LATOPIS ZIEMI MO�DAWSKIEJ I INNE UTWORY HISTORYCZNE Tym, co przemin�li, lecz �yj� w naszej pami�ci UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU Miron Costin LATOPIS ZIEMI MO�DAWSKIEJ I INNE UTWORY HISTORYCZNE T�umaczenie, wst�p i komentarze ILONA CZAMA�SKA WYDAWNICTWO NAUKOWE POZNA� 1998 Ok�adk� projektowa�a: Ewa Wasowska Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Bada� Naukowych (c) Copyright by Ilona Czama�ska 1998 Na stronach dzia�owych i na ok�adce wykorzystano motywy graficzne z edycji Mircea Pacurariu, Istoria bisericii ortodoxe romane, vol. 2, Bucure�ti 1994 oraz herb Mo�dawii z Cerkwi Wo�oskiej we Lwowie Redaktor: El�bieta Piechorowska Redaktor techniczny: El�bieta Rygielska Korektor: Katarzyna Muzia ISBN 83-232-0841-7 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU Wydanie I. Nak�ad 720+80 egz. Ark. wyd. 36,50. Ark. druk. 22,5 + 8 wk�adek kred. + l wklejka Papier offset, kl. III, 80 g, 80 x 100. Podpisano do druku i druk uko�czono w czerwcu 1998 r. ZAK�AD GRAFICZNY UAM POZNA�, UL. HENRYKA WIENIAWSKIEGO l SPIS TRE�CI WYKAZ SKR�T�W .......................... 6 WST�P .................................. 7 MIRON COSTIN. �YCIE I TW�RCZO�� (Ilona Czama�ska) ......... 9 Przemiany w kulturze umys�owej Mo�dawii XVII stulecia .............. 11 Miron Costin w literaturze historycznej .................... 11 �ycie i dzia�alno�� polityczna ......................... 17 Chronologia i stan zachowania tw�rczo�ci ................... 45 Formy przekazu historycznego ......................... 55 �r�d�a tw�rczo�ci historycznej Mirona Costina ................. 60 Ideologia tw�rczo�ci historycznej ....................... 72 Warto�� tw�rczo�ci Mirona Costina . . . . . . .... ... .' ........ 93 MIRON COSTIN. DZIE�A ............ i , . . . . ........ 95 Nota edytorska (Ilona Czama�ska) ...................... 97 LATOPIS ZIEMI MO�DAWSKIEJ ......... .,.,..; . .:. ...... 99 CHRONIKA ZIEM MO�DAWSKICH I MULTA�SKICH .............. 257 HISTORYJA POLSKIMI RYTMAMI O WO�OSKIEJ ZIEMI I MOLTA�SKIEJ ...... 275 O NARODZIE MO�DAWIAN, Z JAKIEGO KRAJU WYSZLI ICH PRZODKOWIE .... 307 SPIS ILUSTRACJI ............................. 337 INDEKS OS�B .............................. 339 INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I NARODOWO�CI .......... 349 WYKAZ SKR�T�W AGAD AGZ AHA A. D. Xenopol AKW APP AR AR MSI A� Bibl. Czart. Bibl. K�rn. BN BOZ PAN PAU PH Rdl RI RRH VL Archiwum G��wne Akt Dawnych w Warszawie Akta Grodzkie i Ziemskie z czas�w Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego Bernardy�skiego we Lwowie Anuarul Institutului de Istorie i Arheologie A. D. Kenopol, �asi Archiwum Koronne Warszawskie i Archiwum Publiczne Potockich Archiwum Radziwi���w '�<� Academia Romana. Memoriile Sectiunii Istorice Archiwum Zamoyskich Biblioteka Muzeum im. ks. Czartoryskich w Krakowie Biblioteka K�rnicka PAN Biblioteka Narodowa Biblioteka Ordynacji Zamoyskich Kwartalnik Historyczny Monumenta Hungariae Historica, Erd�lyi Orszagyul�si Eml�kek Monumenta Poloniae Historica Polska Akademia Nauk o): Polska Akademia Umiej�tno�ci Przegl�d Historyczny : l i-> j Revi sta de Istorie , Revista Istorica Revue Roumaine d'Histoire *> '��'�"' ' Yolumina Legum '�� �"'�'-' � WST�P W grudniu 1991 r. min�a 300. rocznica �mierci wybitnego staromo�dawskiego i staropolskiego historyka i poety, Mirona Costina. Nie jest to posta� zupe�nie w Polsce nieznana, raz po raz pojawiaj� si� o niej wzmianki w rozmaitych opracowaniach, dotycz�cych epoki Jana III. Brak jednak w j�zyku polskim opracowania monograficznego, uwzgl�dniaj�cego aktualny stan bada� nad tw�rczo�ci� Costina, podejmowanych w Rumunii i Mo�dawii. Nik�e jest te� zainteresowanie polskich badaczy. Wynika to mi�dzy innymi z tego, �e dzie�a Costina nie s� zbyt �atwo dost�pne dla polskiego czytelnika. Stosunkowo najlepiej znana jest Historyja polskimi rytmami o Wo�oskiej ziemi i ziemi Malta�skiej dwukrotnie opublikowana w XIX w. przez polskich wydawc�w na podstawie r�kopisu Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, zatytu�owanego O-pisanie ziem Mo�dawskich i Malta�skich. Inny wariant tego poematu, kt�ry wyda� w 1925 roku P.P. Panaitescu, jest u nas mniej znany. Drugi utw�r napisany po polsku, Chronika Ziem Mo�dawskich i Multa�skich, jest dost�pny jedynie w r�kopisie Biblioteki Narodowej. Spo�r�d dzie� Costina, powsta�ych w j�zyku mo�dawskim, znany jest nieco w Polsce Latopis Ziemi Mo�dawskiej, jednak jedynie w wersji �aci�skiej, wydanej na pocz�tku naszego stulecia, z komentarzem zawieraj�cym zupe�nie dzi� przestarza�e informacje. Coraz rzadziej si�gaj� te� do niego polscy historycy, a szkoda, poniewa� kronika Costina zawiera wiele interesuj�cych i nie spotykanych gdzie indziej informacji, dotycz�cych tak�e naszych dziej�w. Zupe�nie obcy historiografii polskiej jest traktat O narodzie Mo�dawian. Jest to najbardziej dojrza�a, cho� niewielka rozmiarami praca Mirona Costina, stanowi�ca podsumowanie problematyki, kt�r� zajmowa� si� wcze�niej, pisz�c po polsku. Z tych powod�w przygotowanie dla polskiego czytelnika krytycznej edycji czterech najwa�niejszych dzie� historyka mo�dawskiego, tak w polskiej wersji oryginalnej, jak w t�umaczeniach z orygina�u rumu�skiego, wydaje si� przedsi�wzi�ciem celowym i po��danym. Wraz z problematyk� rumu�sk� pojawia si� te� problem j�zyka rumu�skiego, a konkretnie nazw i nazwisk rumu�skich, by znalaz�y si� one w formie strawnej dla polskiego czytelnika. Nie opracowano bowiem jeszcze szczeg�owych zasad ich odmiany si� inaczej w j�zyku polskim i rumu�skim. Dotyczy to szczeg�lnie liter c, g, kt�re zasadniczo czyta si� jak k, g, jednak przed /, e jak cz, d�. Gdy zachodzi potrzeba utrzymania twardo�ci tych g�osek, mimo nast�puj�cych po nich i i e, dodaje si� liter� h. Tak wi�c ch czyta si� jak k, a gh jak g. I na ko�cu wyrazu jest jedynie zmi�kczeniem i nie czyta si� go. Warto te� wspomnie�, �e / czyta si� jak c, � jak sz, dyftong ea jak ja. Problem stanowi� nazwy i nazwiska zako�czone na -ca, kt�re w polskiej odmianie w dope�niaczu musia�yby mie� ko�c�wk� -ci, takiej za� nie daje si� prawid�owo przeczyta� ani po polsku, ani po rumu�sku. Z tego wzgl�du zaistnia�a konieczno�� spolszczenia tych ko�c�wek przy odmianie, a wi�c np. Duca - Duki - Duce - Duka, Ghica -Ghiki - Ghice - Ghik� itp. Podobna sytuacja nast�pi�aby w przypadku zdrobnie� zako�czonych na -�co i tu r�wnie� dokonano spolszczenia w odmianie. W imionach i nazwiskach zako�czonych na -ea w dope�niaczu zastosowano -/'/'. W przypadkach szczeg�lnie trudnych do prawid�owego odczytania dla polskiego czytelnika dokonano ca�kowitej transkrypcji fonetycznej np. Yelicico - Weliczko. Edycja dzie� Mirona Costina by�a przedsi�wzi�ciem trudnym i nie zosta�aby z pewno�ci� nigdy zrealizowana, gdyby nie �yczliwo�� i pomoc wielu os�b. Szczeg�lnie serdeczne podzi�kowania kieruj� do Pana prof. Henryka Misterskiego, Pana prof. Constantina Rezachevicia, Pani prof. Elviry Sorohan oraz Pana doc. Wincentego Swobody. MIRON COSTIN �YCIE I TW�RCZO�� �A -V O-- --� -i, - ".-XV"' '"\ � '��'' --'N/X 't. - '" \. <:,* ''\ ''''t <f PRZEMIANY W KULTURZE UMYS�OWEJ MO�DAWII XVII STULECIA Posta� mo�dawskiego historyka i poety z XVII w. Mirona Costina zwi�zana jest �ci�le z recepcj� dorobku zachodnioeuropejskiego na ziemiach rumu�skich. Spo�r�d pa�stw, sk�adaj�cych si� na obraz kulturalny Europy siedemnastowiecznej, hospodarstwa Mo�dawii i Wo�oszczyzny zajmuj� pozycj� szczeg�ln�. Jako oddzielne pa�stwa skrystalizowa�y si� one stosunkowo p�no, a wyj�tkowo niekorzystne warunki geopolityczne spowodowa�y na tym obszarze znaczne op�nienie w stosunku do Zachodu Europy, zar�wno w zakresie rozwoju gospodarczego, spo�ecznego, narodowego, jak i kulturalnego. Dystans ten, mimo i� w ci�gu stuleci stopniowo si� zmniejsza�, by� jeszcze w XVII w. bardzo du�y i nie bez przyczyny omawiany okres zaliczany jest w periodyzacji dziej�w Rumunii do epoki �redniowiecznej (istorie medie). Niemniej jednak siedemnaste stulecie to czasy wielkiego prze�omu w kulturze rumu�skiej, prze�omu, kt�ry otworzy� drog� nie tylko do akceptacji zachodnioeuropejskich osi�gni�� kulturalnych i naukowych, ale r�wnie�, co nale�y podkre�li�, do rozwoju narodowego j�zyka, literatury, szkolnictwa, nauki. Hospodarstwa od pocz�tku swego istnienia znalaz�y si� w kr�gu kultury bizanty�skiej, korzystaj�c obficie z dorobku pa�stw po�udniowos�owia�skich, przede wszystkim Bu�garii. Upadek Konstantynopola i pa�stw ba�ka�skich pozbawi� kraje rumu�skie kulturalnych wzorc�w. Wej�cie Mo�dawii i Wo�oszczyzny w orbit� tureckich wp�yw�w politycznych zaznaczy�o si� pewnymi zapo�yczeniami orientalnymi, mia�y one jednak raczej formalny i powierzchowny charakter. W tej sytuacji elementem, kt�ry umo�liwia� dalszy rozw�j kulturalny hospodarstw by� wp�yw kultury zachodniej. Przenikn�� on kilkoma drogami do Mo�dawii za po�rednictwem Polski i Siedmiogrodu, na Wo�oszczyzn� za po�rednictwem Siedmiogrodu i szukaj�cych swych pozycji na Ba�kanach W�och�w. MIRON COSTIN W LITERATURZE HISTORYCZNEJ Tw�rczo�� Mirona Costina od pocz�tku budzi�a wielkie zainteresowanie w krajach rumu�skich, a tak�e poza ich granicami. Ju� w pocz�tkach XVIII stulecia niech�tny mu sk�din�d Dymitr Cantemir okre�la� go mianem accuratissimus Moldavorum historicus1. 1 D. Cantemir, DescriptioMoldaviae (DescriereaMoldovei), Bucure�ti 1973, s. 372 (373). 12 13 Lansowan� przez Costina tez� o rzymskim pochodzeniu narodowo�ci rumu�skiej przyswoili sobie tw�rcy tzw. szko�y siedmiogrodzkiej, dzia�aj�cy na prze�omie XVIII i XIX wieku2. Szczeg�lnego znaczenia nabra�y jego utwory w okresie walk niepodleg�o�ciowyc...
jac1123