Saf2.pdf

Jan Safarewicz

WP Ł YW Ł ACI Ń SKI NA SYSTEM GRAMATYCZNY POLSZCZYZNY

ę w j ę zyku przede wszystkim w dziale s ł ownictwa: wyrazy

s ą , jak wiadomo, elementami naj ł atwiej przenoszonymi z jednego j ę zyka do innego. O wiele

rzadziej zachodzi oddzia ł ywanie obcych j ę zyk ó w na zjawiska gramatyczne, kt ó re stanowi ą

podstaw

Wp ł ywy obce przejawiaj

ą si

ę systemu j ę zykowego. Wysuwano nawet w ą tpliwo ś ci, czy w og ó le w dziedzinie

gramatyki wp ł yw obcy mo ż e wywo ł ywa

ć istotne zmiany. W stosunkach j ę zykowych ł aci ń sko-

polskich takie oddzia ł ywania zachodzi ł y i w niniejszym szkicu zamierzam zwr ó ci

ć uwag

ę na te

w ł a ś nie zjawiska.

W zakresie systemu gramatycznego wp ł ywy j ę zyka ł aci ń skiego na polski ujawni ł y si

ę tak

w zakresie fonologii, jak te ż morfologii i sk ł adni.

1. Po łą czenie sp ó ł g ł oski z jot

ą ulega ł o w j ę zyku polskim asymilacji, wydaj ą c sp ó ł g ł osk ę

palataln ą , kt ó rej dalszy rozw ó j m ó g

ł prowadzi

ć do stwardnienia ( miedza , morze itd.). Zmiana ta

ę w pozycji ś r ó dwyrazowej. Natomiast w zetkni ę ciu mi ę dzywyrazowym

po łą czenia z jot

ą wi ę c nadal grupy d + j w zwrotach takich jak nad

jeziorem , albo r + j w grupie wyrazowej wiecz ó r jesienny itd. W wyrazach z ł o ż onych

z przedrostkiem zachowuj

ą nie uleg ł y przekszta ł ceniu, s

ę r ó wnie

ż takie po łą czenia z jot ą , np. w wyrazach odjazd , objazd ,

wjazd , zjazd itd.

W ci ą gu wieku XIX rozpowszechni ł y si

ś r o d k o w y c h

elementach wyrazu, ale tylko w wyrazach obcych, pochodzenia ł aci ń skiego albo na nich

wzorowanych, zw ł aszcza w imionach osobowych na - jusz , -ja . Pojawi ł y si

ę takie po łą czenia r ó wnie

ż i w

ę w ten spos ó b grupy

sp ó ł g ł oskowe, w wewn ę trznej pozycji wyrazu, poprzednio w polszczy ź nie nie istniej ą ce, jak - bj-

(Euzebiusz) , -cj- (Alicja) , -dj- (Klaudiusz) , -fj- (Zofia) , -gj- (Sergiusz) , -lj- (Wergiliusz) itd.

Wprowadzenie ich do polskiego systemu fonologicznego dokonywa ł o si

ę powoli i z oporami.

Pocz ą tkowo takie grupy sp ó ł g ł oskowe przejmowano, zgodnie z wymow

ą szkoln

ął aciny

ą i (ewent. y ), a wi ę c jako – fij (a) w Zofija , -lij

(usz) w Wirgilijusz itd. Taki spos ó b wymawiania utrwali

ł si

ę w j ę zyku literackim wcze ś nie i

przetrwa

ł a

ż do po ł owy wieku XIX. Ale ju

ż od pocz ą tku ubieg ł ego stulecia zacz ęł o si

ę w tym

ę odmianki

bez tej samog ł oski, wynikaj ą ce z wymowy - fja w Zofja (pisane Zofia , ale wymawiane jako dwie

sylaby, nie za

ą rozbit

ą przez samog ł oskowe i , y pojawi ł y si

ś trzy), - ljusz w Wergiljusz (pisane Wergiliusz). Jak wiadomo, zmiana wymowy

dokona ł a si

ę w pierwszej po ł owie ubieg ł ego wieku i w j ę zyku literackim zdecydowanie wzi ęł a

g ó r

w ko ń cu XIX wieku. Powstaje pytanie, jakie czynniki t

ę zmian

ę wywo ł a ł y. Wydaje si ę , ż e trzeba

tu wzi

ąć pod uwag

ę kilka czynnik ó w, z kt ó rych najwa ż niejszym jednak by

ł wp ł yw wyraz ó w

ł aci ń skich.

W ł acinie klasycznej po łą czenia sp ó ł g ł oski z jot

ł nie istnia ł y. Zapisy takie jak

Eusebius czy Vergilius czytano z podzia ł em na sylaby (w cz ęś ci ko ń cowej) - bi-us , -li-us . Ale

samog ł oska i by ł a tu zawsze kr ó tka i wskutek tego nigdy nie akcentowana. Czytano wi ę c

ą na og ó

dokonywa ł a si

ą si

ś redniowiecznej, jako przedzielone samog ł osk

wzgl ę dzie wahanie: obok postaci z grup

Eus’ebius , Werg’ilius i podobnie M’aria , So’phia itd. Taki system akcentuacji wprowadza ł

pewn

ść przy adaptowaniu odno ś nych wyraz ó w do polszczyzny, w kt ó rej akcent pada

ść systemu ł aci ń skiego z polskim w tym wzgl ę dzie

prowadzi ł a do przekszta ł ce ń , kt ó re mog ł y i

ę przedostatni ą . Niezgodno

ść w dw ó ch kierunkach: Albo do zmiany miejsca

akcentu przy zachowaniu wymowy typu - i-us , -i-a , albo do zachowania ł aci ń skiej akcentuacji

przy zmianie wymowy na -jus , -ja ; a wi ę c albo do typu Mar’yja , Zof’ija , albo te

ż do typu

ę wzi ęł a wymowa zachowuj ą ca ł aci ń skie miejsce akcentu,

z przekszta ł ceniem - i-a itd. w -ja .

Zmiana prowadz ą ca do po łą cze

ą znajdowa ł a poparcie we francuskiej

wymowie takich wyraz ó w jak union , nation , notion , mission , occasion itd.: wsz ę dzie tu pojawia ł a

ń sp ó ł g ł oski z jot

ę wywo ł a ł , by ł o oddzia ł ywanie wzoru akcentuacyjnego ł aci ń skiego.

2. System ł aci ń ski wywar ł tak ż e wp ł yw na polski s y s t e m a k c e n t u a c y j n y. Jak

wiadomo, w j ę zyku polskim akcent pada na sylab

ę przedostatni

ą wyrazu. Ł aci ń skie wyrazy

zapo ż yczone do polszczyzny dostosowuj

ą si

ę do tej samej zasady, zmieniaj ą c w miar

ę potrzeby

ć po ł acinie by ł oby neg’atus ; tak te ż

regularnie jest w odmianie: abneg’ata , abnegat’owi itd. Dostosowanie takich wyraz ó w ł aci ń skich

do systemu polskiego by ł o tym ł atwiejsze, ż e i po ł acinie w bardzo wielu wyrazach akcent

spoczywa na drugiej sylabie od ko ń ca. Ale znaczna liczb

ę wyraz ó w ł aci ń skich mia ł a akcent na

trzeciej sylabie od ko ń ca (je ż eli przedostatnia sylaba by ł a kr ó tka: f’abrĭca , f’abŭla , d’omĭnus

itd.). Ot ó

ą w nom. sg. swoje dawne miejsce

akcentu, a wi ę c po polsku f’abuła , f’abryka , f’ormuła itd. Odbija si

ż te wyrazy w j ę zyku polskim cz ęś ciowo zachowuj

ę w tym zapewne wp ł yw

wzoru ł aci ń skiego. Za takim obja ś nieniem przemawia to, ż e akcent nie przesuwa si

ę na dalsze

ż trzecie od ko ń ca, tj. utrzymuje ograniczenie ł aci ń skie. W j ę zyku polskim w

wyrazach rodzimych taki nieregularny akcent by ł mo ż liwy w po łą czeniach wyrazu

ortotonicznego

z enklityk ą : r ’ obił , ale r ’ obiłby (akcent na trzeciej od ko ń ca), rob ’ iliby ( na trzeciej od ko ń ca), ale

ro’biliby ś my (na czwartej od ko ń ca). Wyrazy obce, jako niemotywowane (a wi ę c nieprzejrzyste

etymologicznie), mog ł y by

enklityk ą : wykazuj

ą jednak ograniczenia w ł a ś ciwe ł acinie. Ż e jest to wynik wp ł ywu obcego, to

ć podci ą gni ę te pod zasady akcentuacji wyraz ó w rozszerzonych

ę tu pojawiaj ą : im cz ęś ciej jest wyraz u ż ywany, tj. im bardziej jest

zadomowiony, tym bardziej upodabnia si

ę on do wyraz ó w rodzimych polskich. A wi ę c f ’ abuła ,

wyraz literacki, ma akcent zawsze zgodny ze stanem ł aci ń skim; ale fabryka ma posta

ć dwojak ą :

f ’ abryka (posta

ć literacka) i fabr ’ yka (posta

ć j ę zyka potocznego z odcieniem wulgarnym;

podobnie wyra ź ny odcie

ń ekspresywny ma wyraz j ę zyka familijnego magnif ’’ ika , np.

w Sł ó wkach Boya: Podaj rami ę magnifice i jazda z nią na ulic ę). Jest r ó wnie

ż r ó ż nica akcentuacji

w odmianie. Rodzime wyrazy m ę skie na - ik , -yk maj

ą akcent regularny: k ’ onik , kr ’ awczyk ,

ą w gen. sg. postaci kon ’ ika . Krawcz ’ yka , mieczn ’ ika , rzem ’ yka,

stol ’ ika , a w dat. sg. konik ’ owi , krawczyk ’ owi itd. Ale obce, ł aci ń skie wyrazy (albo greckie

przyj ę te poprzez ł acin ę ) maj

ą akcent inny: mech ’ anik , t ’ echnik , f ’ izyk maj

ą w gen. sg. postaci:

ż nie pada, wi ę c w

dat. sg. jest mechanik ’ owi , technik ’ owi , fizyk ’ owi itd. Mo ż na zatem og ó lnie powiedzie ć , ż e

przesuni ę cia akcentu z drugiej sylaby na trzeci

ą od ko ń ca sylab

ę akcent ju

ą od ko ń ca w j ę zyku polskim w ł a ś ciwe s ą

g ó ł wnie wyrazom zapo ż yczonym, i to mianowicie zapo ż yczonym z ł aciny (albo poprzez ł acin ę ).

Ten objaw przesuwania akcentu wstecz odbi ł si

ę te

ż na niekt ó rych odosobnionych wyrazach

ż np. w szcze ’ g ó łach itp. Trudno powiedzie ć ,

czy w tych polskich wyrazach zmiana miejsca akcentu jest wynikiem bezpo ś redniego wp ł ywu

ą trudno

z regu ł y na sylab

M’aria , Z’ofia. Jak wida ć , g ó r

ę taka w ł a ś nie grupa sp ó ł g ł oskowa. Niew ą tpliwie jednak g ó ł wnym czynnikiem, kt ó ry

innowacj

pierwotne miejsce akcentu. Jest wi ę c np. abn’ egat , cho

miejsce ni

wida

ć z waha ń , jakie si

ml ’ ecznik , rz ’ emyk , st ’ olik maj

mech ’ anika , t ’ echnika , f ’ izyka itd., ale na czwart

polskich: w ‘ og ó le , o ‘ gółem ; w zwi ą zku z tym te

ł si ę , po pierwsze,

w przej ę ciu pewnych sufiks ó w. Niekt ó re z nich zachowa ł y charakter obco ś ci, a wi ę c cho ć

wyst ę puj

ł o w o t w ó r s t w a wp ł yw ł aci ń ski przejawi

ą to: 1. - ika , -ik

(z charakterystycznym akcentem): technika , grafika i wzorowane na nich nowotwory, jak

fotografika itd.; technik , mechanik , fizyk itd. 2. - cja w perturbacja , prowokacja itd.; rozwini ę te

-encja, - ancja , jak eminencja , elegancja itd. 3. Podobnie rzeczowniki na - ent , -ant , jak abstynent ,

elegant . 4. Na - jusz , jak nuncjusz , ku- racjusz (a tak ż e od polskiej podstawy utracjusz) ;

rozwini ę te -ariusz , jak agrariusz , akcjonariusz itd. 5. Na - tor , jak lektor , rektor , redaktor itd.

6. W przymiotnikach s

ą cz ę sto, to jednak ograniczaj

ą si

ę do wyraz ó w obcych. S

ą sufiksy -yjny , -alny , jak redakcyjny , muzealny itd.

ą te ż , po wt ó re, przyrostki, kt ó re zatraci ł y pi ę tno obco ś ci w tak znacznym stopniu, ż e

żą tak ż e do tworzenia derywat ó w od pni polskich. Takimi s ą : 1. - ita , -ista , jak banita ,

organista , ale tak ż e najmita , wr óż bita , s ł u ż bista itp. 2. -izm , -yzm , jak w przej ę tych bezpo ś rednio

antagonizm , archaizm , attycyzm itd., czy utworzonych w j ę zyku polskim, jak artyzm od ł ac. ars

artis `sztuka', arystotelizm od imienia Arystoteles itd., ale tak ż e w towianizm od nazwiska

Towiański , kacapizm od przezwiska kacap itd.

Po trzecie wreszcie, pewne elementy ł aci ń skie przej ę to i zastosowano do wyraz ó w

polskich w spos ó b, mo ż na by powiedzie ć , makaroniczny, upodobniajac wyrazy polskie do

ł aci ń skich. S

ą to: lizus , pijus , biegus (znany np. z Mickiewicza: Twardowski dosiadł biegusa itd.),

oberwus , obdartus , zdzierus , garbus (od czego formacja zdrobnia ł a garbusek) , s ł ugus , tak ż e

wiarus , krakus itp.

4. W zakresie f l e k s j i zwraca uwag

ę wytworzenie si

ę nowego typu odmiany

ą to nowe zapo ż yczenia, bo stare, jako neutra,

przesz ł y do wyraz ó w na -o (jak wino ). Te rzeczowniki na -um przedstawiaj

ą si

ę w odmianie

dwojako. Jedne, jak album , wesz ł y do grupy rzeczownik ó w na sp ó ł g ł osk

ę tward

ą rodzaju

m ę skiego, jak t ł um , i maj

ą regularn

ą odmian

ę pod ł ug rodzaju m ę skiego (w por ó wnaniu wi ę c

ą zmieni ł y rodzaj): ten album , tego albumu , te albumy itd. Ale w wi ę kszo ś ci te

rzeczowniki zachowa ł y rodzaj nijaki i sta ł y si

ę w liczbie pojedynczej nieodmienne, wi ę c np. to

muzeum , tego muzeum itd.; tak samo lektorium , liceum , mauzoleum itd. Natomiast w liczbie

mnogiej pojawia si

ć na -a: muzea , lektoria , licea itd.; muze ó w , lektori ó w , lice ó w , a wi ę c

jest tu regularna odmiana imienna rodzaju nijakiego, ju

ę posta

ż bez tego cz ł onu - um , kt ó ry wyst ę powa ł

w liczbie pojedynczej. Ten niezwyk ł y typ odmiany odbija z pewno ś ci

ą wp ł yw j ę zyka

ł aci ń skiego.

5. S k

ł a d n i a polskiego j ę zyka literackiego ulega ł a wp ł ywom ł aci ń skim zw ł aszcza

w wieku XVI. Wynika ł o to ze szczeg ó lnego stanowiska polskich sfer intelektualnych tej epoki

wobec wzor ó w ł aci ń skich: wyrazy ł aci ń skie wtr ą cane do polszczyzny odczuwano jako sk ł adniki

obce, niew ł a ś ciwe; ganiono ich stosowanie. Ale sk ł adni

ę traktowano jako wz ó r doskona ł y, godny

na ś ladowania w ka ż dym j ę zyku, tak ż e wi ę c w polskim. Tote ż pewne cechy sk ł adniowe ł aci ń skie

przedosta ł y si

żą nas one jako elementy

obce. Uderza np. stosowanie bezokolicznika z biernikiem za wzorem ł aci ń skiego accusativus

cum infinitivo. Czytamy np. w Dworzaninie Ł ukasza G ó rnickiego (kt ó ry gani nadu ż ywanie

ł aci ń skich wyraz ó w w polskim tek ś cie) takie zdanie: "A co

ę do tekst ó w literackich polskich XVI wieku. Dzi

ś ra

ś w. m. M. panie, mow

ęł aci ń sk ą

ż wiele umiej ą , co trzecie

s ł owo to po ł acinie m ó wi ą ". Sprawa pochodzenia konstrukcji acc. cum inf. w j ę zyku polskim

dot ą d jest sporna, ale nie ma chyba w ą tpliwo ś ci, ż e w u ż yciu pisarzy XVI wieku jest to objaw

wp ł ywu ł aci ń skiego.

Drugie zjawisko sk ł adniowe na ś ladowane za ł acin ą , to rozpoczynanie zdania zaimkiem

ż niekt ó rzy naszy, chc ą c pokaza ć , i

ł aci ń skiego.

3. W zakresie s

s ł u

zapo ż yczonych rzeczownik ó w ł aci ń skich na -um . S

z ł acin

wspomnia ł , widz ę by ć ten obyczaj , i

wzgl ę dnym kt ó ry w funkcji nawi ą zuj ą cej: po ł acinie jest to zjawisko normalne, po polsku za ś

u ż ycie tego zaimka mo ż liwe jest tylko po uprzednim wymienieniu wyrazu, do kt ó rego zaimek

odsy ł a. A wi ę c zgodnie z polsk

ą czytamy u G ó rnickiego: "kiedy u dworu takiego mowc y

ą rzecz najwi ę cej czeszczyzny miesza ł ". Tymczasem np. u

Orzechowskiego jest: " kt ó re dobrodziejstwo a ż eby

ś tym wdzi ę czniej ode mnie przyj ął , obacz

niedostatki

swoje,

ę podobne konstrukcje sk ł adniowe:

"Co je ś li tak jest ..." itd. Te konstrukcje, obce j ę zykowi polskiemu, uderzaj

ą si

ą nas jako

zapo ż yczone z ł aciny.

Wymienione tu zjawiska wskazuj ą , jak znaczny wp ł yw wywar

ł j ę zyk ł aci ń ski na system

j ę zyka polskiego, tak fonologiczny, jak te

żś ci ś le gramatyczny. Objawy tego wp ł ywu

uwidoczni ł y si

ę szczeg ó lnie wyra ź nie w wieku XIX, kiedy bezpo ś rednie oddzia ł ywanie ł aciny

ż zmniejszy ł o wskutek ograniczenia jej roli w nauce szkolnej. Przypuszcza ć

nale ż y, ż e czynnikiem, kt ó ry w tym w ł a ś nie czasie wzmocni

ę ju

ę systemu ł aci ń skiego, by ł o

zbli ż enie intelektualne Polski do o ś rodk ó w europejskich, w kt ó rych s ł ownictwo abstrakcyjne

i naukowe bardzo silnie tkwi ł o w tradycji j ę zykowej greko- ł aci ń skiej. Prawdopodobnie ten

og ó lnoeuropejski s ł ownik intelektualny i zwi ą zane z tym s ł ownikiem zjawiska morfologiczne,

oparte o stare polskie tradycje ł aci ń skie, mog ł y wywo ł a

ł rol

ć zmiany w rodzimym polskim systemie

j ę zykowym.

s.145-150

Jan Safarewicz, Wpływ łaciński na system gramatyczny polszczyzny . W zbiorze: Symbolae

Polonicae in honorem Stanislai Jodłowski. Wrocław 1972.

ą sk ł adni

chwalono, kt ó ry w sw

a wielkie dostatki moje". Nawet i u G ó rnickiego pojawiaj

znacznie si

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: