17_andrzejewskDziecko w placówce opiekuńczo-wychowawczeji.pdf

M arek a ndrzejewski • dziecko w placówce opiekuńczo-wychowawczej

M arek a ndrzejewski

Centrum Prawa Rodzinnego i Praw Dziecka INP PAN

Dziecko w placówce opiekuńczo-wychowawczej

(wybrane zagadnienia prawne)

Polskie placówki opiekuńczo-wychowawcze poddane zostały reformie, której podłożem ilozo-

iczno-prawnym są zasada pomocniczości i prawa człowieka. Podjęto prawno-organizacyjne

decyzje, by celem działania tych placówek było podejmowanie prób reintegracji rodziny wy-

chowanka. Kluczową kwestią jest przełamanie mentalnych oporów wychowawców, sędziów

rodzinnych, pracowników socjalnych wobec idei współpracy z rodzicami wychowanków. Od

tego zależy bowiem realizacja istotnego prawa dziecka przebywającego w placówce, jakim jest

jego prawo do życia w rodzinie. Dla wielu grup dzieci, które w danym momencie muszą zostać

odłączone od rodziców, umieszczenie w placówce opiekuńczo-wychowawczej jest rozwiązaniem

najlepszym z możliwych (bo w istocie swej jedynym), o ile – rzecz jasna – jest to placówka funk-

cjonująca na nowych, określonych w założeniach reformy, zasadach.

Kierunki reformy placówek opiekuńczo-wychowawczych

ija sześć lat od rozpoczęcia re-

formowania placówek opiekuń-

czo-wychowawczych. Główny

wektor tej reformy można wyrazić formułą:

od opieki nad dzieckiem (wariant realizo-

wany do końca ubiegłego tysiąclecia, gdy

placówki funkcjonowały w ramach resortu

edukacji) do opieki nad dzieckiem i rodzi-

ną (wariant realizowany – z różnym skut-

kiem 1 – obecnie w ramach pomocy społecz-

nej) (Andrzejewski 2001).

Zmiana koncepcji wiązała się m.in. z usy-

tuowaniem uregulowań dotyczących placó-

wek opiekuńczo-wychowawczych i rodzin

zastępczych w Ustawie o pomocy społecz-

nej 2 , zamiast dotychczasowego usytuowa-

nia ich w Ustawie o systemie oświaty.

Nie wchodząc w tym miejscu w szcze-

góły zaznaczmy, że wiązało się to ze świa-

domym wyborem idei podstawowej, jaka

miała odtąd przyświecać w reformowaniu

skostniałych w oświacie placówkowych

struktur, a mianowicie z oparciem oddzia-

ływania wobec rodzin dysfunkcyjnych na

fundamencie zasady pomocniczości (Mil-

czarek red. 1996; Dylus 1995; Millon-Del-

1 Przebieg reformy jest ustawicznie monitorowany. Zob. na ten temat np. (Kolankiewicz 2002, 2005; Racław-Mar-

kowska, Legat red. 2004; Racław-Markowska red. 2005).

2 DzU z 2004 r., nr 64, poz. 593 z późn. zm.

M arek a ndrzejewski • dziecko w placówce opiekuńczo-wychowawczej

sol 1995). Wyraża ona – niedostatecznie

w Polsce poważany – postulat takiego po-

magania, którego celem jest wspieranie

tego, kto sam aktywnie stara się przezwy-

ciężyć swoje problemy, czyli pomagania

zmierzającego do usamodzielnienia adre-

sata udzielanego wsparcia.

Tak rozumiana pomoc ma ważną dla

rozważań o roli placówek opiekuńczo-wy-

chowawczych konsekwencję jurydyczną:

umieszczenie dziecka poza rodziną jest

pojmowane w przepisach Ustawy o po-

mocy społecznej jako wsparcie udzielone

zarówno dziecku, jak i jego rodzinie (art.

70 ust. 1 pkt 4) i winno ono zmierzać (taki

jest – rzec można – jego cel strategiczny) do

reintegracji rodziny (Andrzejewski 2003,

s. 181–281).

Aby to osiągnąć, należy – obok realizacji

zadań związanych ze sprawowaniem pie-

czy nad dzieckiem – znaczne siły i środki

skoncentrować w tym samym czasie na

wsparcie rodziny wychowanka, aby ta od-

zyskała zdolność samodzielnego wychowy-

wania dziecka. W takim ujęciu umieszcze-

nie dziecka w placówce nie jest sposobem

odizolowania go rodziny, lecz środkiem do

odbudowy właściwych relacji w rodzinie

(Stelmaszuk 1998).

Odzwierciedla to publicystyczny skrót

idei pomocniczości zawarty w formule

„pomoc do samopomocy”. Chodzi o takie

wspieranie rodziny dotkniętej dysfunkcją,

które sprawi, iż zacznie ona samodzielnie

funkcjonować poprawnie.

Dla utrudnienia licznym malkontentom

(dziennikarzom, pedagogom, działaczom

organizacji na rzecz, sędziom rodzinnym,

pracownikom socjalnym), którzy bardzo

nie lubią, kiedy pomaga się dzieciom po-

przez pomaganie ich rodzicom 3 , dodać

należy, że zasada pomocniczości jest sil-

nie osadzoną w Konstytucji zasadą ustroju

Rzeczpospolitej Polskiej (Popławska 2001;

Andrzejewski 2003). Poza tym jest to me-

toda od dawna niekwestionowana w wielu

krajach (Colton, Williams 1998; Casas 2003;

Hellinckx 2003) i jednoznacznie sformuło-

wana w dokumentach Rady Europy ( Rezo-

lucja 33/77 Rady Europy … 1994).

Poza zasadą pomocniczości, innym nor-

matywnym fundamentem reformy pieczy

zastępczej, w tym placówek opiekuńczo

-wychowawczych, była recepcja w niepod-

ległej Polsce idei ochrony praw człowieka,

a w tym szczególnie istotnego dla placów-

kowej rzeczywistości prawa dziecka do ro-

dziny (Smyczyński 1993).

Dla uniknięcia nieporozumień dodaj-

my, że chodzi o prawo dziecka do rodziny

własnej, a nie zastępczej czy adopcyjnej.

Prawo do zapewnieniu dziecku pieczy za-

stępczej poprzez umieszczenie w placówce

lub rodzinie zastępczej, lub umieszczenia

w rodzinie adopcyjnej, ma bowiem charak-

ter subsydiarny (i wtórny) wobec pierwot-

nego i naturalnego prawa dziecka do życia

w rodzinie własnej (Andrzejewski 1997;

Nowak 2006).

Pozostawmy na uboczu idee tak funda-

mentalne, jak pomocniczość i prawa czło-

wieka, by przejść do zagadnień bardziej

szczegółowych, które bezpośrednio po-

wiązane są z reformą placówek opiekuń-

czo-wychowawczych. Placówki przestały

podlegać kuratoriom i uzyskiwać dotacje

z budżetu centralnego, by z końcem ubie-

głego stulecia rozpocząć swój byt w struk-

turze samorządu, współtworząc powiato-

wy system wspierania rodziny 4 .

Stając się zadaniem własnym powiatu

i przez ten szczebel samorządu inansowa-

3 Spotkać można się ze sprzeciwem wobec tej idei lub też… ze znaczącym jej przemilczaniem i to nawet w publi-

kacjach funkcjonujących jako podręczniki akademickie z zakresu pedagogiki opiekuńczej. Zob. np. (Dąbrowski

red. 1997; Kelm 2001; Borowski, Wysocki 2001). Warto też odnotować skrajnie antyrodzinny tenor stukilkudzie-

sięcioodcinkowej tzw. telenoweli dokumentalnej dotyczącej placówek, rodzin zastępczych i adopcji pt. „Kochaj

mnie” (jej krytykę zob. w: Andrzejewski 2004).

4 Spośród licznych doniesień na ten temat zob. ( O przekształcaniu domu dziecka … 2002; Bronk 2002; Chełstowski

2000).

M arek a ndrzejewski • dziecko w placówce opiekuńczo-wychowawczej

nym, zaczęły być postrzegane przez sta-

rostwa jako narzędzie do rozwiązywania

lokalnych problemów. Przepisy pozwalają,

a pedagogiczny nadzór osadzony w admi-

nistracji rządowej zaleca, aby dokonywano

przekształceń placówek, uwzględniając

oczywisty postulat zmniejszania ich liczeb-

ności oraz postulat silnego osadzenia ich

w środowisku.

Te placówki, które powstały w ostatnich

latach 5 , w wielu przypadkach utworzo-

no dla kilkunastu wychowanków. Star-

sze placówki zaczęto przekształcać m.in.

w ten sposób, by – pozostawiwszy placów-

kę jako jeden organizm administracyjny

– dokonać zamiany polegającej na przeka-

zaniu dotychczasowego budynku na inne

cele, rozlokowując wychowanków w kil-

ku miejscach miasta w osobnych domach

czy mieszkaniach (Polkowski 2002, 2004;

Karwowska 2004; Cierpiał 2002). W wielu

innych, których nie zamknięto i nie prze-

kształcono, z wielkim wysiłkiem dopraco-

wano się domowego wystroju, a niekiedy

wręcz kameralności.

Istotne zmiany prawne zaszły w struk-

turze placówek i w sposobie ich funkcjo-

nowania. Zlikwidowano relikt, jakim były

rady pedagogiczne decydujące kolektywnie

o losie dzieci, pomimo nieznajomości spra-

wy przez zdecydowaną większość członków

i bez ponoszenia za swe decyzje chociażby

etycznej odpowiedzialności 6 . Przekazano

kompetencje do rozstrzygania spraw doty-

czących dziecka stałemu zespołowi składa-

jącemu się z dyrektora, pedagoga, psycho-

loga, wychowawcy odpowiedzialnego za

dziecko, którego sytuacja jest omawiana,

i pracownika socjalnego odpowiedzialnego

za kontakty z rodziną wychowanka 7 .

Dla każdego wychowanka opracowy-

wany jest indywidualny plan oddziaływa-

nia. Jego sformułowanie jest obowiązkiem

wychowawcy odpowiedzialnego za da-

nego wychowanka. Realizacja tego planu

jest monitorowana, a plan modyikowany

pod wpływem zmieniających się okolicz-

ności dotyczących sytuacji dziecka. Nowy

wychowanek jest dziś przypisywany nie

tylko do grupy, lecz również do konkret-

nego wychowawcy, który jest osobiście zań

odpowiedzialny. Jednocześnie do rodziny

wychowanka przypisywany jest zatrudnio-

ny w placówce pracownik socjalny odpo-

wiedzialny za inspirowanie i koordynację

oddziaływań wobec rodziców wychowan-

ka prowadzonych w ich środowisku.

Jest to sytuacja ze wszech miar korzystna

dla sprawności działań wychowawczych

i socjalnych podejmowanych na rzecz dzie-

cka i jego rodziny oraz – co się z tym wiąże

– dla personalnej odpowiedzialności kon-

kretnego pracownika za efekt tych działań.

Prawnym obowiązkiem każdej placówki

opiekuńczo-wychowawczej jest współpra-

ca z rodzicami dziecka 8 . Celem umieszcze-

nie dziecka w placówce jest jego powrót do

rodziców po przezwyciężeniu przez nich

– przy różnorakim wsparciu – kryzysu, jaki

był powodem sądowej ingerencji w sferę

ich władzy rodzicielskiej. Aby osiągnię-

cie tego celu było możliwe, konieczne jest

prowadzenie pracy socjalnej z rodzicami,

poddanie ich rozmaitego rodzaju terapiom,

udzielanie im wsparcia inansowego, po-

mocy w znalezieniu pracy, porady praw-

nej, czy też psychologicznej itp.

Odpowiedzialna za los dziecka placów-

ka winna współpracować w dziele pomocy

jego rodzicom z ośrodkiem adopcyjno-opie-

5 Ideą reformy nie jest administracyjne zamykanie placówek, lecz odchodzenie od nieuwzględniających potrzeb

rodziny metod ich pracy (na temat efektów takiego sposobu pracy zob. Kolankiewicz 1998). Jeśli istnieje w po-

wiecie potrzeba utworzenia placówki, wówczas należy to uczynić, by np. dziecka nie umieszczać w zbyt dużej

odległości od rodziny, co istotnie utrudniałoby pracę z rodziną i minimalizowałoby szansę na jej reintegrację.

6 Dziwi mnie, że instytucja ta nie budzi jakiejkolwiek krytycznej releksji wśród nauczycieli.

7 Zob. paragrafy 9 i 10 Rozporządzenia Ministra Polityki Społecznej z 14 lutego 2005 r. w sprawie placówek

opiekuńczo-wychowawczych (DzU nr 37, poz. 331).

8 Spośród licznych doniesień od praktyków zob. np. (Owczaruk 2006, s. 25–33; Ochremiak 2003).

M arek a ndrzejewski • dziecko w placówce opiekuńczo-wychowawczej

kuńczym, poradniami psychologicznymi,

organizacjami pozarządowymi, paraiami

Kościoła katolickiego lub jednostkami or-

ganizacyjnymi innych związków wyzna-

niowych lub kościołów, do których należą

rodzice wychowanka, członkami dalszej

rodziny i innymi 9 .

Jeżeli przedstawione przykłady praw-

nych zmian w funkcjonowaniu placówek

opiekuńczo-wychowawczych (a nie jest to

pełny ich wykaz) mają jakiś wspólny mia-

nownik, to jest nim zamiar przeniknięcia

tych szczególnych miejsc i zbiorowości

nutą pedagogicznego personalizmu spro-

wadzającego się do pracy z dzieckiem i jego

rodziną „twarzą w twarz”, przełamując na-

wyki ukształtowane w czasie dominacji pe-

dagogiki kolektywistycznej.

O reformie placówek powiadają traf-

nie, że ma charakter wyspowy (Kacz-

marek 2005, s. 128), tzn. są samorządy,

w których dokonano wielkiego dzieła

reformowania, ale otoczone są one mo-

rzem samorządów, w których lokalna

samorządowa administracja okazuje się

nieczuła na potrzeby rodzin dotkniętych

kryzysem i, korzystając z silnej pozycji

wobec nadzoru, nie reaguje na krytykę

oraz prowadzi coś, co pozwalam sobie

nazwać sabotażem reformy.

Podstawy prawne umieszczenia dziecka

w placówce opiekuńczo-wychowawczej (przesłanki)

Umieszczenie dziecka w placówce na-

stępuje w typowej sytuacji na podstawie

orzeczenia sądu rodzinnego. Sporadycznie

dochodzi do przyjęcia dziecka do placów-

ki przez jej dyrektora na wniosek dziecka

za zgodą jego rodziców lub na wniosek

rodziców. Skupienie się w rozważaniach

wyłącznie na sytuacjach typowych jest uza-

sadnione m.in. tym, że o przyjęciu dziecka

dyrektor obowiązany jest niezwłocznie za-

wiadomić sąd.

Zrozumienie sensu w tym zwłaszcza

skutków prawnych takiego czy innego

orzeczenia sądu, pozwala oddzielić upraw-

nienia i obowiązki, jakie wobec wychowan-

ka należą do placówki, od tych, jakie są (po-

mimo pobytu dziecka w placówce) w gestii

jego rodziców. Niewiedza w tym zakresie

generuje kontrowersje i niepotrzebne na-

pięcia w relacji rodzice – wychowawcy.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy 10 (dalej:

k.r.o.) wymienia cztery podstawy praw-

ne pozwalające na umieszczenie dziecka

w placówce – trzy są formami ingerencji

w sferę władzy rodzicielskiej ( zawieszenie,

ograniczenie i pozbawienie – odpowiednio ar-

tykuły 110, 109 i 111 k.r.o. ), czwarta zaś to

umieszczenie dziecka pojmowane jako

forma pomocy rodzicom w wykonywaniu

władzy rodzicielskiej – art. 100 k.r.o. (Strze-

bińczyk 2003; Smyczyński 2001).

Zawieszenie orzeka się, jeśli wystąpi

przemijająca przeszkoda w wykonywaniu

władzy rodzicielskiej. W zasadzie wyłącz-

nie chodzi tu przyczyny losowe, takie jak

hospitalizacja, wyjazd poza granice kraju,

np. do pracy sezonowej itp. Gdy odpadnie

przyczyna zawieszenia, sąd uchyla orze-

czenie w tym zakresie („odwiesza wła-

dzę”). Skutkiem zawieszenia władzy rodzi-

cielskiej jest konieczność ustanowienia nad

dzieckiem opieki prawnej i wyznaczenie

opiekuna.

Przesłanką ograniczenia władzy ro-

dzicielskiej jest istnienie stanu zagrożenia

dobra dziecka. Tak szeroko sformułowana

9 W pracy socjalnej nazywa się takie działanie metodą środowiskową. Zob. na ten temat (Rybczyńska 1996,

s. 11–135).

10 DzU z 1964 r., nr 9, poz. 59 z późn. zm.

M arek a ndrzejewski • dziecko w placówce opiekuńczo-wychowawczej

przesłanka zawiera w sobie sytuacje, które

nie wywołują szczególnych emocji, jak i ta-

kie, które dają podstawę do sformułowania

jednoznacznie krytycznych opinii i ocen na

temat postawy rodziców. Katalog przykła-

dowych sposobów ograniczenia władzy

rodzicielskiej rozpoczyna się od jednostko-

wych zarządzeń dyscyplinujących rodzi-

ców, po umieszczenie dziecka w rodzinie

zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wy-

chowawczej.

Sąd ma obowiązek orzec pozbawienie

władzy rodzicielskiej, jeżeli nie może być

ona wykonywana z powodu:

a) trwałej przeszkody (np. skazania ro-

dzica na długoletnią karę pozbawienia

wolności),

b) nadużywania przez rodziców władzy

nad dzieckiem (dopuszczenie się czynów

karalnych na dziecku, jak np. rozpijanie go,

znęcanie się nad nim, pobicia, porzucenie

i inne),

c) dopuszczenia się rażących zaniedbań

swych obowiązków względem dziecka.

Natomiast sąd może pozbawić rodziców

władzy rodzicielskiej, jeśli mimo udzielonej

im pomocy nie ustały przyczyny zastoso-

wanego wobec nich wcześniej ograniczenia

władzy rodzicielskiej, a w szczególności,

gdy rodzice trwale nie interesują się dzie-

ckiem umieszczonym w placówce lub ro-

dzinie zastępczej (Sokołowski 2003).

Sądy zdecydowanie częściej umieszczają

dzieci poza rodziną na podstawie orzeczeń

o ograniczeniu władzy rodzicielskiej, z re-

zerwą korzystając z możliwości jej pozba-

wiania. Wynika to zapewne z przekonania,

że nie należy sięgać po pozbawienie wła-

dzy rodzicielskiej, jeżeli uchylenie stanu

zagrożenia dobra dziecka jest według sądu

możliwe, w szczególności, jeżeli w konkret-

nej sprawie nie da się w chwili orzekania

jednoznacznie stwierdzić, że nie ma szans

na ponowne podjęcie przez rodzinę jej

funkcji.

Preferowanie ograniczania władzy ro-

dzicielskiej wynika również z faktu, iż do

sądów traiają w zdecydowanej większości

sprawy dotyczące dzieci, które z racji wie-

ku i tak miałyby małe szanse na umieszcze-

nie „na stałe” w zastępczym środowisku

rodzinnym. W takiej sytuacji ograniczenie

władzy ich rodzicom znajduje zdecydowa-

nie większe uzasadnienie od postanowie-

nia o jej pozbawieniu.

Przyczyną późnego przekazywania są-

dom spraw jest z kolei liczebna słabość

służb socjalnych i brak możliwości wy-

chwycenia niewłaściwych zachowań rodzi-

ców w przedszkolnym okresie życia dzie-

cka.

Artykuł 100 k.r.o. wyraża normę na-

kładającą na sąd opiekuńczy i instytucje

administracyjne obowiązek udzielenia

pomocy rodzicom w sprawowaniu przez

nich władzy rodzicielskiej . Na tej podsta-

wie sąd może wydać orzeczenie o umiesz-

czeniu dziecka w placówce opiekuńczo-

wychowawczej na wniosek rodziców lub

z urzędu. Nie dochodzi w tym przypadku

do ingerencji sądu w sferę władzy rodzi-

cielskiej, gdyż orzeczenie wydano w celu

udzielenia pomocy rodzicom, którzy pod-

jęli suwerenną i zgodną z dobrem dziecka

decyzję leżącą w przysługującej im władzy

nad dzieckiem.

Warto podkreślić, że w placówkach

opiekuńczo-wychowawczych przebywają

zarówno dzieci rodziców, o których moż-

na by powiedzieć wiele złego, jak i dzieci

rodziców, którzy mają bardzo dobry emo-

cjonalny kontakt z dzieckiem, lecz są oso-

bami życiowo niezaradnymi, ubogimi, czy

też dotkniętymi chorobą psychiczną lub

z innych niezawinionych (lub w niewielkim

stopniu zawinionych) powodów doszło do

umieszczenia ich dziecka poza rodzina.

Jako swoisty skandal należy uznać

umieszczanie w placówkach dzieci z ro-

dzin ubogich. Absurdem jest umieszcza-

nie ich w miejscu, w którym miesięczny

pobyt kosztuje od dwóch do znacznie po-

nad trzech tysięcy złotych, gdy niewielki

ułamek tej kwoty adresowany do rodziny

czyniłby zagadnienie umieszczenia dziecka

w placówce bezprzedmiotowym.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: