Historia literatury polskiej.pdf

Historia literatury polskiej:

SREDNIOWIECZE

966-poczatki cultury literackiej w Polsce. Chrzest Polski Mieszka 1.

Jezyk-lacina.

Jakub Parkoszowicz -rektor Uniwersytetu Krakowskiego , 1-szy ktory sprobowal nadac

forme graficzna jezyka „wulgarnego” tj.polskiego.

Przelomowym momentem dla kultury polskiego sredniowiecza bylo zalozenie

uniwersytetu w Krakowie w 1364. Uczelnia powstala dzieki staraniom krola Kazimierza

Wielkiego. Najwybitniejszym wychowankiem Akademii Krakowskiej byl Mikolaj

Kopernik .

Pod koniec 13 stulecia pojawiaja sie piewsze teksty w jezyku polskim.

Wazna role w rozwoju pismiennictwa polskiego odegraly postanowienia Kosciola

polskiego. W roku 1285 na synodzie-tj. na zebraniu duchowienstwa calego kraju

w Leczycy zwolanym przez arcybiskupa Jakuba Swinke zadecydowano, ze

duchowni maja odmawiac po polsku modlitwy i wyglaszac kazania.Chodzilo o obrone

polskosci ponoewz wiekszosc kleru w polskich miastach skladala sie z Niemcow . Od

tego momentu jednak nastapil rozwoj jezyka i literatury polskiej.

„ B OGURODZICA ”

- 1270 rok. Pochodzi z niej 1 polskie zdanie. „Daj ut(ac) ja

pobrusza, a ty pocziwaj”

„L AMENT S WIETOKRZYSKI ”

- jeden z pierwszych utworow polskich.

Jest to liryczny monolog Marii stojacej pod krzyzem. Przedstawia cierpienie matki

oplakujacej smierc syna.

Autorstwo anonimowe.

W epoce sredniowiecza wazny byl motyw smierci. Literackim

odpowiednikiem „Tanca smierci „- „Dance Makabre” jest wierszowana

„R OZMOWA MISTRZA P OLIKARPA ZE SMIERCIA ”

pochodzaca z 15 wieku. Autor anonimowy.

W Polsce w 15 wieku nastepuje rozwoj zywotopisartwa -dzialy pismiennictwa

pouczajacego obejmujace zywoty, legendy i opowiesci o zyciu Swietych. Jedna z nich

jest „L EGENDA O S WIETYM A LEKSIE ”,

poniewaz jezyk polski ksztaltowal sie

przedewszystkin na przekladach. Byly to tlumaczenia religijnych piesni albo tez

fragmentow Pisma Swietego

„K RONIKA ”

G ALLA A NONIMA -spisal dzieje piastowskiej dynastii. Napisany jest po lacinie

,opowiada jednak dzieje polskich wladcow. Dzielo to nalezy do najwybitniejszych kronik

sredniowiecznej Europy

Ukoronowanien sredniowiecznego kronikarstwa sa „R

J ANA D LUGOSZA . 12 ksiag.

Na relacji Jana Dlugosza oparl sie Henryk Sienkiewicz przedstawiajac w

„Krzyzakach” bitwe pod Grunwaldem ( w bitwie tej odznaczyl sie szczegolnym

mestwem ojciec Jana Dlugosza

RENESANS

Do Polski idee renesansu docieraly juz w 15 wieku. Na pierwszy plan zaczela sie

wysuwac szlachta.

„ W O

CZNIKI ”

J AN O STROROG polityk i dyplomata wyksztalcony w Boloni

przedstawia nowa wizje-panstwa niazaleznego od Kosciola.

- najstarszy polski tekst literacki powstaly najprawdopodobniej w 13

wieku..Autorstwo anonomowe. w sredniowieczu i renesansie spelniala funkcje hymnu

narodowego. Spiewali ja rowniez zolnierze przystepujac do walki pod Grunwaldem ( co

wiadomo dzieki „Rocznikom” Jana Dlugosza )

Modlitwa zaczyna sie prosba do Matki Bozej o posrednictwo pomiedzy jej synem

Jezusem a ludzmi.

W drugiej strofie jest prosba bezposrednio zwrocona do Jezusa aby za posrednictwem

Jana Chrzciciela dal ludziom szczesliwe zycie na Ziemi a potem wieczne bytowanie w

raju.

Obie strofy koncza sie refrenem „Kyrie Elejson”-Panie , zmiluj sie nad nami.

Bogurodzica nalezy do Piesni Maryjnych tzn.zwiazanych z kultem Matki Bozej

K SIEGA H ENRYKOWSKA

DNOWIE R ZECZYPOSPOLITEJ ”

ideal renesansowego humanisty.

Wiersze kallimacha z pewnoscia wplynely na pierwsze pokolenie polskich poetow

renesansowych.

Role inspiratora odegral rowniez Konrad Celtis -przybysz z Niemiec. Nie byl

uciekinierem, lecz ciekawy swiata humanista-skuszony slawa krakowskiej akdemii. Byl

zalozycielem pierwszego humanistycznego stowarzyszenia w Polsce-NADWISLANSKIE

TOWARZYSTWO LITERACKIE.

Swoje krakowskie czasy opisal w wierszach poswieconych pieknej Hasilinie.

Z Niemiec pochodzili pierwsi w Polsce drukarze.

Wsrod szlachty rozszerzyl sie kalwinizm tj. antytrinitarze-poniewaz nie uznawali trojcy

Swietej.

W 1573 roku zostala uchwalona konfederacja warszawska-ktora gwarantowala

wszystkim roznowiercom pokoj religijny, rownouprawnienie i opieke Panstwa.

pierwsze pokolenie humanistow pisalo po lacinie-wlaczali sie w ten sposob w ruch

humanistyczny miedzynarodowy. Lacina byla podstawowym jezykiem edukacji, dlatego

utwory pisane po polsku byly dla niewyksztalconych.

Andrzej Krzycki -prawdziwy czlowiek renesansu. Na jego tworczosc skladaja sie

zarowno utwory religijne jak i odwazne erotyki. W jego utworach mozna odnalezc chec

zademonstrowania wlasnych pogladow i zapisanie wlasnych doswiadczen.

u czynil z niego

Mikolaj Hussowski -wywodzacy sie z ubogiej szlacheckiej rodziny rowniez wyrazal w

swoich utworach wlasne poglady. Sprzeciw w nim budzi przedewszystkim swiat

podzielony na biednych i bogatych.

Najslynniejszym dzielem Mikolaja jest „P IESN O ZUBRZE ”

napisana dla Papieza Leona X.

) Jest to rodzaj autobiografii

w ktorej to opowiada o sobie i o chorobie a takze o zblizajacej sie smierci. Jego poezja

jest wzruszajacym zapisem krotkiego lecz niezwyklego zycia.

Przed Kochanowskim Janicki jest najwybitniejszym polskim poeta.

k tora skaldala sie z 5 ksiag. Dzielo to

zostalo ocenzurowane, poniewaz pisarz glosil idee sprzeczne z polityka Kosciola.

Frycz marzy o Panstwie surowym,rzadzonym przaz Filosofow. W ktorym ceni nauke a

nie rozrywke.Pisal lacina.

Piotr Skarga -pisarz , ksiadz i jezuita. Wyrazil swoja wizje Panstwa w „K AZANIACH

Wizja ta opierala sie na idei silnej monarchi poslusznej Kosciolowi.

Na poczatku 16 wieku z krakowskick drukarni zaczely wychodzic polskie ksiazki.

Za pierwsze z nich uznaje sie przeklad lacinskiego modlitewnika

zatytuowanego „Raj duszny”. Jego autorem byl Biernat z Lublina-

wyksztalcony ksiadz.

W lacinskich listach Biernat glosil wolnosc ludzkiego umyslu. Te same mysli znajduja

sie w jego najwazniejszej pracy literackiej „Zywot Ezopa Fryga”. Do „Zywota”

Za czasow Jagiellonow nastepuje ozywienie kontaktow z Wlochami. Slub Zygmunta

Starego z wloska ksiezniczka Bona otwiera polske dla licznych przybyszow z Wloch.

Liczni Polacy wybieraja sie na studia do Wloch.

Gdy cala Europa pograza sie w nietolerancji Polska staje sie oaza spokoju. Jednym z

przybyszow jest F ILIP B UONACCORSI - K ALLIMACH (przyjal imie antyczne), ktory musial

uciec z kraju za udzial w spisku przeciwko Papiezowi. Znalazl schronienie na dworze

biskupa lwowskiego: Grzegorz z Sanoka. Kallimach zrewanzowal sie swojemu

opiekunowi piekna biografia „Z YCIE I OBYCZAJE G RZEGORZA Z S ANOKA ”-

Klemens Janicki -podopieczny Andrzeja Krzyckiego-skromny chlopski syn. Wiersze

Janickiego przepelnione sa lagodnym smutkiem ( „S MUTKI ”

Renesans-okres w ktorym ksztaltuje sie nowy model panstwa.

Jednym z pisarzy, ktory wyrazal swoje poglady na ksztalt i organizacje nowego

Panstwa byl Andrzej Frycz Modrzewski w swoim obszernym traktacie

zatytuowanym : „O POPRAWIE R ZECZYPOSPOLITEJ ”.

S EJMOWYCH ”.

dolaczone sa pierwsze w jezyku polskim bajki, ktorych wynalazca jest wlasnie Ezop.-

byly to krotkie opowiesci o ludziach ,zwierzetach czasem roslinach.

W 16 wieku powstalo w Polsce kilka swietnych tlumaczen Starego i Nowego

Testamentu. Naleza do nich:

-kalwinska Biblia brzeska

-katolickie Pismo Swiete w przekladzie ksiedza jezuity Jakuba Wujka,ktore dopiwero w

20 wieku zastapiono biblia Tysiaclecia.

W 1543 roku wyszedl :traktat Mikolaja Kopernika „O obrotach sferniebieskich”,

- traktat Mikolaja Kopernika „O obrotach sferniebieskich” oraz

-dialog Mikolaja Reja „Krotka rozprawa miedzy 3 osobami: Panem, Wojtem a

Plebanem”

Jednym z utworow Mikolaja Reja jest rowniez „Wizerunek wlasny zywota czlowika

poczciwego”-w ktorym to przedstawia swoj wizerunek spokojnego uczciwego zycia.

Utwor ten jak i inne tegoz pisarza zaliczany jest do do nurtu literatury parenetycznej-

czyli pouczajacej.

Jednym z najwybitniejszych polskich poetow renesansu jest J AN K OCHANOWSKI

. Urodzony

w 1530 roku . Student Akademi Krakowskiej. W latach 50-ych wyrusza do Wloch gdzie

poznaje jezyk i kulture wloska. Na uniwersytecie w Padwie nabywa gruntowne

humanistyczne wyksztalcenie. Do kraju powraca na stale w 1559 roku. Okolo 1571

roku osiedla sie na stale w odziedziczonym po ojcu Czarnolesie.Wkrotce zeni sie z

Dorota Podlodowska. Zmarl 22 sierpnia 1584 roku w Lublinie.

Autor licznych fraszek, trenow i piesni.

BAROK

W 1577 roku kosciol polski przyjal uchwaly soboru trydenckiego. Wkrotce potem na

tronie zasiadl zdecydowany przeciwnik nowinek religinych Z YGMUNT III W AZA

otaczajacy sie chetnie Jezuitami.Jego spowiednimiem byl Piotr Skarga . P IERWSZE

KOLEGIUM JEZUICKIE POWSTALO W P OLSCE W 1564 ROKU . Program szkol jezuickich

podporzdkowany byl trescia religijnym. Gdy na arenie politycznej zaczeli nominowac

wychowankowie szkol jezuickich-Polska wkroczyla w okres kontrreformacji . skonczyly

sie czasy renesansowych polemik religijnych. Pod koniec 16 wieku przez Polske

przeszla ogromna fala nawrocen.

Kontrreformacja oddzrzucila idee tolerancji religijnej. Wydano rowniez w 1658 roku

traktat o wyrzuceniu Arian z Polski. Dostep do najwyzszych urzedow w panstwie mieli

przedewszystkim Katolicy.

Tymczasem Panstwo przezywalo ogromny kryzys . Zygmunt III Waza zastal Polske

Wielkim mocarstwem a zostawil ( 1632 )lPanstwo oslabione uwiklane w rozne wojny z

sasiadami. Od roku 1648 ( powstanie kozackie pod wodza Chmielnickiego ) zaczal sie

gwaltowny upadek szlacheckiej Rzeczypospolitej, ktora byla juz o wiele mniejsza i

bardzo wyludniona.

Pierwsze obrazy kryzysu widac jaz w trenach Jana Kochanowskiego, ktore przynosza

niepokojace zmiany w pogladach poety na Boga, czlowika i zycie.W tym czasie

pojawial sie w Polasce poezja metafizyczna.

B UNT METAFIZYCZNY

- protest przeciwko swiatu, przeciwko swemu losowi i calej otaczajacej

go rzeczywistosci

M IKOLAJ S EP S ZARZYNSKI

jest jednym z przedstawicieli metafizyki w Polsce. Jego jedyna

ksiazke „Rytmy abo wiersze polskie” wypelnia poezja religijna. Majestatyczny porzadek

kosmosu przeradza sie w chaos gwaltownych obrotow rozpedzonego nieba.

„R YTMY ” M IKOLAJA S EPA S ZARZYNSKIEGO

„-Milosc do rzeczy materialnych jest

przemijajaca.Milosc ta nie przynosi czlowiekowi szczescia. Trzeba bowiem kochac

Boga-prawdziwy cel ludzkiej milosci.. W „Rytmach” Szarzynski zada wyboru: albo bog

albo swiat. Sep nie wierzy juz-jak w renesansie-w sile czlowieka. Bez Bozej pomocy

bohater skazany jest na kleske.

- autor wydanego w 1590 roku „Setnika

rymow duchownych” Poeta jednak, w przeciwienstwie do Szarzynskiego dostrzegal

sprzecznosci swiata, leczufal zarazem w milosierdzie boze. nie wyrzekal sie wiec

rozkoszy zycia.

wedlug niego dobry chrzescijanin powinien wciaz rozmyslac o smierci poniewaz przez

nia wiedzie droga do zucia wiecznego.

- w lego poezji widac wyraznie 17-wieczny kryzys kultury polskiej. Byl

najbarzdiej uczonym sposrod wszystkich tworcow tej epoki. Nie òpublikowal w ogole

swoich utworow. Przetrwaly one w postaci rekopisow. nieborowski zna niedostatki

ludzkiej natury .W „Na krotkosc zywota” przywoluje barokowa metaforyke ulotnosci

ludzkiego istnienia. Jako wyznawcw kalwinizmu nie wierzy Naborowski by czlowiek

mogl zyc bez grzechu. Zbawienie nie zalezy bowiem od dobrych uczynkow, ale od

niepojetej laski bozej, ktora jednych przeznacza do zbawienia innych di potepienia.

naborowski nie rozumie swiata i nie ma zadnej recepty na istnienie. Najlepiej wiec zyc

w biernym oczekiwaniu na Boska pomoc.

- byl najwybitniejszym przedstawicielem marinizmu w poezji

polskiej. Duza czesc jego otworowto przeklady tekstow Giambatista Marina-nie

nasladowal go .lecz przyswoil sobie jego metody tworcze. Jego wiersze sa pelne

odwolan do tekstow innych tworcow.

Jest to swiat pozbawiony wartosci moralnych-ich miejsce zajmuja wartosci estetyczne:

piekno i brzydota.To co jest piekne jest dobra , to co jest brzydkie jest zle.W cztycznym

swiecie kultury jedynym autentycznym uczuciem jest milosc, pozbawione jednak

filozoficznej glebi jaka nadawal jej renesans. Tej milosci poswieca Morsztyn dwa

poswiecone w rekopisie zbiory wierzsy: „Kanikule” i „Lutnie”

Milosne wiersze Andrzeja Morsztyna sa chlodne. ( „O swej Pannie” „Do tejze” ). Brak

spontanicznosci uczuc. Wszystko jest wyrezyserowane.

Poeta bardzo czesto kojarzy milosc ze smiercia i cierpieniem ( „Do trupa” )

H IERONIM M ORSZTYN -

ORSZTYN

W poemacie „Swiatowa rozkosz” przedstawia niezliczone

bogactwa przyjemnosci, ktore oferuje nam doczesne zycie i w ostatnich wersach zada

od czytelnika wyrzeczenia sie tych rozkoszy.Poeta maluje wizje rozkladajacego sie po

smierci ludzkiego ciala, ktore jest symbolem wszystkich przemijajacych dobr-

W poemacie „O swietnym swiecie” –wszystkie rozkosze sa pozorne. Morsztyn wierzy,

ze czlowiek moze odrzucic ta iluzje bytu i zyc w pokoju oraz milosci Bozej.

Z BIGNIEW M ORSZTYN

- poeta arianski, opisuje w swoich wierszach swoj udzial w wojnach.

przedstawia wojne jakom problem moralny. skupia sie przedewszystkim na codziennej

mece zolnierskiej i nie opisuje heroicznych rycerskich czynow.

Dla Morsztyna rzeczywistosc byla migotliwa i zmienna-przypominala mu kaprtsny sen.

To poczucie iluzorycznosci swiata-bylo charakterystyczne dla

calej epoki Baroku!!!!!!!!!!!!!

Zbior wierszy Zbigniewa Morsztyna zatytulowany „Emblemat”-to opisy przemian duszy

ludzkiej (forma bardzo modna w literaturze 17 wieku jako polaczenie slowa i obrazu.

Skladaly sie nan 3 elementy:

-alegoryczny obrazek

-napis, tj. motto

-i komentarz w postaci wiersza)

Podobnie jak Sep Szarzynski slabosc i grzesznosc czlowieka widzial w swoich

religijnych wierszach S EBASTIAN G RABOWIECKI

D ANIEL N ABOROWSKI

J AN A NDRZEJ M

W swoich „Emblematach”-uzywajac metaforyke „Piesni nad Piesniami” opisuje milosc

duszy do boga. Miesza sfery doswiadczenia erotycznego i religijnego.

Barokowa poezja milosci chciala zastapic milosc swiatowa

miloscia do Boga, a erotyzm-religijnym uniesieniem.

Sarmantyzm -kultura szlachty polskiej od schylku 16 wieku i do polowy 18 wieku.

( nazwa wywodzi sie z mitem utrwalonym przez historykow renesansu, ze polski stan

rycerski wywodzil sie od starozytnego plemienia Sarmatow- jezdzcow, ktorzy w

tamtych czasach podbili ziemie nad Wisla )

W wieku 17 sarmatyzm stal sie podstawa szlacheckiego swiatopogladu, ideologia.

Sarmatyzm charakteryzowal sie:

-przekonaniem o absolutnej wyzszosci polskiego modelu politycznego

-wyzszosci sposobu zycia, obyczaju a nawet stroju.

Jednym slowem: wiara we wlasna doskonalosc.

Prowadzilo to nie raz do koncepcji dziwnych i smiesznych: np. jeden z pisarzy 17

wieku-przekonany o wyzszosci jezyka polskiego-udowadnial, ze Bog mowil w raju do

Adama i Ewy po polsku.

Sarmacki kult tradycji rodzinnych wplynal na wielki rozkwit pamietnikarstwa w 17-

wiecznej Polsce.

Najswietniejszym pamietnikiem barokowym jest dzielo Jana Chryzontoma Paska-w

ktorym ukazuje poglady i przekonania przecietnego szlachcica tej epoki.

Pasek prezentuje sie jako wierny obronca szlacheckich swobod, dzielny choc czasem

okrutny i chciwy lupu zolnierz, lecz dobry maz i gospodarz.. Jest przekonany, ze to co

jest dobre dla niego jest rowniez dobre dla Rzeczypospolitej-

Pamietniki Jana Chryzontoma Paska wywarly ogromny wplyw na pozniejsza literature

polska. M.in. staly sie jednym z najwazniejszych zrodel dla Henryka Sienkiewicza przy

pracy nad „Trylogia”.

- rowniez w jego tworczosci poetyckiej znajdujemy swiat wartosci

sarmackich. Jest zolnierzem i czlowiekiem bardzo religijnym.

W jego zbiorze wierszy „Nieproznujace proznowanie” zawierajace liczne fraszki , piesni

i utwory nagrobne walcza 2 koncepcje zycia:

-heroiczna i – ziemianska

Wszedzie dopatruje sie sladow bozej reki. Dla niego rzeczywistosc jest wyrokiem bozej

opatrznosci.. Sarmaci wedlug poety sa nowym narodem wybranym.

W roku 1695 ukazala sie „Psalmodia polska”-36 psalmow napisanych poetycka proza,

nasladujaca styl Biblii. Przedstawia los jednostki uwiklany w dzieje narodu i niepojete

Boze plany. Narod sarmacki-wedlug poety odgrywa w tych planach role szczegolna

( szlachta ).Polska walczaca z Turcja ochrania bowiem cala Europe i jest przedmurzem

chrzescijanstwa. Triumf w bitwie pod Wiedniem byl dla Kochowskiego znakiem

nieustajacej opieki Stworcy nad swoim narodem wybranym. Kroò Jan III sobieski zostal

zas przedstawiony jako prawdziwy maz opatrznosciowy-Sarmata idealny.

- jego poezje charakteryzuje ogromny krytycyzm wobec szlacheckiego

spoleczenstwa 17 wiecznejuj Polski. Nas jego pogladach zawazyly z pewnoscia ciezkie

zyciowe doswiadczenia. Potocki widzi roznice pomiedzy idealami sarmackimi a

sarmacka rzeczywistoscia. Prawdziwy Sarmata jest wedlug niego przedewszystkim

obywatelem,ktory zawsze kieruje sie dobrem panstwa. Uwazal, ze przynaleznosc do

stanu szlacheckiego jest w rownym stopniu przywilejem co obowiazkiem. Potocki

wymagal od szlachty madrosci, dzielnosci i poswiecenia.. Dostrzegal jednak wokols

siebie: ciemnote, fanatyzm religijny i nietolerancje..

Byl moralista, nie wierzyl jednak, ze jego wiersze moga zmienic swiat-wplynac na

ludzkie sumienie.

W ESPAZJAN K OCHOWSKI

W ACLAW P OTOCKI

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: