26
Dr hab. A.Gołąb, prof. WSFiZ e-mail: andrzejgolab@aster.pl Materiały informacyjne do wykładu: Wprowadzenie do psychologii
studia zaoczne, rok akadem. 2007 / 2008, sem.zimowy Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie
Spotkanie 14, Wykłady 40-42, 12.01.2008 Osobowość Strona 26 z 26
Spotkanie 14 (wykłady 40-42) [12.01.2008]
Osobowość
1. Osobowość w ujęciu potocznym a osobowość jako termin psychologiczny
1.1. Podejście idiograficzne a podejście nomotetyczne do opisu osobowości
1.2. „Osobowość jako organizacja wewnętrzna” a „osobowość jako zbiór cech”
2. Osobowość jako organizacja wewnętrzna
2.1. Osobowość w ujęciu FREUDA
2.2. Regulacyjna Teoria Osobowości (RTO) REYKOWSKIEGO
2.3. Poznawczo-doświadczeniowa teoria osobowości (CEST) EPSTEINA
2.4. Sieciowa Teoria Osobowości (STO) KOZIELECKIEGO
3. Osobowość jako zbiór cech w ujęciu wybranych zwolenników tego podejścia
3.1. Osobowość w ujęciu CATELLA
3.2. Osobowość w ujęciu EYSENCKA
3.3. Osobowość według autorów kwestionariusza Wielkiej Piątki (COSTY i McCRAE)
3.4. Koncepcje sugerujące związek cech osobowości z budową ciała
(koncepcja KRETSCHMERA i koncepcja SHELDONA)
3.5. Wybrane cechy osobowości: inteligencja i inne zdolności
3.5.1. Pomiar inteligencji – wybrane informacje
3.5.2. Historia ujmowania istoty inteligencji i zdolności – wybrane podejścia
3.5.3. Modny współcześnie aspekt inteligencji: inteligencja emocjonalna
3.6. Wybrane cechy osobowości: cechy temperamentalne (temperament)
3.6.1. Historia ujmowania temperamentu – wybrane podejścia
3.6.2. Współczesna polska koncepcja temperamentu:
STRELAUA Regulacyjna Teoria Temperamentu
3.7. Studia nad wybranymi typami osobowości
3.8. Kwestia zmienności sytuacyjnej cech człowieka
Wydaje mi się języku potocznym słowo osobowość bywa używane w dwu znaczeniach.
W pierwszym znaczeniu osobowość to „człowiek wyrazisty, indywidualność”. Mówi się więc, że ktoś ma silną osobowość, ciekawą osobowość, trudną osobowość, skomplikowaną osobowość, itd. Mając na myśli takie znaczenie, możemy powiedzieć, że niektórzy ludzie nie są osobowościami, są nijacy albo są trudni do scharakteryzowania. Sa to ludzie, którzy albo nie wyróżniają się z tła, albo bywają tak zmienni, że nie da się o nich powiedzieć nic pewnego. Austriacki pisarz Robert MUSIL (1880 – 1942) napisał w roku 1930 powieść o takim człowieku. Dał jej tytuł „Człowiek bez właściwości”.
W drugim znaczeniu „osobowość” to zbiór cech człowieka charakteryzujących jego psychikę i zachowanie. Tak rozumianą osobowość ma każdy człowiek. Oczywiście cechy każdego człowieka stopniowo kształtują się, niekiedy zmieniają się.
Cecha osobowości to względnie trwała, ujawniająca się w sposób powtarzalny, właściwość psychiki lub zachowania.
Pojedyńcze cechy osobowości określamy przez wskazanie pewnej jakości (pracowity – leniwy, odważny – tchórzliwy, pogodny - ponury, itd.), bądź dodatkowo charakteryzujemy tę jakość porównawczo (bardziej pracowity niż....., mniej odważny niż...itd.), ewentualnie opisujemy tę jakość określając jej natężenie w sposób bardziej wymierny (np. bardzo rzadko dotrzymuje słowa, prawie zawsze stara się wymigać od pomagania w pracy, co drugi dzień awanturuje się, itd.).
Bywa, że posługujemy się określeniami oznaczającymi pewien charakterystyczny zbiór cech psychiki i zachowania. Mówimy wtedy o mentalności.
Oto niektóre przymiotniki połączone ze słowem „mentalność” w zapisie pierwszych wyników poszukiwań internetowych dla hasła „mentalność”: polska, rosyjska, chłopska, totalitarna, postkomunisty, lumpa, biedaka, niewolnika, piętnastoletniej dziewczynki, itd. (Wyszukiwarka „Google” - 8.03.2005), a także: mentalność mędrca jako przeciwstawienie mentalności ludu, mentalność hakera, mentalność antykapitalistyczna, „ircowo-anonimowa” (Wyszukiwarka „Google” – 27.04.2006). Szukając informacji o tym, co może znaczyć określenie „ircowa”, dowiedziałem się, że IRC (skrót od Internet Relay Chat) to rodzaj internetowego czatu. Anonimowość użytkowników IRCa wynika z faktu, że uczestnicy rozmów posługują się nickami czyli pseudonimami.
Niekiedy to, co powtarza się u danego człowieka, polega na jego zmienności (np. mówimy, że ktoś jest humorzasty, nierówny, nieprzewidywalny w jakiejś dziedzinie, itd.). W kulturze masowej pokutuje stereotyp, że niestałość jest przede wszystkim cechą kobiet („kobieta zmienną jest”).
Do języka psychologii akademickiej pojęcie „osobowości” weszło stosunkowo późno. Jedną z pierwszych książek na temat osobowości była wydana w latach trzydziestych XX wieku (w roku 1937) książka amerykańskiego psychologa Gordona Willarda ALLPORTA [czytaj: Olporta] (1897 – 1967) pt. Osobowość : próba interpretacji psychologicznej (Personality: a psychological interpretation).
G. W. Allport napisał w tej książce (Allport, 1937, s. 48), że najprościej byłoby powiedzieć, iż „osobowością [człowieka] jest to, jaki ten człowiek jest rzeczywiście” („personality is what a man really is”). Aby rozszerzyć to lakoniczne i wieloznaczne określenie, Allport podał następującą definicję: „osobowość to dynamiczna organizacja tych systemów psychofizycznych, jakie istnieją w danym człowieku i wpływają na jego niepowtarzalny sposób przystosowywania się do środowiska” (Allport, 1937, s. 48, tłumaczenie A.Gołąba). Wyjaśniając swoją definicję, Allport dodał m.in. następujące komentarze (Allport, 1937, s. 48-50):
„Systemy psychofizyczne” to zespoły cech, które wpływają na zachowanie. Jako ich przykłady Allport podał nawyki. Inny przykład wymieniony przez Allporta to specyficzne postawy, a więc nastawienia człowieka wobec tego, z czym styka się on w konkretnych sytuacjach. Kolejny przykład to postawy uogólnione, a więc nastawienia, które są do siebie podobne i które człowiek ujawnia w wielu sytuacjach mających coś wspólnego ze sobą. Dla Allporta „systemami psychofizycznymi” są też inne cechy lub grupy cech. Allportowi chodzi o cechy, którymi charakteryzuje się umysł człowieka (stąd składnik „psycho-” w nazwie) lub funkcjonowanie jego ciała (stąd składnik „- fizyczne” w nazwie).
Mówiąc w swej definicji osobowości o „organizacji”, Allport miał na myśli fakt, że człowiek jest aktywny, organizuje swe działania, a czasem przejawia działania słabo zorganizowane lub zdezorganizowane.
Podkreślając „dynamiczność” organizacji, jaka jest charakterystyczna dla osobowości człowieka, Allport chciał zwrócić uwagę po pierwsze na dynamikę przemian człowieka: w miarę upływu czasu w osobowości zachodzą zmiany, a po drugie na to, że osobowość dynamizuje człowieka - steruje energią stanowiącą napędową siłę działań.
„Przystosowywanie się do środowiska” rozumiał Allport szeroko: nie tylko jako proces biernego dopasowywania się człowieka do istniejących warunków, ale również jako twórczy, aktywny proces zmieniania własnego otoczenia w pożądanym kierunku.
Gordon ALLPORT uważany jest za pioniera pojmowania osobowości jako zbioru cech psychicznych określających indywidualność człowieka.
Aczkolwiek rzeczywiście G. Allport zainicjował psychologiczne rozważania na temat cech osobowości, to jednak nie stracił z oczu faktu, że człowiek to nie tylko istota, którą można scharakteryzować, podając zbiór cech, ale także ktoś, kto ma samoświadomość. Dlatego Allport zaliczany jest do prekursorów nurtu psychologii humanistycznej. W wydanej w roku 1961 książce pt. „Wzorzec i rozwój w osobowości” (Pattern and growth in personality) G. Allport charakteryzował osobowość od strony rozwoju wiedzy dziecka o samym sobie. Zgodnie z ujęciem zaprezentowanym w tej „późniejszej” książce Allporta „jądrem” osobowości jest „poczucie JA” (oryginalny termin użyty przez Allporta to „proprium”. Po łacinie proprium znaczy coś własnego ).
Na proprium składa się siedem aspektów:
1. Poczucie posiadania własnego ciała (Sense of body) występuje już u niemowląt
2. Poczucie tożsamości (stałości mimo zmian) (Self-identity) pojawia się ok. 18 miesiąca
życia
3. Poczucie własnej wartości (Self-esteem) widoczne jest już w wieku 2-4 lat.
4. Poczucie, że sfera Ja sięga poza ciało (Self-extension), np. obejmując także przedmioty
stanowiące własność dziecka, cechuje również dzieci w wieku 2-4 lat
5. Poczucie, że zna się własne cechy (Self-image)
6. Poczucie racjonalności działania (Rational coping) zaczyna być widoczne w młodszym
wieku szkolnym (6-12 lat)
7. Poczucie, że ma się własne cele dążeń (Propriate striving) sięgające w dalszą przyszłość
cechuje dopiero osoby w okresie dorastania.
Dalsze informacje o poglądach Allporta na osobowość znajdują się w punkcie 1.1 (str. 4), w punkcie 2 (s. 4-5) i w punkcie 2.1 (str. 7). O G.W.Allporcie pisałem także w Materiałach do Spotkania 13 i 14 na str.3.
1.1. Podejście idiograficzne a podejście nomotetyczne
Pojęciem osobowości możemy posłużyć się, kiedy chcemy scharakteryzować jakąś konkretną osobę.
Zbierając różne informacje o konkretnym człowieku możemy dążyć do zrozumienia go, do uzyskania poczucia, że potrafimy wczuć się w jego punkt widzenia. Możemy też mieć na celu możliwość przewidywania jego konkretnych zachowań, np. tego, czy okaże się uczciwy, czy da sobie radę w trudnej sytuacji, itp.
Pojęcie osobowości można też wykorzystywać dla charakterystyki ogólnych prawidłowości czyli prawidłowości występujących u wielu ludzi.
Można badać, czy u określonej kategorii osób pewna cecha wiąże się z jakąś inną cechą, np. czy u studentów zdolności twórcze wiążą się z egocentryzmem; czy u lekarzy uczciwość wiąże się z lękliwością; czy u emerytów optymizm wiąże się z religijnością).
Można porównywać cechy osób należących do różnych grup, np. sprawdzając, czy kobiety są bardziej wytrwałe niż mężczyźni w dążeniu do odległych celów; czy Polacy są bardziej ryzykanccy od Amerykanów, itd.
Pierwszy sposób wykorzystania pojęcia „osobowość” (dla opisu konkretnego człowieka) można nazwać użyciem terminu „osobowość” w celach idiograficznych, drugi sposób (gdy mówimy o jakiejś ogólnej prawidłowości dotyczącej wielu ludzi) można nazwać użyciem użyciem terminu „osobowość” w celach nomotetycznych. Można też powiedzieć, że w pierwszym przypadku zastosowano podejście idiograficzne do opisu osobowości, w drugim zaś przypadku zastosowano podejście nomotetyczne.
Użyte pojęcia wprowadził niemiecki historyk filozofii Wilhelm WINDELBAND (1848 – 1915), który rozróżnił nauki nomotetyczne i nauki idiograficzne. Nauka nomotetyczna to nauka dążąca do ustalania prawidłowości ogólnych, praw opisujących ogół zjawisk danego rodzaju. Nauka idiograficzna to nauka zajmująca się oddzielnymi pojedynczymi zjawiskami, faktami, zdarzeniami. Windelband uważał za nauki nomotetyczne nauki przyrodnicze i matematykę. Nauką idiograficzną, zdaniem Windelbanda, jest historia i nauka o literaturze, ponieważ wydarzenia dziejowe oraz utwory literackie zawsze mają charakter niepowtarzalny.
Wspomniany wyżej Gordon Allport uważał, że psychologia powinna dążyć do tego, by stać się nauką nomotetyczną, ale nie powinna rezygnować z badań idiograficznych. Współczesny psycholog amerykański William McKinley RUNYAN (ur.1947), autor książki o tzw. psychobiografii (Runyan, 1992), czyli psychologicznej analizie życia pojedyńczych ludzi, jest również zdania, że w psychologii powinno się prowadzić badania obu typów (idiograficzne i nomotetyczne).
Zbieranie informacji o człowieku po to, by dokonać jego całościowej charakterystyki nazywano kiedyś w psychologii „studium przypadku” (case study). Dla podkreślenia, że człowiek nie powinien być traktowany jako ktoś przypadkowy, dla tego sposobu budowania charakterystyki człowieka obecnie zaleca się raczej określenie „studium osoby”. Przykładem publikacji stanowiących studium osoby jest książka profesora WSFiZ (zmarłego 26.02.2006 r.) Zbigniewa ZABOROWSKIEGO ...
pupilek