Gombrowicz i Hłasko.pdf

Gombrowicz i Hłasko

Wacław A. Zbyszewski

W tym samym numerze "Monde"u z 25 lipca 1969

przeczytałem francuski przekład nowelki Hłaski o

egzekucji warszawskiej dziewczyny przez bojówkę Armii

Krajowej, za to że spała z Niemcem, i wiadomość o

śmierci Gombrowicza oraz jego sylwetkę literacką pióra

Jacqueline Plattier.

Nie znałem tego opowiadania Hłaski: było mi wstrętne i

wstrząsnęło mną głęboko. Nie wiedziałem że Gombrowicz jest

ciężko chory: dytyramby "Monde"u z okazji jego zgonu

przeczytałem z zupełną obojętnością, taką samą, z jaką

przyjąłem do wiadomości udzielenie nagrody Nobla z literatury jakiemuś panu, który jest

ambasadorem Gwatemali w Paryżu. Hłasko był wielkim talentem, choć może nie dorósł

do miana wielkiego pisarza. Gombrowicz był członkiem pewnego modnego pół-

establishment literackiego, albo może raczej klubiku czy koterii, pretendującej do miana

establishment. Chwała Bogu że to mu się udało: musiało to mu dostarczyć wiele radości:

a czemu nie? Nigdy nie spotkałem Gombrowicza i nigdy nie chciałem go spotkać. O jego

istnieniu w Warszawie przed wojną nigdy nie słyszałem, o jego Ferdydurke też nie, poza

tym nie pamiętam, by ktoś kiedykolwiek, poza zawodową klaką jego wyznawców przy

mnie Gombrowicza-autora wspominał. Wielu ludzi irytował, nic więcej. Osobiście, trochę

mnie zainteresował pierwszy rozdział jego Trans-Atlantyku, gdym go przeczytał w

"Kulturze". Rozmowa posła RP z autorem była oczywiście ściągaczką z Brideshead

Revisited Evelyna Waugh, ale miała pewien posmaczek oryginalności, pewne

ciekawostki formy. Ale potem to się beznadziejnie powtarzało. Gombrowicz był

człowiekiem bez talentu pisarskiego, tzn. jego postacie były zawsze ściśle papierowe,

nigdy nie żyły, nigdy nie ruszały się, wygłaszały tylko pewne teorie nudne, mętne: ziarnko

prawdy, a więc że Polacy grzeszą megalomanią i wierzą że wszyscy ich kochają, było

ukryte pod grubym pokładem osobistego zarozumialstwa, arogancji, złych manier,

wielosłowia, zwykłego grubiaństwa. Jak ten Gombrowicz pisał np. o biednym Zbigniewie

Grabowskim, jednym z niewielu, którzy nim się interesowali, upatrywali w nim jakiś talent,

doszukiwali się w nim jakiegoś nowego Brzozowskiego. Wyzwiska, którymi Gombrowicz

sypał pod adresem Grabowskiego były zemstą za brak przesadnych pochwał, za brak

uwielbienia. Przy takim Jerzym Stempowskim, który był rzeczywiście i wielkim pisarzem,

i człowiekiem fenomenalnego oczytania i erudycji, i głębokim myślicielem, Gombrowicz

był zawsze tylko pomniejszym literatem; a gdy chodzi o talent pisarski i stylistyczny,

porównywanie go z obu Mackiewiczami, z Tadeuszem Nowakowskim i z Hłaską takoż

było nie do pomyślenia, i to ani przez chwilę.

Spotkałem Hłaskę kilka razy w Maisons-Laffitte u Giedroycia, i w moim własnym hoteliku

w Paryżu, który kiedyś zaszczycił postojem czy biwakiem, gdzie zresztą musiałem go

wybraniać przed właścicielem za awantury i popijawy. Musiałem zawsze z Hłaską bardzo

uważać. Był to człowiek nieustabilizowany, szukający draki i kłótni, wrzaskliwy, męczący,

nierówny, obraźliwy, źle wychowany: co mówię "źle"? - zupełny dzikus, bez cienia

jakiegokolwiek obycia. Wiedziałem doskonale że nie mam i nie mogę mieć z nim nic

wspólnego: mam naturę burżuazyjną, centusiowatą, jestem przywiązany do wszelkich

ustalonych form życia i współżycia, nie znoszę anarchii, boję się rewolucji, nie lubię

nieporządku ani w obyczajach, ani w rachunkowości, ani w rozkładzie dnia i pracy.

Hłasko przypominał Ksawerego Pruszyńskiego; obaj się chętnie kładli w płaszczu i z

butami na cudzym łóżku, obaj byli zajęci wyłącznie sobą, obaj mieli olbrzymi nabój

talentu, i malusieńki bagaż wiedzy, kultury nabytej; w pewnym sensie obaj mieli ptasie

już nie mózgi ale móżdżki. Oczywiście były różnice. Pruszyński był dzieckiem kultury

szlacheckiej, miał fantazję panicza z Kresów, miał temperament kozaka plus pychę

karmazyna. Hłasko był dzieckiem dołów, był do szpiku kości proletariacki, był bohaterem

z Gorkiego, był wykolejeńcem, nie miał żadnej tradycji, do niczego nie należał, żył i umarł

en marge de la sociéte. Ale talent miał szalony, wściekły, olbrzymi, dużo większy niż

Pruszyński, choć jako stylista Pruszyński górował nad Hłaską. I Hłasko był szczerszy od

Pruszyńskiego, który jednak dbał o swój konterfekt. Pozował to na to, to na tamto: to na

Liberała, przez wielkie "L", to na opozycjonistę, to na zwolennika Sikorskiego, albo

porozumienia z Rosją, albo na filosemitę, a w gruncie rzeczy to wszystko go mało

interesowało: był szalenie zajęty sobą, swą karierą, chciał podziwu, chciał kadzideł, a

skąd te kadzidła pochodziły, to było mu właściwie dość obojętne. Jeżeli coś u niego było

naprawdę silnego, to raczej pewne snobizmy, i tradycje, i gusty szlacheckie, kresowe,

silnie związane z barokiem i z kolorytem Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Gdyby nie

wojna, gdyby nie podziemie, gdyby nie totalne wykolejenie - to by Hłasko był pewno taki

sam, bo miał temperament w gruncie rzeczy szlachecki, sobiepański, anarchiczny, z

dużą skłonnością do klepania ludzi po ramieniu i traktowania ich z góry, pomimo

pozorów demokratycznych. Hłasko szczerze podziwiał Stanisława Mackiewicza, jako

pisarza, i ten podziw więcej mówił o jego ukrytych tendencjach, niż oficjalnie afiszowane

poglądy. Był dużo bardziej "faszystą" w sensie sanacyjno-Mackiewiczowskim, niż

komunistą. Ale przeżycia młodości coś w nim złamały, sprawiły że nie był w stanie

znaleźć dla siebie miejsca w normalnym i przyzwoitym otoczeniu. Miałem zawsze

wrażenie że Hłasko był jakby męskim odpowiednikiem dziewczyny z dobrego gniazda,

którą życie za młodu wygnało na ulicę czy do domu publicznego, i która potem rzuciła

ten zawód, ale już nie potrafiła odbudować sobie burżuazyjnego życia, do którego gdzieś

w podświadomości tęskniła.

Hłasko, jak prawie wszyscy współcześni pisarze polscy, jest a raczej był nowelistą, jego

dłuższe utwory wydają mi się pozbawione tchu, wydają mi się pełne dłużyzn. No, ale to

jest słaba strona nawet takiego tytana, jak Maria Dąbrowska: jej Ludzie stamtąd są lepsi

od Dni i nocy. Za najlepszy utwór Hłaski uważam jego Ósmy dzień tygodnia, który mną

wstrząsnął: po dziesięciu latach wydaje mi się żem go wczoraj czytał. Zabawna analogia,

czysto przypadkowa zapewne, z Tadeuszem Nowakowskim, którego nowelka Wycieczka

do Juraty, pierwszy jego utwór na emigracji, który ukazał się w "Wiadomościach", też jest

perłą całej jego bogatej twórczości. Może zresztą Polska jest krajem w ogóle udanych

debiutów, po których dalsze ciągi nigdy nie dotrzymują pierwszej obietnicy: wszak i

Droga do nikąd jest o tyle potężniejsza od następnych powieści Józefa Mackiewicza!

Debiut - to kwestia talentu, i tylko talentu, dalszy ciąg - to kwestia rzemiosła, erudycji,

kultury ogólnej, kultury umysłowej, bagażu intelektualnego. Czy i Mickiewicz nie osiągnął

najwyższych szczytów w Sonetach krymskich? Czy nie jesteśmy w ogóle krajem

"cudownych dzieci", bohaterskiej młodzieży, która potem przeradza się przeważnie w

złych urzędników i urzędasów, podszytych całkowicie brakiem zasad, przekonań i

odwagi cywilnej?

Rynsztok i Izrael - oto dwa najbardziej udane bieguny twórczości Hłaski. Jego "Dew" jest

migawką, ale o ileż wyższej klasy od "Epinalskich obrazków" z Palestyny innych autorów,

zarówno Polaków jak i Żydów. Oczywiście moralistą, tym bardziej moralizatorem, Hłasko

nie był, i nie wolno szukać w jego twórczości elementów "dla pokrzepienia serc": ale tych

mamy tak straszliwie dużo że nie ma potrzeby wymagać ich od Hłaski. Naturalnie, obraz

czy to Polski, czy Izraela, czy epoki, czy robotników jest zawsze u Hłaski

przeszarżowany, przesadny, nie można brać go za dokument epoki autentyczny i nie

wymagający retuszu. Ale to sonda społeczna, sonda psychologiczna niezrównana, i w

brutalności, w szczerości Hłaski jest siła, jest coś lawinowego, coś z wybuchu wulkanu.

Hłasko - to był na pewno nieszczęśliwy człowiek, to był wykolejeniec, to był zmarnowany

talent, to był prymityw, ale to pisarz z Bożej łaski, to był jeden z największych talentów

pisarskich w Polsce powojennej, a nawet w literaturze naszej XX stulecia.

Ale na naszym ugorze nic wyróść nie może. Jakaś przeklęta bezpłodność nas ściga, a

poza tym chorujemy wszyscy na jakąś chorobę samozniszczenia, a przy tym jest

kolosalna i uniwersalna konspiracja, by tłamsić, by zdusić każdy talent, każdą

indywidualność, by na placu zostawić tylko grafomanię, tylko tani banał, tylko nudę, tylko

bla-bla. Hłasko i Gombrowicz pojawili się na scenie literackiej omal jednocześnie, razem

z niej znikli. Póki język polski się utrzyma, raz po raz czytelnicy Hłaski będą zdumieni

eksplozją jego talentu. Gombrowicz natomiast będzie dużo bardziej zapomniany niż

Brzozowski, którego trochę in minus przypomina. Na miejsce Gombrowicza znajdzie się

stu innych podobnych pretensjonalnych nudziarzy, ale miejsce Hłaski pozostanie puste,

bo dzisiaj w Polsce absolutnie żadna literatura rozwijać się nie może, już nie tylko ze

względu na cenzurę, ale przede wszystkim wobec Beocji umysłowej, wobec czasów

gorszych od saskich, na jakie Gomułka, na spółkę z Rosją i ze swą nędzną kliką

partyjną, dzisiejszą Polskę skazuje. Emigracja zaś zajęta wyłącznie akademiami,

wspominkami, kapliczkami, kultami, kadzidłami, zajęta tańcem Chochoła między

Dmowskim a Piłsudskim, między Żydami a korpusem oficerskim, między Podziemiem a

Pierwszą Kadrówką, na jakąż może się literaturę zdobyć? Emigracja dotąd szuka

"nowego" Zygmunta Nowakowskiego, "nowego" Wierzyńskiego, a gdyby mogła

wskrzesić Or-Ota, uważałaby że wygrała wielki los na loterii. W "najlepszym" razie

emigracja sprowadzi do Londynu Słonimskiego na swego barda, wodza i "ideologa".

Szkoda Hłaski. Właściwie do "Emigracji" przez duże "E" zaliczyć go nie można, nie żył jej

życiem, pętał się zawsze gdzieś na uboczu. Jak Rimbaud w poezji francuskiej, jak

Gauguin w malarstwie. Za życia, takie rzeczy dużo znaczą. A potem tych samotników się

adoptuje, i Rimbaud staje się po śmierci równie oficjalną sławą, jak sam Victor Hugo,

Gauguin staje się bardziej oficjalnym malarzem swej epoki, niż Puvis de Chavannes, ze

swymi kilometrami fresków w Panteonie paryskim. Sława Hłaski spadnie na nas, choć za

życia tak mało z nim mieliśmy więzów. Musimy go ex-post adoptować, rozsławiać,

gloryfikować: to wielka pozycja, to wielkie nazwisko, to wielki kapitał literacki. A

Gombrowicza pozostawmy snobom, klikom i pozerom.

Wacław A. Zbyszewski, Wiadomości 1969 nr 52.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: