiązkówzakonnych.Pośródnichautorwymieniłszachy,atakżepiłkido

gry w tenisa oraz łuk ze strzałami. 6

Hierarchowie Kościoła czynili wiele, aby zapobiec przechodzeniu z mo

narszego czy rycerskiego zamku i dworu do życia codziennego kleru świec

kiegoizakonnegotego,cobyłosprzecznezichnaukami.Tymczasembogate,

2 Sancti Bernardi Epistolae , Epistola nr 78, [w:] Opera , vol. VII, wyd. J. Leclercq,

H. Rochais, Rzym 1974.

3 R. Eales, The game of chess: an aspect of medieval knightly culture , [w:] Papers for

First and Second Strawberry Hill Conferences. The ideals and practice of medieval knight

hood , ed. C. Harper and R. Harvey, Woodbridge 1986, s. 28–29; J. Giżycki, Z szachami

przez wieki i kraje , Warszawa 1984, s. 22.

4 A. Neckam, De naturis rerum , [w:] Rerum Britannicarum medii aevi scriptores ,

t. 34, London 1858, s. 323–326.

5 W. Iwańczak, Zamki królewskie i arystokratyczne w Czechach jako miejsce tworze

nia,recepcjiiprzekazywaniawzorówkultury ,[w:] KulturaśredniowiecznegoŚląskaiCzech.

Zamek , Wrocław 1996, s. 18–19.

6 „ And aftyrward I sey manye fendys icomefor to brynge you out of youre ordyr, and

someofhemprofredeyoutenyseballysandsomeboweandarowysandsometablesandches

and othyr sueche harlotrye .” Pełny tekst manuskryptu opublikowany przez M. L. Colker,

The Lure of Women, Hunting, Chess, and Tennis: A Vision , „Speculum”, 1984, nr 59,

s. 103–105.

GRY W SZACHY I KOŚCI...

kolorowe stroje, przypasana do boku broń, wreszcie rozrywki rycerskie, ta

kie jak gry zręcznościowe i losowe, stanowiły codzienność życia kleru w śre

dniowieczu i trudno je było z niego wyeliminować. 7 Sprzyjał temu znaczny

stopieńniesformalizowaniakształceniakapłańskiego.Nielicznikandydacido

kapłaństwakończylistudiauniwersyteckie.WpraktyceśredniowiecznejEu

ropy przyszli duchowni nie przechodzili formalnej i wszechstronnej edukacji

w seminarium. Adepci z uboższych rodzin nabywali umiejętności praktycz

ne w drodze terminowania u miejscowego proboszcza, by po pewnym czasie

przyjąćświęceniazrąkbiskupa.Opanowanawtensposóbelementarnawie

dza z zakresu łaciny, liturgii i doktryny Kościoła często okazywała się wy

biórcza i powierzchowna, co nie sprzyjało utrzymaniu dyscypliny i postawy

moralnej wymaganej przez wizytatorów diecezji. Stąd powstawała rozbież

ność między postulatami synodów i zaleceniami biskupów a praktyczną ich

realizacją przez szeregowy kler. 8

Gry domowe w szczególności nie cieszyły się szacunkiem kościelnych au

torytetów,gdyżczęstoprowadziłydokłótniihazardu,awięcutratymienia

izłorzeczeniaBogu.Wgrupieniedozwolonychsposobówzagospodarowywa

nia wolnego czasu przez kler znalazły się gry w szachy i kości, zwłaszcza

gdyuprawianojedlazysku.Liczneprzykładyukazują,żestaranosięznimi

walczyć przy pomocy zakazów. Negatywne podejście władz Kościoła do gry

w kości daje się zauważyć już u schyłku starożytności w potępieniu tej gry

przez synod w Elwirze w r. 305, ale tylko wówczas, gdy uprawiano ją dla

pieniędzy „ Si quis ﬁdelis aleam, i.e. tabulam, luserit nummis, placuit eum

abstineri ”.NiecoostrzejpotraktowałgryzużyciemkościbiskupIzydorzSe

willi,pisząconich:„ Ab hac arte fraus et mendacium er perjurium nunquam

abest, postremo et odium et damna rerum, unde et aliquando propter haec

scelera interdicta legibus fuit .” 9

W myśl postanowień soboru IV laterańskiego z 1215 r., któremu prze

wodził Innocenty III, zabroniono duchowieństwu zarówno czynnego udziału

wgrachlosowych,jakibiernegownichuczestnictwawcharakterzeobserwa

torów. 10 Z hazardem walczył m.in. arcybiskup Arnoszt, który w r. 1357 za

namową cesarza Karola IV zabronił gry w kości w Wigilię i Boże Narodze

7 Przykłady uprawiania zakazanych przez Kościół gier zręcznościowych i hazardo

wych w średniowiecznej Anglii, zob. T. Hunt, Deliciae clericorum: intellectual and scien

tiﬁcpursuitsintwoDorsetmonasteries ,„MediumAevum”,1987,t.56,s.159–183;W.Ste

phens,W.Hunt, AhistoryoftheEnglishchurch ,t.III TheEnglishchurchinthefourteenth

and ﬁfteenth centuries , London 1920, s. 260–261.

8 R. Kieckhefer, Magia w średniowieczu , tłum. J. Kania, Kraków 2001, s. 223.

9 H. Murray, A history of board games other than chess , Oxford 1952, s. 32.

10 J. Fijałek, Życie i obyczaje kleru w Polsce średniowiecznej na tle ustawodawstwa

synodalnego , wyd. pod red. A. Nowakowskiego, Kraków 1997, s. 39–40.

ROBERT BUBCZYK

nie. 11 W statutach synodalnych biskupstwa Ely w Anglii, wydanych przez

Szymona z Langham w 1364 r. czytamy, że zabrania się duchownym diece

zji nie tylko uczestnictwa w grach w kości i szachy, lecz także przebywania

w bliskości osób, które to czynią, bowiem taka właśnie karygodna prakty

ka, co podkreślił biskup Ely, powołując się na autorytety Ojców Kościoła,

prowadzi kapłanów do odwrócenia się od Boga i oﬁarowania świętości de

monom zła. 12 Podobną postawę w kwestii gier domowych przyjął Jan Hus

w swym XVwiecznym komentarzu do Dekalogu, choć stanowisko czeskie

go teologa nie zawsze było jednolite. Poglądy Husa na temat gier w szachy

i kości podzielali też inni czescy kaznodzieje. 13

Polski Kościół także realizował w kwestii gier domowych wytyczne so

borów powszechnych i dyrektywy papieży. Lokalne duchowieństwo świeckie

i klasztorne w pierwszej połowie XV wieku sporządzało listy osób, którym

nie należało udzielać komunii św. wielkanocnej. W gronie tym znaleźli się

gracze w kości oraz w szachy dla zysku. 14

Problem gier w szachy i kości wśród duchowieństwa starano się przede

wszystkim regulować na synodach różnych diecezji pod przewodnictwem

miejscowych biskupów. W roku 1279 odbył się w Budzie synod, w którym

wziął udział legat papieski na Węgry, Dalmację i Polskę. Jedna z uchwał

zjazdunietylkozakazywałagryw kości „ad aleas et taxillos non ludant, nec

huiusmodi ludis intersint ...”, ale także posiadania kostek do gry w domach

przez proboszczów paraﬁi: „ Prohibemus sacerdotibus, et aliis clericis in

sacris ordinibus districte ne secum prolem habeant, quam in sacro ordine

11 „ Ludus (sc. taxillorum) in quandam generalem consuetudinem est deductus...non

estimant solemniter posse natalis Domini festa peragere nisi ludum (taxillorum) exerce

ant...mandamusquatemusinvigiliaNativitatisChristiacillasacratissimanocteetindie

festivitatis ipsius a ludo se cohibeant taxillorum ”, A. Bruckner, Kazania średniowieczne ,

cz. II, Kraków 1895, s. 72.

12 Ecclesiastical records of England, Ireland, and Scotland, from ﬁfth century till the

reformation , ed. by R. Hart, Cambridge 1846, s. 115.

13 W. Iwańczak, Jak grano w szachy w średniowiecznych Czechach , [w:] Ludzie. Ko

ściół.Wierzenia.StudiazdziejówkulturyispołeczeństwaEuropyŚrodkowej(średniowiecze

— wczesna epoka nowożytna) , Warszawa 2001, s. 460–462.

14 Wklasztorzebenedyktynównaśw.Krzyżuzostałaprzepisanawr.1431następują

cazapiska:„ QuibusprohibetursanctaCommunio [...]. Lusoribustaxillorum,pylecznikom,

cuglorzom [przekreślone], costarzom, aleatoribus scacorum pro pecunia, scrzypczom, pys

sczczom, gączczom, ioculatoribus, cuglorzom in arte demoniorum ” — ten i inne zakazy

zob.J.Wolny, Materiały do historii wagantów w Polsce średniowiecznej ,„BiuletynBiblio

tekiJagiellońskiej”,1969,t.19,s.73–89;por.„ Exhortatio visitationis synodalis” z diecezji

włocławskiej z wieku XV , wyd. Wł. Abraham, [w:] Archiwum Komisji Hi s torycznej , 1889,

t. V, s. 226, gdzie karze podlega każdy „ sacerdos vel clericus ludo alearum seu taxillorum

aut allis ludis illicitis frequenter intendit ”.

GRY W SZACHY I KOŚCI...

genuerant propter scandalum, et ne huiusmodi parochialum sacerdotes in

domibus suis habeant aleas, vel taxillos districtius inhibemus. ” 15

Domiejsc,wktórychduchowniczęstospotykalisięześwieckimi,uczest

niczącwpijaństwieihazardzie,należałyzapewnekarczmy,skoroichodwie

dzanie zostało zabronione przez biskupa krakowskiego Nankera w 1320 r. 16

Zakaz swego poprzednika na stolicy biskupiej podtrzymał Jan Grot, który

w wydanym w r. 1331 statucie wyznaczył kary dla kleryków — miłośników

karczemnychrozrywekiuczestnikówgierwkościdlazysku. 17 Postanowienia

synodu krakowskiego w sprawie gier w kości z lat dziewięćdziesiątych XIV

wieku są powtórzeniem zarządzeń Grota. 18

Praktyka uprawiania gier hazardowych w XIV wieku musiała być tak

duża, że wszelkie próby całkowitego ich wykorzenienia z obyczajów kleru

kończyłysięniepowodzeniem.Zniemocywładzduchownychmogławziąćsię

nieznaczna liberalizacja stanowiska w tej sprawie w późnym średniowieczu.

Grywkościiszachyzostaływprawdziepotępionenasynodziediecezjalnym

w Płocku w roku 1398 jako gry nieuczciwe, ale zaznaczono jednocześnie, że

można je uprawiać wtedy, gdy służą czystej rozrywce lub stanowią zajęcie

umilające wieczorną wieczerzę: „[...] ludos taxillorum vel alearum et alios

quoscunqueinhonestosnonexercere,nisialiquandointeresseprorecreacione

vel pro cena simul facienda aleam vel scaccos luderent [...].” 19

W tym kontekście należy rozpatrywać zamiłowanie do gry w szachy po

stawionegowysokowhierarchiikościelnychdostojeństwarchidiakonagnieź

nieńskiego Janka z Czarnkowa. Polski dziejopis nie dostrzegał w szachach

rozrywki godnej potępienia, bowiem sam otwarcie pisał o swej pasji do sza

chów na kartach kroniki. Wynika z niej także, że szachy należały do ulubio

nych rozrywek duchowieństwa na dworze arcybiskupa Jarosława ze Skotnik

Bogorii w Żninie. Grał nie tylko sam Czarnkowski, ale też jego współbra

cia, prawdopodobnie inni członkowie gnieźnieńskiej kapituły katedralnej. 20

Należy pamiętać, że w razie najmniejszej choćby wątpliwości co do legalno

15 KodeksDyplomatycznyWielkopolski,wyd.I.Zakrzewski,Poznań1877,t.I,nr487.

16 Statuta Nankeri episcopi Cracoviensis , [w:] Starodawne Prawa Polskiego Pomniki

[dalej:SPPP],t.IV,wyd.U.Heyzmann,Kraków1885,s.17;J.Fijałek, Najstarsze statuty

synodalne krakowskie biskupa Nankera z 2 X 1320 r. , Kraków 1915, s. 33–34.

17 Statuta Joannis IV Grot episcopi Cracoviensis z roku 1331 , [w:] SPPP, t. IV...,

s. 36–37.

18 B. Ulanowski, O pracach przygotowawczych do historii prawa kanonicznego w Pol

sce, dodatek I: Statuty synodu krakowskiego z r. 1392–1396 , Kraków 1887, s. 33–34.

19 Ibid. , s. 61–62.

20 „[...] cum feria sexta proxima ante nativitatem Christi ego [JankozCzarnkowa] et

alii in Zneyna scaccos lusimus [...]”, zob.: Joannis de Czarnkow Chronicon Polonorum ,

opr. J. Szlachtowski, [w:] Monumenta Poloniae Historica , t. II, Lwów 1872, s. 652.

Robert Bubczyk - Gry w szachy i kości jako rozrywki duchowieństwa w średniowiecznej Polsce.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: