Czesław Bartula- Z zagadnień jezyka prasłowianskiego i scs-u.pdf

BULLETIN DE LA SOCIÉTÉ POLONAISE DE LINGUISTIQUE, fasc. LVIII, 2002

ISSN 0032–3802

CZESŁAW BARTULA

Kraków

Z zagadnień języka prasłowiańskiego

i staro-cerkiewno-słowiańskiego

1. Uwagi niniejsze zrodziły się na podłożu dwu referatów, które przedstawiłem

podczas zjazdów naukowych Polskiego Towarzystwa Językoznawczego – w roku

2000 w Poznaniu i w roku 2002 w Krakowie. Na pierwszym z nich, poświęconym

tematyce „Język i języki na przełomie stuleci”, zreferowałem zagadnienie „Język

prasłowiański na przełomie IX i X wieku”. Na drugim natomiast zjeździe, którego

tematyką wiodącą było zagadnienie „Państwo a język”, wygłosiłem referat pt. „Język

w państwie wielkomorawskim”.

Szereg zagadnień językowych poruszonych przeze mnie w wyżej wymienionych

wystąpieniach wiąże się z sobą i można je przedstawić łącznie. Na szczególną uwa-

gę zasługują problemy dotyczące języka prasłowiańskiego (= ps.) i jego dialektów

w końcowym etapie rozwoju na przełomie IX i X wieku, przed ostatecznym rozpa-

dem względnej jedności Prasłowiańszczyzny. W tym zakresie w językoznawstwie

slawistycznym istnieją nadal kwestie dyskusyjne (Birnbaum 1998: 21–27, Boryś

1998: 29–33, Moszyński 1998: 79–85, Warchoł 1998: 87–96, Oczkowa 1998:

193–199).

Z końcowym okresem prasłowiańskim, wzgl. późnoprasłowiańskim, łączy się

powstanie w 2. połowie IX w. najstarszego słowiańskiego języka literackiego, któ-

rego twórcami i kodyfikatorami byli dwaj bracia z Sołunia (gr. Saloniki) – aposto-

łowie i nauczyciele Słowian – Konstantyn-Cyryl (ok. 827–14 II 869) i Metody (ok.

815–6 IV 885). Pomijam tu omawianie szczegółów ich biografii oraz działalności.

Znaleźć je można w gramatykach akademickich (Słoński 1950, Lehr-Spławiński,

Bartula 1976, Bartula 2000), w specjalnych opracowaniach, zwłaszcza w wyda-

niach bardzo ważnych, oryginalnych staro-cerkiewnych źródeł, jakimi są Żywoty

Konstantyna i Metodego (= ŻKM, ŻK, ŻM) z 2. połowy IX w. zachowane w licznych

późniejszych odpisach (Grivec 1960, Moszyński 1984, Lehr-Spławiński 1959, 1967,

Grivec, Tomšič 1960).

2. Najważniejszy okres działalności braci sołuńskich i ich współpracowników

przypada na lata 863–885 na terenie państwa wielkomorawskiego za panowania księ-

cia Rościsława (846–870) i jego następcy księcia Świętopełka (871–894). Na teren

138

CZESŁAW BARTULA

Wielkich Moraw Konstantyna i Metodego wydelegował cesarz bizantyński Michał

III na prośbę poselstwa księcia Rościsława, prawdopodobnie w r. 862 po powrocie

braci z misji chazarskiej na Krymie. Władca wielkomorawski, chcąc się uniezależnić

pod względem politycznym i kościelnym od państwa niemieckiego, podjął śmiałą

próbę nawiązania bliższych stosunków z cesarstwem bizantyńskim. Chęć do współ-

pracy okazywał również rząd w Konstantynopolu, a misją chrystianizacyjną wśród

Słowian zainteresowany był tamtejszy patriarchat.

Na podstawie ŻKM i innych źródeł jest wiadomo, że Rościsławowi chodziło

głównie o misjonarzy i nauczycieli, którzy by mogli przybyć do państwa wielkomo-

rawskiego, by tam nauczać lud ochrzczony, wyjaśniać mu prawdy wiary, modlić się

z nim i głosić do niego kazania w zrozumiałym języku słowiańskim (ŻK XIV, ŻM

V). W związku z tym przypomnieć należy, że wśród Słowian morawskich działała

misja bawarska, niemiecko-łacińska, organizacyjnie i jurysdykcyjnie podległa bi-

skupstwu w Salzburgu i Passawie (Passau), pod ogólnym zwierzchnictwem Stolicy

Apostolskiej, tj. Rzymu w Państwie Kościelnym. Działało głównie duchowieństwo

niemieckie, częściowo włoskie i greckie, ucząc lud słowiański „rozmaicie”, przeważ-

nie w sposób niezrozumiały (ŻK XIV, ŻM V).

Cesarz Michał III, wysyłając Konstantyna i Metodego na Morawy, wiedział, że

byli doświadczeni w pracy misyjnej i że znali bardzo dobrze język słowiański. Warto

tu zacytować słowa cesarza do braci. Od razu wyjaśniam, że cytaty z rozdziałów

ŻKM podaję według stron wcześniejszego wydania T. Lehra-Spławińskiego (Lehr-

Spławiński 1959). A oto cytat: „Va bo jesta Solunjanina, da Solunjane vьsi čisto

slověnьsky besědujątъ” (ŻM V: 107) [Wy obaj bowiem jesteście sołunianami, a sołu-

nianie wszyscy biegle po słowiańsku mówią].

Ogromne zadanie, jakiego podjęli się bracia sołuńscy, wymagało dłuższych i sta-

rannych przygotowań. Jeszcze przed wyruszeniem na Morawy należało rozwiązać

problem pisma słowiańskiego i przetłumaczyć na język słowiański z greckiego najpo-

trzebniejsze fragmenty Pisma Świętego oraz zestawić teksty potrzebne do pełnienia

obrzędów kościelnych. Pracował nad tym wszystkim intensywnie Konstantyn, który

ułożył oryginalny alfabet, tzw. głagolicę, doskonale dostosowany do języka Słowian

sołuńskich. Na znany sobie od dzieciństwa język dokonał pierwszego przekładu wy-

boru Ewangelii, tzw. aprakos, z języka greckiego, który był jego ojczystym językiem.

Znamienne jest to, że pierwsze zdania przekładu zaczynają się od prologu Ewangelii

św. Jana I,1: „iskoni bě slovo i slovo bě i Boga u Bogъ bě slovo” (Lehr-Spławiński

1959, ŻK XIV: 67) [Na początku było Słowo i Słowo było u Boga i Bogiem było

Słowo].

3. W państwie wielkomorawskim książę Rościsław sprzyjał braciom sołuńskim,

dając im swobodę działalności misyjnej, kościelnej i literackiej. W czasie kilkuletniej

pracy na Morawach, jak też w sąsiednim państwie panońskim, gdzie panował książę

Kocel (ok. 860–874), bracia kształcili i przygotowywali miejscowych misjonarzy

słowiańskich. Poza tym tłumaczyli Pismo Św., tzn. uzupełniali już wcześniej rozpo-

częte przekłady i tworzyli nowsze, np. przekłady pełne Ewangelii, Psałterza, Dziejów

Apostolskich, Żywotów Świętych, Modlitewników i innych tekstów liturgicznych.

Z ZAGADNIEŃ JĘZYKA PRASŁOWIAŃSKIEGO…

139

W swoich planach brali pod uwagę stopniowe wprowadzanie języka słowiańskiego

do obrzędów, nabożeństw i mszy w świątyniach chrześcijańskich. Z tym zapewne łą-

czy się najstarszy przekład mszału łacińskiego, rytu rzymskiego (por. tzw. Fragmenty

Kijowskie); zabytek ten zawiera pewne cechy językowe morawsko-panońskie, np. c,

z zamiast sołuńskiego št, žd z ps. tj, kt’, dj.

W związku z obrzędami i liturgią w języku słowiańskim pozostaje nast. fragment

rozdziału XV ŻK, który podaję w przekładzie polskim: „Wkrótce też przełożywszy

cały porządek kościelny, nauczył (tj. Konstanty – dopisek mój) ich jutrzni, wigilii,

nieszporów, krótkiego nabożeństwa wieczornego i obrzędów mszy św.” (Lehr-

Spławiński 1959: 68). Z kontekstu poprzedniego w podanym rozdziale wynika, że

wszystkie poczynania Konstantyna dotyczące liturgii słowiańskiej działy się za wie-

dzą i przyzwoleniem księcia Rościsława, który zebrał grono uczniów – kandydatów

na misjonarzy – i oddał ich na naukę braciom sołuńskim. Podobnie działo się w księ-

stwie panońskim, gdzie przebywali kilka miesięcy bracia sołuńscy na zaproszenie

księcia Kocla, „który rozmiłowawszy się w nauce pisma słowiańskiego, oddał mu (tj.

Konstantynowi – dopisek mój) około pięćdziesięciu uczniów, aby się go wyuczyli”

(Lehr-Spławiński 1959, ŻK XV: 72).

Misja słowiańska Konstantyna i Metodego nie przebiegała jednak bez przeszkód.

Niemal już od początku swojej działalności bracia napotykali sprzeciw i opór ze

strony zwolenników obrządku łacińskiego. Duchowieństwo obce, zwłaszcza nie-

mieckie, w dalszym ciągu działało na Morawach i nie myślało rezygnować ze swoich

przywilejów i zwierzchnictwa kościelnego. Przeciwnicy odmawiali prawa do liturgii

językowi słowiańskiemu i przekładu Pisma Św. Wysuwali pseudoteologiczną teorię,

jakoby Bóg wybrał tylko trzy języki, tj. hebrajski, grecki i łaciński, którymi się godzi

chwałę Bogu oddawać (ŻK XV). Ścierając się z przeciwnikami, Konstantyn Filozof

nazwał ich wówczas „trójjęzycznikami” i „Pilacjanami” od tego, że Piłat w wymie-

nionych wyżej trzech językach umieścił napis na krzyżu Chrystusa. Chodzi o słowa:

„Jezus Nazareński, król żydowski”. Powyższa kwestia językowa występuje jeszcze

raz w rozdz. XVI ŻK, o czym niżej.

Bracia sołuńscy, działając w trudnych warunkach stwarzanych im przez niemiec-

kie i rzymskie czynniki kościelne, nie mogli na szerszą skalę wprowadzić liturgii sło-

wiańskiej w państwie wielkomorawskim i panońskim, mimo pomocy i życzliwości

ze strony dworów książęcych. O odprawianiu mszy św. po słowiańsku na razie nie

mogło być mowy. Mógł to czynić chyba tylko Konstantyn, który miał pełne święce-

nia kapłańskie. Starszy jego brat Metody był diakonem. Nie wiemy, czy wśród przy-

byłych kilkunastu pomocników z Bizancjum byli jeszcze jacyś diakoni. Natomiast

wykształceni już na Morawach i w Panonii miejscowi uczniowie (klerycy) oczeki-

wali na święcenia, a tych nie można było uzyskać od biskupów niemieckich. Tak

więc w takiej sytuacji trudno było misji słowiańskiej skutecznie współzawodniczyć

z łacinnikami. Potrzebna tu była pomoc Stolicy Apostolskiej. Bracia więc postanowili

udać się w podróż do Rzymu, by tam spotkać się z papieżem. U niego spodziewali się

uzyskać poparcie dla swojej misji.

140

CZESŁAW BARTULA

4. W drodze do Rzymu Konstanty i Metody wraz z liczną grupą pomocników

i uczniów zatrzymali się na jakiś czas jesienią 867 roku w Wenecji. O tym ważnym etapie

ich podróży, głównie ze względu na problemy słowiańskiego języka literackiego i litur-

gicznego, mamy obszerne relacje w ŻK. Większa część obszernego rozdziału XVI tego

dzieła jest powyższym sprawom poświęcona. Warto się nad nimi bliżej zatrzymać.

Przebywając w Wenecji bracia sołuńscy trafili na odbywający się tam zjazd czy

synod biskupów i wyższego duchowieństwa. Starania braci w sprawie wyświęcenia

towarzyszących im uczniów na księży nie dały rezultatu. Natomiast zarówno bracia,

jak i ich towarzysze podróży stali się obiektem zainteresowania, a zarazem krytyki

i ataków ze strony duchowieństwa łacińskiego i greckiego.

W toku głośnej wówczas dysputy w Wenecji bracia sołuńscy stoczyli istną batalię

słowną z przeciwnikami w obronie pisanego języka słowiańskiego i liturgii słowiań-

skiej. Głównym bohaterem polemiki stał się Konstanty Filozof, który umiejętnie

zbijał zarzuty zwolenników tzw. herezji „trójjęzycznej” (scs. trьjęzyčьnaja jeresь)

– „trójjęzyczników” (scs. trьjęzyčьnikъ), uznających tylko trzy języki liturgicz-

ne ( linguae sacrae ): hebrajski, grecki i łaciński. W związku z tym jest też mowa

o „Pilacjanach” (scs. Pilatьni), a to z tego powodu, iż Piłat kazał umieścić napis na

krzyżu w tych trzech językach (zob. wyżej).

A oto urywek wypowiedzi uczestników synodu w Wenecji skierowanej do

Konstantyna: „Człowiecze, powiedz nam, jak mogłeś teraz stworzyć dla Słowian

pismo i uczysz go, czego nikt inny pierwej nie wynalazł. (...) My zaś wiemy tylko

o trzech językach, którymi przystoi w piśmie Boga chwalić: hebrajskim, greckim

i łacińskim” (ŻK XVI: 74).

Konstantyn posiadający wszechstronne wykształcenie teologiczne, filozoficzne

i filologiczne wytoczył szereg mocnych argumentów w obronie języka słowiań-

skiego. Były to najpierw ludzkie argumenty, tj. „ad hominem”, przemawiające do

zdrowego rozsądku, bo przecież wszyscy ludzie są sobie równi. Chodzi o poczucie

sprawiedliwości, by wszystkie języki miały takie same prawa. Znamienny jest wyrzut

Konstantyna wobec przeciwników: „Jakżeż więc nie wstydzicie się uznawać tylko

trzy języki, a wszystkim innym ludom i językom kazać być ślepymi i głuchymi?” (ŻK

XVI: 74). Jest to protest przeciw dyskryminacji.

W dalszym ciągu dysputy Konstantyn Filozof, replikując, używa argumentów

historycznych i społecznych. Przytacza szereg faktów znanych mu z terenów kościel-

nych na Wschodzie, gdzie wytworzyła się tradycja lokalnych języków używanych

w funkcji liturgicznej i do przekładów Pisma Św. Chodzi tu o język Ormian, Gotów,

Chazarów, Syryjczyków, Egipcjan i innych ludów.

Odpierając ataki przeciwników, Konstantyn na poparcie swoich wywodów używa

też argumentów teologicznych zaczerpniętych z Pisma Świętego. We wspomnianym

wyżej rozdz. XVI ŻK znajdujemy w sumie 14 umiejętnie i celnie dobranych cytatów

i parafraz – z Psałterza, Ewangelii i z Listów św. Pawła. A oto niektóre fragmenty

z tekstów: „Chwalcie Boga wszystkie narody. Chwalcie go wszyscy ludzie” (Ps

116,1); „imieniem moim wyrzucać będą demonów i mówić będą nowymi językami”

(Mk 16,17); „I każdy język niech głosi, że Panem jest Jezus Chrystus” (List św. Pawła

do Filipian 2,11).

Z ZAGADNIEŃ JĘZYKA PRASŁOWIAŃSKIEGO…

141

Biograf ŻK dodaje na końcu: „Tymi to słowy i lepszymi jeszcze zawstydził ich

(tzn. przeciwników – dopisek mój) i odszedł”.

Nie ma chyba przesady w twierdzeniu, że wszystkie wypowiedzi Konstantyna

Filozofa podczas dysputy weneckiej stanowią w sumie wspaniały traktat na temat

literackiego i liturgicznego zarazem języka słowiańskiego w Kościele. Zostały tu

faktycznie ukazane wyniki dotychczasowych doświadczeń braci sołuńskich podczas

pracy na Morawach i w Panonii, gdzie już się ścierali w ustnych dysputach z ducho-

wieństwem niemieckim, włoskim i greckim (Lehr-Spławiński 1967: 102).

5. Po słynnej dyspucie weneckiej bracia sołuńscy dotarli do Rzymu, gdzie przeby-

wali na przełomie lat 868/869. Spotkali się oni z papieżem Hadrianem II (867–872),

który najpierw przejął od nich przywiezione szczątki (relikwie) św. Klemensa pa-

pieża, trzeciego następcę św. Piotra, znalezione przez braci podczas ich pobytu na

Krymie w okolicach Chersonia nad Morzem Czarnym. To całe zdarzenie ułatwiło

niewątpliwie braciom sołuńskim osiągnięcie głównego celu swej podróży. Papież

Hadrian II podczas rozmów z braćmi przekonał się o ich prawowierności wobec

Kościoła rzymskiego i o słuszności wysuwanych przez nich argumentów w obro-

nie języka słowiańskiego oraz ksiąg w tym języku napisanych. Papież nie podzielał

poglądów tzw. „trójjęzyczników” i „Pilacjanów” i krytycznie się do nich odnosił.

W związku z tym językowi słowiańskiemu zostały oficjalnie przyznane prawa języ-

ka literackiego na równi z językiem łacińskim i greckim. Język ksiąg słowiańskich

– przekłady Pisma Św., mszał, teksty liturgiczne, modlitwy – uznany został za trzeci

język uświęcony ( tertia lingua sacra ) w ówczesnym świecie chrześcijańskiej Europy.

Zadania misyjne braci mogły być w większym stopniu realizowane, ponieważ pod-

czas pobytu w Rzymie spora grupa uczniów i diakonów przybyłych wraz z braćmi

została wyświęcona na księży przez biskupów rzymskich. Autor ŻK w rozdz. XVII

opisuje nam związane z tym uroczystości, podczas których w kilku kościołach rzym-

skich odprawiane były msze św. (liturgie) i inne nabożeństwa po słowiańsku.

Młodszy brat sołuński Konstantyn nie mógł jednak dalej przewodzić misji sło-

wiańskiej, gdyż zmarł przedwcześnie, 14 lutego 869 r. w wieku ok. 42 lat. Przed

śmiercią przybrał imię zakonne Cyryl. Zwłoki jego w sposób uroczysty zostały po-

chowane w kościele rzymskim pod wezwaniem św. Klemensa.

6. Po śmierci Konstantyna-Cyryla główny ciężar odpowiedzialności za dzieło

misyjne w państwie wielkomorawskim i w księstwie panońskim spadł na barki

Metodego. W niedługim czasie papież mianował go biskupem Panonii w związku

z restytuowaniem dawniejszej diecezji syrmijskiej, a później nieco – arcybiskupem

w nowo organizowanej metropolii wielkomorawskiej, podlegającej bezpośrednio

Stolicy Apostolskiej. Nad chrystianizacją Słowian i nad pierwszym ich językiem

literackim, w tym liturgicznym, Metody pracował do końca swego życia – jeszcze

16 lat. Ofiarnie walczył on o prawa języka słowiańskiego i dążył do uniezależnienia

podległych mu prawnie terenów od niemieckiej hierarchii kościelnej. W dużej mierze

to mu się udawało, dopóki był u władzy książę Rościsław i dopóki Stolica Apostolska

uznawała w pełni prawa języka słowiańskiego i nie ulegała podstępnym oskarżeniom

ze strony przeciwników liturgii słowiańskiej.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: