ptin4-03.pdf

Marek Nahotko

Metadane jako narzędzie opracowania elektronicznych zasobów

sieciowych 1 .

Przedmiotem pracy doktorskiej są metadane - nowe narzędzie służące opracowaniu

dokumentów elektronicznych, szczególnie udostępnianych w sieciach komputerowych. Zde-

finiowane zostały one jako ustrukturyzowane, czytelne maszynowo dane zawierające cha-

rakterystykę cyfrowych obiektów informacyjnych, służącą ich efektywnemu oraz traf-

nemu wyszukiwaniu, szczególnie w wielkich zasobach informacji w Internecie, zarzą-

dzaniu nimi i ich wartościowaniu .

Celem pracy było zbadanie przydatności stosowania metadanych do opracowania

obiektów cyfrowych. Zrealizowano go poprzez badanie dostępnej literatury opisującej przy-

kłady funkcjonowania systemów opartych na metadanych wykorzystywanych jako narzędzia

służące opisowi danych. W pracy skoncentrowano się głównie na schematach metadanych

stosowanych dla dokumentów tekstowych, gromadzonych w bibliotekach, także cyfrowych.

O innych typach dokumentów, jak np. multimedia czy informacja geoprzestrzenna, jedynie

wspomniano. W przyszłości należałoby jednak zbadać także zagadnienia dotyczące metada-

nych dla wszystkich typów dokumentów.

Autor pracy postawił tezę, że uporządkowanie zasobów internetowych i ich efektyw-

ne przeszukiwanie jest możliwe. Często implementacja nowych technologii wywołuje pro-

blemy, które jednak w coraz większym stopniu rozwiązywane są przez te same technologie.

Podobnie jest w dziedzinie sieci rozległych – rozwijane, coraz lepsze technologie wykorzy-

stywane są także do porządkowania zawartych w nich treści. Druga teza przyjęta przez auto-

ra pracy mówi, iż uporządkowanie Internetu nastąpi przez zastosowanie nowych rozwiązań

technologicznych, pozwalających osiągnąć odpowiednią efektywność wyszukiwania doku-

mentów o żądanych cechach.

Przeprowadzone badania literatury światowej świadczą o prawdziwości przedstawio-

nych tez . Należy jednak podkreślić, że metadane są tylko niewielkim wycinkiem działań słu-

żących realizacji tego zadania, a do jego pełnego wykonania droga jeszcze daleka.

Dla udowodnienia prawdziwości postawionych tez ograniczono się do zaprezentowa-

nia jednego, wybranego z wielu stosowanych, rozwiązania służącego tworzeniu opisu doku-

1 Marek Nahotko: Metadane jako narzędzie opracowania elektronicznych zasobów sieciowych. Praca doktorska

wykonana pod kierunkiem dr hb. Wandy Pindlowej. Obroniona na Uniwesytecie Wrocławskim, Wydz. Filolo-

giczny 20 maja 2003 r. Recenzenci: dr hab. Barbara Sosińska-Kalata (UW), dr hab. Marta Zlat (UWr). Wrocław

2003, 346 ss, bibliogr. 774 poz.

mentów elektronicznych. Chociaż pod uwagę wzięto sieci rozległe, a przede wszystkim Inter-

net, to dla celów badawczych wykorzystano wewnętrzną sieć przedsiębiorstwa – Intranet.

Może on być traktowany jako model funkcjonowania Internetu, gdyż działają w nim wszyst-

kie narzędzia i techniki stosowane w tej sieci rozległej. W sieci lokalnej łatwiej badać zacho-

dzące procesy, gdyż:

• skala zjawisk jest mniejsza, bo ograniczona do procesów zachodzących w jednym przed-

siębiorstwie,

• przebiegi czynności, zakresy kompetencji i odpowiedzialności są ściśle określone.

Intranet jest więc małym Internetem, ale posiada dwie ważne cechy odróżniające:

rozmiar (mniejszy) i uporządkowanie (większe). Pomimo tego, że w pracy omawia się głów-

nie problemy dotyczące zastosowania metadanych w sieciach (przede wszystkim rozległych),

to wiele przedstawionych problemów i rozwiązań dotyczy także dokumentów elektronicz-

nych dostępnych lokalnie (np. na CD-ROM). Dzieje się tak we wszystkich przypadkach,

gdzie tryb dostępu nie odgrywa zasadniczej roli.

Postawiono następujące pytania badawcze , szukając na nie odpowiedzi w trakcie

analizy piśmiennictwa, tworzenia modelu schematu metadanych oraz oceniania przeprowa-

dzonego studium przypadków:

1. Czy metadane są narzędziem odpowiednim do tworzenia charakterystyk zasobów siecio-

wych, pozwalającym na ich właściwy dobór z punktu widzenia indywidualnych potrzeb

użytkowników.

2. Czy współczesne schematy metadanych, szczególnie te oparte na Dublin Core są przydat-

ne w opracowaniu dokumentów elektronicznych i co ewentualnie może ograniczać tę

przydatność.

3. W jaki sposób dostosować elementy metadanych do potrzeb lokalnych bez utraty możli-

wości współdziałania różnych systemów w zakresie użytkowania metadanych.

4. Jakie są możliwości zastosowania tradycyjnych metod opracowania rzeczowego zasobów

informacyjnych w schematach metadanych.

W rezultacie prowadzonych badań ustalono, że:

Ad. 1 . Metadane są odpowiednim narzędziem do tworzenia charakterystyk zasobów siecio-

wych. Ich schematy dostosowuje się do indywidualnych potrzeb użytkowników informacji

cyfrowej. Przyczynia się do tego istnienie wielkiej ilości specjalizowanych schematów meta-

danych, stworzonych przez społeczności użytkowników informacji: bibliotek, archiwów, mu-

zeów, informacji geoprzestrzennej, a także portali internetowych. Metadane, szczególnie do-

brze ustrukturyzowane i standaryzowane schematy, takie jak Dublin Core 2 , nabierają coraz

większego znaczenia w zastosowaniach lokalnych, dotyczących obszarów o ograniczonym

zakresie lub zasięgu. Są to dziedzinowe, internetowe systemy informacyjne (portale, szcze-

gólnie naukowe) lub lokalne Intranety poszczególnych organizacji, bez dostępu z zewnątrz

(tzn. z Internetu) lub z ograniczonym dostępem. W Internecie natomiast wciąż niełatwo zna-

leźć dokumenty zaopatrzone w metadane o starannie opracowanej strukturze. Jak wykazały

przeprowadzone badania, w dużym stopniu wykorzystywane są tam możliwości, jakie daje

struktura HTML w zakresie słabo ustrukturyzowanych metadanych (etykiety Author, De-

scription, Keywords itp. umieszczane w części <HEAD>). Niestety, poziom wykorzystania

tych nieustrukturyzowanych metadanych również jest niski. Część algorytmów kierujących

pracą wyszukiwarek z góry je pomija w obawie przed nieuczciwym wprowadzaniem termi-

nów często wyszukiwanych, a nie mających nic wspólnego z treścią opisywanej strony. Wy-

szukiwarki wykorzystują w coraz większym stopniu skomplikowane algorytmy pozwalające

na wyszukiwanie pełnotekstowe.

Ad. 2. Współczesne schematy metadanych, w tym służące do opisu dokumentów tekstowych,

takie jak Dublin Core, odgrywają coraz większą rolę w opracowaniu dokumentów elektro-

nicznych. Świadczą o tym decyzje o wykorzystaniu tych schematów, najczęściej obok forma-

tów tradycyjnych, takich jak MARC 21 3 , przez największe ośrodki bibliograficzne świata, w

tym Library of Congress 4 i OCLC 5 . Podczas realizacji nowych inicjatyw związanych z opra-

cowaniem zasobów elektronicznych (w tym sieciowych) stosuje się raczej nowe schematy

metadanych. Wynika to z dwóch powodów. Autorzy schematów metadanych typu Dublin

Core mieli nadzieję na stworzenie struktury prostej i nieskomplikowanej w użyciu, która mo-

głaby być wykorzystywana przez twórców dokumentów elektronicznych, bez potrzeby anga-

żowania bibliotekarzy. Nadzieje te spełniły się tylko częściowo. Dublin Core staje się narzę-

dziem coraz bardziej skomplikowanym, szczególnie przy użyciu syntaktyki typu XML 6 czy

RDF 7 .

Zmianie ulega charakter dokumentów udostępnianych w Internecie. Stają się coraz bardziej

wirtualne. Oznacza to, że nie istnieją one fizycznie; są tworzone na żądanie użytkownika

przez oprogramowanie komputerowe, które do ich wytworzenia używa elementów obecnych

w sieci, w zależności od aktualnych potrzeb i kontekstów np. kulturowych, językowych itp.

2 http://dublincore.org/

http://www.oclc.org

6 http://www.w3.org/xml

http://www.loc.gov/marc

4 http://www.loc.gov

Do opisu tych sytuacji niezbędne są specjalnego rodzaju narzędzia, również zaliczane do me-

tadanych. Konieczne stało się też odejście od dotychczasowych paradygmatów, odpowied-

nich dla opracowania zbiorów bibliotek tradycyjnych. Dla bibliotek cyfrowych opracowano

nowe modele tworzenia rekordów bibliograficznych, uwzględniające specyfikę sieci rozle-

głych. Autorzy tych modeli czynią starania, aby przy ich pomocy opisać funkcje obu typów

bibliotek.

Ad. 3 . Współczesne schematy metadanych, szczególnie te oparte na Dublin Core Metadata

Element Set (DCMES), są dobrze przygotowane do tworzenia opisów tekstowych dokumen-

tów elektronicznych dostępnych w sieciach rozległych, a jednocześnie do przystosowania

tych ogólnych standardów do potrzeb lokalnych. Np. zasada „dumb-down” daje możliwość

współdziałania różnych schematów opartych na standardzie DCMI. Metoda łączenia różnych

standardów metadanych przez wybór użytecznych elementów z każdego z nich, na której

oparte jest tworzenie tzw. profili aplikacyjnych, pozwala na realizację własnych schematów

bez jednoczesnej utraty korzyści wynikających ze standaryzacji i współdziałania.

Metadane są zasadniczą częścią projektów związanych z tworzeniem bibliotek cyfrowych, w

tym archiwów obiektów cyfrowych. Zapewniają one możliwość współdziałania różnych ele-

mentów biblioteki cyfrowej oraz współpracę pomiędzy różnymi projektami realizowanymi w

tym zakresie. Szczególna rola przypada metadanym strukturalnym i administracyjnym.

Ad. 4 . Twórcy schematów metadanych nie zaproponowali nowych metod opracowania rze-

czowego zasobów sieciowych. W indeksowaniu treści zasobów internetowych stosowane są

te same języki informacyjno-wyszukiwawcze, które znane są z bibliotek tradycyjnych. Pro-

ponowane są rozwiązania dotyczące modyfikacji struktury tych języków (np. propozycje

przebudowy LCSH w kierunku klasyfikacji fasetowej), prowadzone są także prace nad udo-

stępnieniem elektronicznych wersji najczęściej stosowanych klasyfikacji (KDD, UKD i in.).

Jednocześnie rozwijane są prace nad nowymi sposobami opracowania rzeczowego, np. przez

zastosowanie ontologii czy automatycznego indeksowania. W strukturze schematów metada-

nych o zasięgu światowym przewidziane są elementy służące implementacji dowolnego wy-

branego narzędzia opracowania rzeczowego.

Eksperyment objął zasoby sieciowe BSiPE Energoprojekt-Kraków SA. Gdy w 2000

r. uruchomiono w tej firmie Intranet, do zarządzania i udostępniania danych w sieci lokalnej

postanowiono zastosować metadane. Decyzja ta wiązała się z przyjęciem standardu metada-

nych (tzn. zasad opisu dokumentów elektronicznych) oraz dostosowaniem go do potrzeb lo-

kalnych. Podczas tworzenia schematu metadanych zastosowano metodę polegającą na zdefi-

7 http://www.w3.org/rdf

niowaniu własnej, nowej przestrzeni nazw . Umożliwia ona wyrażanie charakterystyk specy-

ficznych dla elektroenergetyki i projektów inżynierskich, będących najważniejszym typem

opisywanych dokumentów. Chociaż prace te realizowane były w warunkach lokalnego Intra-

netu, to jednak dzięki metodzie modelowania mogą być także wykorzystane dla badania za-

sobów Internetu.

W pracy posłużono się także metodą studium przypadków , służącą określeniu stop-

nia wykorzystania metadanych na stronach internetowych polskich i zagranicznych. Do prze-

prowadzenia analizy otrzymanych wyników niezbędne było zastosowanie metody staty-

stycznej z celowo dobraną próbą badawczą.

W pracy często posługiwano się metodyką obiektową , rozumianą jako zestaw pojęć,

notacji, modeli formalnych, języków i sposobów postępowania służących do analizy rzeczy-

wistości stanowiącej przedmiot projektowanego systemu informacyjno-wyszukiwawczego.

Metodyka ta stosowana jest obecnie powszechnie m.in. do analizy i projektowania systemów

informatycznych, w tym także zagadnień metadanych.

Kolejna zastosowana metoda to analiza i krytyka piśmiennictwa przede wszystkim

anglojęzycznego, a w następnej kolejności polskiego. Jej użycie pozwoliło na możliwie wie-

loaspektowe przedstawienie zagadnień metadanych. Taki sposób prezentacji wynika z tego,

że problemy metadanych nie znalazły dotąd właściwego odzwierciedlenia w polskiej literatu-

rze z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Analiza prac w języku angielskim

jest wystarczająca, gdyż materiały o metadanych w innych językach publikowane są incyden-

talnie, a ponadto często mają swoje anglojęzyczne odpowiedniki.

Sytuacja ta była przyczyną pewnych problemów terminologicznych : często dla okre-

ślenia zagadnień związanych z metadanymi brak nazw w języku polskim. Przyjęto zasadę,

że jeśli tylko jest to możliwe, używa się polskiej terminologii. W przypadkach, gdy

w literaturze przedmiotu i odpowiednich słownikach tematycznych pojawia się zapożyczenie

z języka angielskiego, używane jest ono również w tej pracy (np. „hiperlink”, „klikanie” czy

„interfejs”). Jeżeli autor posłużył się polskojęzycznym terminem, który nie zaistniał dotych-

czas w pracach z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej lub gdy jego użycie mo-

że budzić wątpliwości, obok wersji polskiej w nawiasach podana jest nazwa anglojęzyczna.

Nie tłumaczone pozostawiono nazwy elementów języków HTML, XML i RDF, gdyż ich pol-

skie odpowiedniki nie są używane. Elementy Dublin Core natomiast mają swoje polskie wer-

sje językowe i są one w pracy konsekwentnie stosowane.

Wykorzystana literatura to w większości dokumenty elektroniczne udostępniane

w Internecie. Pomimo tego, że tematyka metadanych rozwijana jest dopiero od około 10 lat,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: