Jacek Jaguś - Uwagi na temat wymowy magicznej średniowiecznych amuletów i ozdób na ziemiach polskich.pdf - ogólne - mapownik

ANNALES

UNIVERSITATIS MARIAE CURIESKŁODOWSKA

LUBLIN – POLONIA

VOL. LVIII

SECTIO F

2003

Pracownia Metod i Technik Badawczych

Instytutu Socjologii UMCS

JACEK JAGUŚ

Uwagi na temat wymowy magicznej średniowiecznych

amuletów i ozdób na ziemiach polskich

Remarques sur la fonction magique d’amulettes et de parures pa¨ıennes sur

les territoires polonais au Moyen Age

Niniejszy artykuł poświęcony jest prezentacji znalezisk pochodzących

z ziem polskich, datowanych na wieki średnie i interpretowanych jako po

gańskie czy na poły pogańskie amulety bądź magiczne ozdoby. Zestawienie

tychdwóchgrupznaleziskniejestprzypadkowe.Pozatypowymiamuletami

przodkowie nasi znali bowiem, jak się wydaje, wiele przedmiotów, głównie

ozdób,którespełniałyróżnefunkcje.Obokfunkcjiestetycznejczyleczniczej,

niektóre z nich prawdopodobnie miały także określone znaczenie magiczne.

Trudnocoprawda,wbardzowieluprzypadkach,wpełniodczytaćkodzapi

sanywtychprzedmiotach,główniezewzględunabrakodpowiednichźródeł

pisanych, a tym samym określić, czy na pewno i jeśli już, to jakie znaczenie

magiczne mają interesujące nas zabytki, niemniej jednak za ich związkiem

ze sferą magiczną, o czym będę pisał niżej, wiele przemawia. Nie można

wykluczyć, a w wielu przypadkach wydaje się to bardzo prawdopodobne,

że niektóre z tych ozdób to po prostu amulety. Dlatego też pominięcie ich

przy prezentacji pogańskich czy też będących efektem starcia się wierzeń

pogańskich z chrześcijańskimi amuletów zubożyłoby ten artykuł o ważne

znaleziska. Jednocześnie zaliczenie szeregu z owych magicznych przedmio

tów do grupy talizmanów byłoby również posunięciem ryzykownym. Z tego

właśnie względu, w artykule tym osobno omawiam typowe amulety pogań

skie i ozdoby, które, jak można przypuszczać, miały znaczenie magiczne.

JACEK JAGUŚ

Amulet w różnych źródłach deﬁniowany jest dość podobnie. Według

Słownika staropolskiego nawąz to ‘drobny przedmiot z jakimś znakiem, ma

jący rzekomą moc czarodziejską’. Inne określenia nawązu to właśnie amulet

czy talizman. 1 Słownik starożytności słowiańskich (dalej SSS) amulety (na

węzy) deﬁniuje jako przedmioty mające chronić przed urokiem i czarami. 2

Wreszcie Słownikwyrazówobcych amuletcharakteryzujejakodrobnyprzed

miot,któremuprzypisujesięznaczeniemagiczne,naprzykładochronęprzed

nieszczęściami,chorobami,wpływamizłychduchów.Odmienniewsłowniku

tym zdeﬁniowany jest talizman, przez który rozumie się przedmiot, jakiemu

przypisuje się magiczną moc przynoszenia szczęścia posiadaczowi. 3 Podsu

mowując te deﬁnicje, wydaje się, iż słusznie rozdzielił J. Tokarski pojęcie

amulet, którego celem jest ochrona, od pojęcia talizmanu, który ma przy

nosić szczęście. Nawęzy natomiast obejmują zapewne obydwie wymienione

grupy magicznych przedmiotów. Należy jednak w tym miejscu podkreślić,

iż bardzo trudno jest niekiedy rozstrzygnąć, w odniesieniu do przedmiotów

związanych z religią naszych przodków, czy odgrywały one rolę talizmanu,

amuletu czy może jednego i drugiego jednocześnie. Często nawet zakwaliﬁ

kowaniedanegoprzedmiotudogrupynawęzówbudzilicznewątpliwości. 4 Są

to zresztą typowe problemy badacza religii pogańskich Słowian, interpretu

jącego materialne korelaty ich wierzeń.

JakpodajeSSS,najczęściej,choćoczywiścieniewyłącznie,wewczesnym

średniowieczu,ażdoXIIIwiekujakoamuletówużywanoprzedziurawionych,

celem zawieszenia na szyi, kłów zwierzęcych, a nawet zębów ludzkich. We

długdomniemańJ.Kostrzewskiego,broniłyonewłaścicielaczywłaścicielkę

(przed złem) nie tylko przez swą ostrość, ale i przez siłę zwierząt, od któ

rych pochodziły, stąd też często jako amuletów używano kłów niedźwiedzi

czy wilków. 5 Można się domyślać, iż nie tylko siła była u naszych przodków

w cenie, liczne są bowiem również znaleziska kłów jelenia czy lisa, które to

zwierzęta trudno posądzić o szczególną siłę.

Prezentację nawęzów zacznijmy od amuletu wykonanego z rogu jelenia.

Pracę poświęciła mu M. Zeylandowa 6 . Autorka zamieściła m.in. obszerny

1 Słownik staropolski , t. V, z. 2, Wrocław–Kraków 1965, s. 124. Warto dodać, iż

w słowniku tym znajdują się również pojęcia nawęźnik (s. 124) i nawięzacz (s. 127) —

oznaczające człowieka noszącego czy też dającego do noszenia nawęzy. Wydaje się, iż

istnienietakichsłówjestjeszczejednąprzesłanką,napodstawiektórejmożemystwierdzić,

iż nawęzy były szeroko rozpowszechnione wśród Słowian.

2 Słownik starożytności słowiańskich ,t.I,cz.I,Wrocław–Kraków,1961,s.22,(SSS).

3 Słownik wyrazów obcych , pod red. J. Tokarskiego, Warszawa 1980, s. 29, 742.

4 W pracy tej, pojęcia nawęzy, amulety i talizmany będę stosował zamiennie.

5 J. Kostrzewski: Kultura prapolska , Warszawa 1968, s. 357.

6 M.Zeylandowa: Myśliwski amulet sprzed 1000 lat ,„Zotchłaniwieków”,1979,nr2,

s. 128–131.

UWAGI NA TEMAT WYMOWY MAGICZNEJ ŚREDNIOWIECZNYCH AMULETÓW... 9

jegoopisorazswojeprzypuszczeniazwiązanezjegoprzeznaczeniem.Przed

miottenznaleziononawczesnośredniowiecznymgrodziskuwLądzie.Wyko

nany jest z poroża jelenia i ozdobiony rytem łasicy bądź kuny. Według au

torki,jesttonajprawdopodobniejsymbolicznymyśliwskiwabik.Wzwiązku

z tym, że znaleziono go w dolnych partiach wału, istnieje przypuszczenie,

że został złożony w oﬁerze. Innym wykopaliskiem, na które warto zwró

cić uwagę, jest fragment płytki z łupku graﬁtowego, znaleziony w pobliżu

wolińskiej kąciny. Na jednej stronie wyryto na niej scenę, być może, walki

człowiekazezwierzęciem,anadrugiejkoniazjeźdźcem.Płytkamateżspe

cjalnie wykonany otwór. W. Filipowiak przypuszcza, iż był to noszony na

szyi, amulet. 7 Zastanawiający jest także 10centymetrowy przedmiot rogo

wyodnalezionywBłoniu.Przeznaczeniejegotrudnowytłumaczyć.A.Cofta

niewykluczajednak,iżjesttotalizman. 8 Szereginteresującychnasznalezisk

odkryto w Gdańsku. B. Lepówna, obliczyła, iż w wyniku prac wykopalisko

wychwmieścietymznaleziono21amuletówwykonanychzzębówipazurów

zwierzęcych, czyli z materiału najczęściej używanego do produkcji nawę

zów. 9 Te, które przebadano, pochodzą od dzikich zwierząt, tj. niedźwiedzia,

dzika,bobrailisa.WGdańskuznalezionoteżamuletyzkości—5egzempla

rzy oraz amulety z kręgów ryb i nawęzy z blaszek jesiotra — 2 egzemplarze

pewne i 1 dyskusyjny. 10 Duża grupa amuletów z zębów i pazurów zwierzę

cych pochodzi także z Opola. Wykorzystano tu zęby lisa i niedźwiedzia. 11

W. Hensel prezentuje również pochodzące z tego miasta półfabrykaty amu

letów z kłów niedźwiedzia z początku XIII wieku z niedowierconymi otwo

rami. 12 Jaksłuszniezauważa,jesttodobryprzykładżywotnościpogańskich

praktyk. Szereg amuletów z kości i zębów zwierzęcych, pochodzących z XII

iXIIIwieku,odnalezionorównieżwKruszwicy. 13 Dwazębydzikazprzewier

conymotworkiemorazkilkazębówzwierzęcychbezotworkówznalezionona

7 W. Filipowiak: Słowiańskie wierzenia pogańskie u ujścia Odry , [w:] Wierzenia

przedchrześcijańskie na ziemiach polskich ,podred.M.Kwapińskiego,H.Pancera,Gdańsk

1993, s. 35.

8 A. Cofta: Wyniki badań na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Błoniu, pow.

Grodzisk Mazowiecki w latach 1949–1951 , „Materiały Wczesnośredniowieczne”, 1951,

t. III, s. 21.

9 B. Lepówna: Materialne przejawy wierzeń ludności Gdańska w X–XIII w. , „Pome

rania Antiqua”, 1981, t. X, s. 188.

10 Ibid.

11 W. Hołubowicz: Opole w wiekach X–XII , Katowice 1956, ryc. 129. Patrz też: id.:

Z badań na Ostrówku w Opolu w roku 1955 , „Sprawozdania Archeologiczne”, 1957, t. III,

s. 217, ryc. 3.

12 W. Hensel: Polska przed tysiącem lat , Wrocław 1964, s 227.

13 W. Hensel: Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna. Zarys kultury materialnej ,

Warszawa 1987, s. 598, ryc. 450.

JACEK JAGUŚ

cmentarzysku szkieletowym w Wiślicy. 14 W Sandomierzu, z kolei, w grobie

nr96,napiersizmarłegoznalezionojedenbiałykiełzwierzęcyzprzewierco

nym u nasady otworem do zawieszania. 15 Podobne znaleziska znane są też

z okolic Sandomierza, tj.: z Samborca oraz z Zawichostu. 16 Ciekawy przed

miot,zapewneamulet,odnalezionorównieżnawczesnośredniowiecznymgro

dzisku w Błoniu. Jest to kieł zwierzęcy z wywierconym na wylot otworem

w kształcie klepsydry. 17 Szereg znalezisk przedziurawionych zębów zwierzę

cych znamy także z Gniezna (zęby jelenia, niedźwiedzia, wilka lub psa, dzi

ka,wreszciezębyludzkie,stądpochodząteżprzedziurawionekręgirybie). 18

Fragmentkościanegowisiorka,najprawdopodobniejtalizmanu,odkrytozko

leiwgrobienr58,nacmentarzuwStrzemieszycachWielkich. 19 J.Kostrzew

skiwspominatakżeoodkryciachwPruszczuGdańskimiKałdusie,wbyłym

powiecie chełmińskim. W obu tych miejscowościach odkryto zęby lisa. 20

Amuletami najprawdopodobniej były też miniaturowe toporki. Z terenu

ziem Polski znamy tylko dwa takie egzemplarze. Jeden z nich znaleziono

na Grodzisku Tumskim pod Łęczycą w 1951 r. Wykonany jest on z miedzi

lub brązu. Jego długość to 50 mm. Drugi tego typu okaz znaleziono w gro

bie szkieletowym w miejscowości Siemiatycze koło Gostynia. 21 A. Nadolski

odrzuca koncepcję, zgodnie z którą znaleziska te to zabawki. Sam interpre

tuje je jako amulety. Również J. Kostrzewski przypuszcza, iż taki właśnie

charakter mają odnalezione przedmioty.

Rzadkie na ziemiach polskich są znaleziska tzw. młotków Thora. Przy

kłady takich zabytków znamy z Gdańska, gdzie znaleziono — jak podaje

B. Lepówna — 4 egzemplarze tych amuletów. 22 Wszystkie wykonane zo

14 H.ZollAdamikowa: Wczesnośredniowieczne cmentarzyska Małopolski ,cz.I,s.130,

cz. II, s. 98.

15 Ibid. , cz. II, s. 98; J. Gąssowski: Materiały do osadnictwa wczesnośredniowiecznego

Sandomierszczyzny , „Materiały Wczesnośredniowieczne”, 1969, VI, s. 416.

16 H. ZollAdamikowa: Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe Małopolski ,

cz. I, Źródła , s. 90, cz. II, Analiza , s. 98.

17 A. Cofta: Wyniki badań na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Błoniu, pow.

Grodzisk Mazowiecki w latach 1949–1951 , „Materiały Wczesnośredniowieczne”, 1951,

t. III, s. 35.

18 J. Kostrzewski: Kultura prapolska , Warszawa 1969, s. 162.

19 J.Marciniak: Cmentarzysko szkieletowe z okresu wczesnośredniowiecznego w Strze

mieszycachWielkich,pow.Będzin ,„MateriałyWczesnośredniowieczne”,1960,t.V,s.156.

20 J. Kostrzewski: Kultura prapolska , Warszawa 1969, s. 162.

21 A. Nadolski: Miniaturowy posążek z grodziska w Tumie pod Łęczycą , „Przegląd

Archeologiczny”, t. IX, z. 2–3, 1951/1952, s. 389–391; K. Musianowicz: Drohiczyn we

wczesnym średniowieczu , „Materiały Wczesnośredniowieczne”, 1969, t. VI, s. 208; J. Ko

strzewski: Kultura prapolska , Warszawa 1969, s. 162.

22 Lepówna: op. cit. , s. 189; Wapińska: op. cit. , ryc. 15; Kostrzewski: Kultura... ,

Warszawa 1969, s. 229.

UWAGI NA TEMAT WYMOWY MAGICZNEJ ŚREDNIOWIECZNYCH AMULETÓW... 11

stały z bursztynu. Srebrny młotek Thora odnaleziono z kolei w Łukowej

kołoSłupska. 23 M.Kowalczykpiszerównieżoznaleziskachtegotypuznad

bałtyckich miejscowości Wicimice oraz Wolin, 24 a B. Gierlach podkreśla,

iż przedmioty tego typu znajdowano też na Mazowszu, ale żaden z nich

do dzisiaj się nie zachował. 25 Przedmioty te interpretuje się powszechnie

(np. B. Lepówna, B. Gierlach, M. Kowalczyk) jako amulety. J. Kostrzewski

młotki Thora odnalezione w Gdańsku oraz w Łukowej zalicza do importów

skandynawskich. 26 Do biżuterii skandynawskiej przedmioty te zalicza rów

nież J. Żak. 27 K. Jażdżewski wiąże znalezione młoteczki ze skandynawskimi

wpływami kultu boga Thora. 28 Wszyscy ci badacze łączą więc w ten czy

inny sposób interesujące nas znaleziska ze Skandynawią. Tymczasem B. Le

pówna zwraca uwagę na to, że jeden z młoteczków gdańskich odnaleziono

w pracowni bursztyniarskiej z końca X wieku, a tym samym przynajmniej

część z nich była wyrobami miejscowymi. Do tego znaleziono w Gdańsku

dwainnemłotki,zupełnieróżneodwymienionychtalizmanów,wkontekście

świadczącym o ich roli kultowej. Na podstawie tych faktów badaczka pod

daje w wątpliwość skandynawskie pochodzenie symbolu młotka i sugeruje

powiązanie takich znalezisk z kultem ognia. 29

Omawiając amulety, należy także wspomnieć o krzyżykach. W samym

Gdańsku odkryto krzyżyki trzech typów: greckiego, łacińskiego (najliczniej

sze) i maltańskiego. Wszystkie je A. Wapińska traktuje jako emblematy

chrześcijańskie. 30 Podobnie uważa B. Lepówna. 31 M. Kowalczyk również

traktuje krzyżyki jako symbole chrześcijaństwa, ale wiąże je, przynajmniej

wpierwszymokresiechrystianizacji,raczejzprzeżywającymisiępraktykami

pogańskimi. 32 W.Szafrańskinatomiastpodkreśla,iżodnalezionewGdańsku

krzyżerównoramiennenależąraczejdosymbolikipogańskiejniżchrześcijań

skiej. W interesującym nas okresie bowiem krzyż równoramienny, zgodnie

zopiniątegobadacza,byłtakżesymbolemsolarnym,reprezentującboskiego

Swarożyca — Dadźboga. Znalezienie krzyżyka bursztynowego w woreczku

23 Kostrzewski: Kultura... , Warszawa 1969, s. 161.

24 M. Kowalczyk: Wierzenia pogańskie za pierwszych Piastów , Łódź 1968, s. 101.

25 B. Gierlach: Studia nad archeologią średniowiecznego Mazowsza , Warszawa 1975,

s. 57.

26 Kostrzewski: Kultura... , Warszawa 1969, s. 161.

27 J. Żak, Skandynawskie elementy , SSS, t. V, s. 196.

28 Jażdżewski: Gdańsk Wczesnośredniowieczny... , s. 55, 58.

29 Lepówna: op. cit. , s. 189.

30 A. Wapińska: Materiały do wczesnośredniowiecznego bursztyniarstwa gdańskiego ,

„Gdańsk Wczesnośredniowieczny”, t. VI, s. 97–98.

31 Lepówna: op. cit. , s. 186–187.

32 Kowalczyk: op. cit. , s. 101.

Jacek Jaguś - Uwagi na temat wymowy magicznej średniowiecznych amuletów i ozdób na ziemiach polskich.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: