PRAWO RZECZOWE:
I RZECZY I RODZAJE WŁADZTWA NAD RZECZAMI:
Rzeczy:
Pojęcie. Res corporales – res incorporales: Res corporales to rzeczy materialne, których można dotknąć np. grunt, niewolnik, złoto, srebro. Res incorporales to rzeczy których nie można dotknąć np. użytkowanie, zobowiązanie, spadek. Rzeczy niematerialne były tworami abstrakcyjnymi, istniały w oparciu o prawo obowiązujące. Były to uprawnienia majątkowe uznawane i chronione w innych tekstach klasycznych.
Res in patrimonio – res extra patrimonium: niektóre kategorie rzeczy były z góry wyjęte i z majątku (res extra patrimonium) i z normalnego obrotu prawnego. W obrębie tej kategorii Gaius odróżnia rzeczy wyjęte z majątku według prawa boskiego (res divini iuris) i według prawa ludzkiego (res humani iuris). Do res extra patrimonium divini iuris należały:
- res sacrae - rzeczy poświęcone kultowi religijnemu np. świątynie
- res religiosae – rzeczy poświęcone specjalnemu kultowi zmarłych w szczególności cmentarze
- res sanctae – rzeczy oddane pod szczególną opiekę bogów, przede wszystkim mury i bramy miasta Rzymu
Res extra patrimonium humani iuris obejmowały:
- rzeczy z natury swojej służące do powszechnego użytku np. powietrze, morze
- rzeczy należące do państwa rzymskiego przeznaczone do użytku publicznego np. ulice, drogi
Res mancipi – res nec mancipi: do kategorii res mancipi weszły rzeczy szczególnie wartościowe: grunty położone w Italii, niewolnicy, zwierzęta użytkowane do uprawy roli. Wszystkie inne rzeczy np. pieniądze, inne zwierzęta należały do res nec mancipi.
Inne kategorie rzeczy:
- nieruchomości - wycinek kuli ziemskiej wraz z wszystkim tym co jest trwale z nim związane; rzeczy ruchome - wszystkie inne rzeczy
- podział na rzeczy oznaczone według cech indywidualnych albo według przynależności do gatunku. Do rzeczy oznaczonych gatunkowo należały rzeczy zamienne, które się waży, liczy lub mierzy. Rzeczy zamienne były zazwyczaj równocześnie zużywalne, czyli ich gospodarcze przeznaczenie sprowadzało się do jednorazowego zużycia.
- Rzeczy podzielne i niepodzielne: do niepodzielnych zaliczano takie których nie można podzielić na części fizyczne bez uszczerbku dla ich istoty i wartości np. niewolnicy, perły.
- Pożytki – płody naturalne pobierane w drodze normalnej eksploatacji gospodarczej rzeczy przynoszących pożytki np. mleko, wełna.
Posiadanie. Pojęcie, skutki i rodzaje:
Posiadanie a prawo własności: najprostszą i najbardziej naturalną postacią władztwa osoby nad rzeczami jest władztwo faktyczne wykonywane i ochraniane siłami samego zainteresowanego. Władztwo prawne natomiast wymaga już uznania i ochrony ze strony państwa. Prawo własności ukształtowało się w Rzymie wcześnie ale władztwo faktyczne istniało obok niego nadal. Nawet w okresie najlepiej zorganizowanego państwa rzymskiego zdarzało się często że kto inny był prawnie uznanym właścicielem rzeczy, a kto inny miał ją w swoim faktycznym władaniu. Często sam właściciel był zainteresowany tym, żeby przedmiot jego własności eksploatował faktycznie ktoś inny za odpłatnością.
Elementy posiadania: prawnicy rzymscy wyodrębnili w posiadaniu 2 elementy składowe: jeden zewnętrzny, drugi wewnętrzny. Pierwszy zwany corpus to fizyczne władanie rzeczą. Drugi element zwany animus był trudniejszy do uchwycenia. Chodzi tu o wolę czy o zamiar osoby władającej faktycznie rzeczą. Jako element psychiczny animus jest dostrzegany dopiero po ujawnieniu na zewnątrz
Natura i skutki prawne: naturalistyczna koncepcja posiadania rzymskiego jako władztwa sprawowanego fizycznie (corpore) i w określonym zamiarze (animo) przesądzała z góry problem jego kwalifikacji: w pojęciu klasyków było to władztwo faktyczne. Władztwo faktyczne pociągało za sobą doniosłe skutki prawne. Najważniejsze z nich:
- możliwość nabycia (poprzez posiadanie) prawa własności
- osobna ochrona posiadania, tzw. ochrona posesoryjna
Possessio civilis: tym mianem określano w prawie klasycznym władztwo faktyczne sprawowane corpore ale z wolą podobną do woli właściciela tzn. z zamiarem zatrzymania rzeczy posiadanej wyłącznie dla siebie i w oparciu o podstawę uznaną przez prawo cywilne. Takie posiadanie wywierało doniosłe skutki w sferze prawa własności. Mianowicie, jeżeli było sprawowane przez dłuższy czas prowadziło do nabycia prawa własności przez zasiedzenie (usucapio). Przeniesienie takiego posiadania przez nieformalne wydanie rzeczy mogło spowodować równoczesne przeniesienie prawa własności według prawa cywilnego lub pretorskiego.
Possessio naturalis (denetio): władztwo faktyczne sprawowane corpore ale nie wywierające skutków ani w sferze prawa cywilnego ani w sferze pretorskieego nazywano possessio naturalis. Termin denetio oznaczał w późniejszym czasie dzierżenie. Dzierżyciele sprawowali wladzę faktyczną corpore, w zakresie corpus nie różnili się więc od posiadaczy, natomiast nie mieli woli zatrzymania rzeczy dla siebie, swoje władztwo sprawowali w cudzym imieniu. Detencja była urządzeniem korzystnym dla posiadaczy. Dzięki niej mogli oni sprawować posiadanie z wszystkimi do niego przywiązanymi korzyściami mocą własnej woli ale także poprzez władztwo fizyczne kogoś innego np. poprzez niewolnika.
Possessio ad interdicta: posiadanie uznane i chronione według prawa pretorskiego nazywało się w źródłach possessio, ale ponieważ środkami ochrony były interdykty przyjęło się w literaturze dla tego rodzaju posiadania oznaczenie possessio ad interdicta. Do korzystania z ochrony pretorskiej byli dopuszczeni wszyscy posiadacze w swoim imieniu z wolą zatrzymania rzeczy dla siebie a w szczególności:
- właściciel posiadający
- tzw. posiadacz w dobrej wierze czyli tai który mylnie uważa się za właściciela
- tzw. posiadacz w złej wierze który wie o cudzym prawie do rzeczy ale mino to zamierza zatrzymać ją dla siebie np. złodziej
Dzierżyciele byli w zasadzie pozbawieni ochrony pretorskiej jako że sprawowali swoje władztwo w cudzym imieniu. W toku rozwoju historycznego pretorowie dopuścili do samodzielnej ochrony posesoryjnej 4 wyjątkowe kategorie detentorów:
- wierzyciel zastawny (zastawnik) – 2 osoby zawierały ze soba kontrakt. Dłużnik oddawał rzecz
- prekarzysta czyli korzystający z cudzej rzeczy ale z obowiązkiem zwrotu na każde wezwanie udzielającego
- depozytariusz sekwestrowy czyli przechowawca rzeczy spornej o którą toczył się proces
- emfiteuta – użytkownik wieczysty.
Quasi possessio: „jak gdyby posiadanie” czyli posiadanie prawa. Takim wyjątkiem była pretorska bonorum possessio – posiadanie spadku. Spadek był rzeczą niematerialną składał się bowiem nie tylko z rzeczy materialnych ale i z praw majątkowych. Mogło być i tak że prawa majątkowe były wyłącznym składnikiem spadku. Innym wyjątkiem była ochrona posesoryjna jakiej pretorowie udzielali dla ochrony osób które faktycznie wykonywały tzw. służebności.
Nabycie i utrata posiadania:
Znaczenie: przez nabycie posiadania obejmowano we władanie w sposób pierwotny liczne podówczas rzeczy niczyje. Podobnie dokonywało się wejście we władanie w sposób bezprawny np. przez kradzież. Jeszcze większe znaczenie miał świadomy obrót dobrami ekonomicznymi który w głównej swej masie odbywał się przez wydanie rzeczy z rąk dotychczasowego posiadacza w ręce nabywcy. Nabycie (i utrata) posiadania łączyło się blisko z nabyciem (i utratą) prawa własności. Tak było z reguły przy objęciu we władanie rzeczy niczyjej, tak było często przy przeniesieniu przez tradycję. Przy przejściu posiadania z jednej osoby na drugą nabycie po jednej stronie jest zarazem utratą po stronie drugiej.
Nabycie normalne: corpore et animo: ponieważ na posiadanie składały się 2 elementy corpus i animus do nabycia posiadania wymagano żeby te 2 elementy zeszły się w jednej osobie.
- Corpus. Przy nabyciu pierwotnym akt objęcia rzeczy w fizyczne władanie (corpore) musiał być wyraźny, przejawiał się z reguły poprzez użycie siły. Przy przeniesieniu posiadania wymogi były łagodniejsze. Normalnym sposobem było wydanie rzeczy z ręki do ręki. Wystarczyło również np. złożenie towaru w domu nabywcy wręczenie kluczy do magazynu z towarem, ustanowienie przez nabywcę własnego dozorcy nabytych rzeczy.
- Animus. Przy nabyciu pierwotnym sam akt fizycznego zawładnięcia rzeczą świadczył wystarczająco o woli nabywającego. Przy przeniesieniu władania obiektywną wskazówką co do woli nabywcy był charakter osiągniętego porozumienia. Jeżeli był to akt kupna-sprzedaży to było wiadomo że nabywca zamierza władać rzeczą jak swoją więc przechodziło na niego posiadanie. Podstawy posiadania nie można było zmienić wewnętrznym aktem woli
Nabycie wyjątkowe: solo animo: od zasady nabycia posiadania corpore et animo dopuszczano już w prawie klasycznym 2 słynne wyjątki. Nabycie posiadania następowało tutaj bez wręczenia rzeczy (corpore) jedynie przez zmianę dotychczasowej podstawy władania (animo). Zmiana nie następowała samowolnie ale na mocy porozumienia między zainteresowanymi osobami.
- Traditio brevi manu: jest to przeniesienie posiadania na dzierżyciela na mocy samej umowy pomiędzy stronami. Osoba A posiada rzecz corpore et animo ale corpore za pośrednictwem B jako dzierżyciela. Pomiędzy osobami dochodzi do skutku umowa np. o kupno rzeczy. W wyniku tej umowy A traci wolę zachowania rzeczy dla siebie a B ją nabywa.
- Constitutum possessorium: jest to przeniesienie posiadania na mocy samej umowy z nabywcą przy czym dotychczasowy posiadacz pozostaje nadal dzierżycielem. Osoba A ma rzecz w swoim bezpośrednim posiadaniu. W oparciu o umowę z osobą B przenosi na nią posiadanie rzeczy ale rzecz samą zatrzymuje u siebie jako dzierżyciel.
Nabycie poprzez inne osoby: posiadanie nabywało się przede wszystkim przez własne działanie ale możliwości takiego działania były ograniczone. Zamożni Rzymianie, właściciele niewolników i zwierzchnicy familii nabywali posiadanie w szerokim zakresie za pośrednictwem osób podległych ich władzy. Nabycie przez niewolnika rzeczy do peculium nawet bez wiedzy właściciela miało taki skutek że właściciel niewolnika stawał się posiadaczem rzeczy nabytych. Posiadanie nie przechodziło na właściciela jeśli niewolnik nabył rzecz w drodze przestępstwa. Podobnie stawał się posiadaczem zwierzchnik familijny gdy do swego peculium nabywała osoba wolna podległa władzy tegoż zwierzchnika. Natomiast nabycie posiadania przez osoby wolne nie podległe władzy było jeszcze za Gaiusa w zasadzie niemożliwe. W prawie klasycznym torowaly sobie drogę 2 wyjątki co do prokuratora i co do opiekuna.
Utrata posiadania: corpus i animus były trwałymi elementami składowymi posiadania. Jeżeli zabrakło obydwóch a nawet jednego z nich następowała utrata posiadania. Taki skutek pociągało za sobą np. porzucenie rzeczy z zamiarem wyzbycia się posiadania. Utrata corpus powodowała utratę posiadania np. w przypadku ucieczki schwytanego zwierzęcia, definitywnego zagubienia rzeczy czy jej zniszczenia. Posiadanie pastwisk zimowych i letnich zachowywało się animo także poza sezonem kiedy faktycznie nie miało się ich we władaniu. W interesie właścicieli niewolników przyjmowano trwanie posiadania zbiegłego niewolnika w dalszym ciągu nabywa on da swojego właściciela i dla niego sam kontynuował posiadanie. Posiadanie gasło przez śmierć posiadacza.
Ochrona posiadania:
Interdykty posesoryjne: posiadanie jako władztwo faktyczne ze swej natury było dziedziną w której skłonności do stosowania pomocy własnej były szczególnie żywotne. Posiadacze i dzierżyciele posługiwali się oczywiście dozwoloną obroną konieczną ale wielu zainteresowanych sięgało też do aktywnej samopomocy. Do nadużyć w tym zakresie skłaniały częste zagrożenia państwa z zewnątrz i niepokoje wewnętrzne. Ponieważ zaś władanie rzeczami było zjawiskiem masowym uporządkowanie stosunków w tym zakresie stało się rychło pilnym i ważnym zadaniem organów państwowych. Normalna ochrona sądowa nie mogła spełnić tego zadania. Postępowanie sądowe było zawsze uciążliwe i długotrwałe. Do utrzymania w ryzach pomocy własnej w zakresie władania rzeczami nadawało się dobrze pozasądowe postępowanie interdyktowe oparte na autorytecie i imperium przedstawicieli władzy państwowej. W ten sposób powstała odrębna ochrona samego tylko posiadania tzw. ochrona posesoryjna, niezależna od ochrony prawa własności tzw. ochrony petytoryjnej. Ochrona za pomocą interdyktów była szybka i sprawna. Możliwości utrzymania się przy posiadaniu rzeczy były określone z góry w edykcie albo w doraźnym zarządzeniu pretora.
Possessio vitiosa: od dobrodziejstwa ochrony posesoryjnej wyłączał pretor z reguły posiadaczy wadliwych. Posiadanie wadliwe (possessio vitiosa) było to posiadanie nabyte od przeciwnika siłą albo potajemnie albo w sposób prekaryjny. Posiadanie wadliwe powstawało tylko przez wadliwe nabycie od przeciwnika w danym stosunku prawnym czy w procesie, wobec osób postronnych nie miało znaczenia. Pozbawienie posiadaczy wadliwych ochrony polegało przede wszystkim na tym że poszkodowani przez zabór dokonany w sposób wadliwy mogli utracone w ten sposób mienie odebrać siłą. Była to dozwolona pomoc własna o charakterze aktywnym.
Interdicta retinendae possessionis: dwa interdykty tego typu ogłaszane od dawna w edykcie służyły do ustalenia który z przeciwników utrzyma się przy posiadaniu rzeczy spornej.
- interdykt uti possidetis dotyczył posiadania nieruchomości tzn. gruntów i budynków
- interdykt utrubi odnosił się do ruchomości a szczególnie do niewolników którzy mogli często przechodzić z rąk do rąk
Interdicta recuperandae possessionis: służyły one do odzyskania posiadania wyraźnie utraconego
- interdykt unde vi przysługiwał niewadliwemu posiadaczowi nieruchomości którego wyzuto z posiadania siłą. Można go było wnieść w ciągu jednego roku od chwili wyzucia z posiadania.
- Interdykt de vi armata powstał jako zaostrzenie poprzedniego w czasie ostrych walk wewnętrznych ostatniego wieku republiki. Warunkiem jego stosowania było wyzucie z posiadania przy użyciu siły zbrojnej.
- Interdykt de precario kierował się przeciw prekarzyście który nie zwrócił rzeczy otrzymanej w precarium
Ochrona posesoryjna w prawie poklasycznym i justyniańskim: w okresie dominatu osobna ochrona posesoryjna została utrzymana nadal, podlegała jednak przekształceniom zarówno co do treści jak i co do formy. Tendencja ogólna szła w kierunku zaostrzenia kontroli nad aktywną pomocą własną i rozszerzenia ochrony posesoryjnej. Justynian starał się przywrócić na ogół stan klasyczny ale z poważnymi uproszczeniami:
- wymogi interdyktu utrubi zostały zrównane z dawnymi wymogami interdyktu uti possidetis
- dawne interdykty unde vi oraz de vi armata zostały połączone w jeden środek procesowy
- interdykt de precario wraz z samą instytucją precarium stracił praktycznie znaczenie
- najbardziej trwała okazała się zmiana proceduralna. W procesie kognicyjnym interdykty posesoryjne podobnie jak inne interdykty przybrały postać zwyczajnych powództw
Funkcja ochrony posesoryjnej: ochrona posesoryjna nie miała w Rzymie funkcji jednolitej. Wywierała skutki w kilku kierunkach i zakresach. To są najważniejsze:
- interdykty posesoryjne jako środki władcze magistratur jurysdykcyjnych mogły być stosowane i bywały stosowane szerzej aniżeli sięgała ochrona prawa cywilnego.
- Nawet tam gdzie istniała ochrona prawa cywilnego, ochrona posesoryjna nadawała się lepiej do szybkiej likwidacji samopomocy i samowoli w zakresie władania rzeczami. Środkami
ochrony posesoryjnej odtwarzano jednak tylko ład prowizoryczny. Proces posesoryjny mógł przegrać nawet właściciel rzeczy ale ta przegrana nie zamykała mu drogi do odzyskania rzeczy.
- Przypadki w których ochrona posesoryjna kierowała się przeciw uprawnionym właścicielom były jednak raczej wyjątkowe. Prawidłowe i życiowo najczęstsze bywały takie sytuacje w których właściciele byli zarazem posiadaczami swoich rzeczy. W takiej sytuacji zaś ochrona posesoryjna była dodatkowym wzmocnieniem ochrony prawa własności.
- Interdykty uti possidetis, utrubi i unde vi spełniały ważną funkcję porządkową i przygotowawczą przed ewentualnym późniejszym procesem petytoryjnym. Interdykty te umożliwiały posiadaczowi niewadliwemu utrzymanie się przy posiadaniu rzeczy spornej.
Prawa rzeczowe:
Pojęcie: Rzymianie znali dobrze następujące elementy obecnego pojęcia praw rzeczowych:
- jednolita władza nad osobami i nad rzeczami. Starorzymska władza zwierzchnika familijnego obejmowała jednolicie i osoby i majątek. W miarę rozwoju stosunków społecznych i ekonomicznych ta jednolita władza rozszczepiała się stopniowo w 2 kierunkach: władza nad wolnymi osobami alieni iuris stawała się czymś odrębnym od władzy nad niewolnikami i rzeczami.
- Specyfika ochrony procesowej. Wiadomo dobrze jak mocno tkwili juryści rzymscy w sferze wyobrażeń procesowych. Na tym terenie istniał już od czasów procesu legisakcyjnego specjalny typ powództw o charakterze rzeczowym. Dawały one uprawnionemu skuteczną ochronę przeciw komukolwiek kto naruszył prawo zainteresowanego do władania rzeczą.
- Zwarty wykład. Zarówno w Instytucjach Gaiusa jak i Justyniana materiał dotyczący prawa własności i służebności został przedstawiony w sposób zwarty, na początku wykładu całego prawa majątkowego. Można w tym widzieć zaczątek późniejszego prawa rzeczowego.
Rodzaje: do tego katalogu zalicza się te wszystkie stosunki prawne które były objęte rzeczową ochroną procesową. Najważniejszym, najstarszym i pierwotnie jedynym prawem rzeczowym było w Rzymie prawo własności. Temu prawu na rzeczy własnej przeciwstawia się – prawa na rzeczy cudzej. Ich katalog rozszerzał się powoli i ostatecznie należały do nich:
- służebności
- emfiteuza i superficies
- prawo zastawu
Prawa na rzeczy cudzej różnią się od prawa własności nie tylko przedmiotem którego dotyczą ale także treścią.
II PRAWO WŁASNOŚCI:
Podział własności:
- własność kwirytalna – była własnością najwcześniej ukształtowaną. Cechy charakterystyczne: własność kwirytalna była zarówno uznana jak I chroniona przez prawo cywilne, podmiotami własności kwirytalnej byli tylko obywatele rzymscy, ta własnośc miała bardzo starannie ukształtowaną ochronę prawną (istniały 2 skargi), niektóre uprawnienia były związane tylko z własnością kwirytalną np formalne I skuteczne uwolnienie niewolnika. Przeniesienie własności na res mancipi mogło się odbyć tylko w sposób formalny
- własność bonitarna – jeśli nie przeniesiono własności w sposób formalny lub ktoś nie był obywatelem, była inna ochrona. Przedmioty wchodzące w składmajątku nie określano jako własność, określano że ktoś miał jakieś rzeczy w swoim majątku.
- Quasi – własność: Nie było własności gruntów prowincjonalnych- grunty takie podlegaly albo cesarzowi albo państwu. Na tych gruntach nie można nabyć było prawa własnosci- było to związane z podatkami. Rzymiania od tych nieruchomości nie płacili podatków. Grunty tu położone były JAK GDYBY WLASNOŚCIA.
PODSTAWOWE CECHY WŁASNOŚCI (ELEMENTY):
- Niewielka ilość podmiotów tej własności - bo tylko obywatele rzymscy, peregryni też byli podmiotami własności ale według swojego prawa. Najczęściej sytuacja była taka że tylko jedna osoba była właścicielem takiej rzeczy. Dosyć często zdarzało się tak że powstawała współwłasność czyli kilka osób miało prawa do danej rzeczy. Nie było problemów gdy można było taki przedmiot podzielić.Można było wystąpić z powództwem o podział takiej rzeczy np.; jezelo chodzilo o nieruchomość. Jeżeli rzeczy były niepodzielne występował problem i wtedy każdy z tych współwłaścicieli miał ułamek prawa do rzeczy, miał swoją część prawa do rzeczy. Każdy z tych współwłaścicieli mógł tym prawem dysponować, ale TYLKO PRAWEM. Mógł takie prawo sprzedać lub je komuś darować. Gdyby chciał dysponować rzeczą musiał mieć zgodę wszystkich innych współwłaścieli.
- duża ilość przedmiotów które mogły być objęte prawem własności
- duża swoboda właściciela
- bardzo dobrze ukształtowana ochrona własności
TREŚĆ PRAWA WŁASNOŚCI (ZAKRES UPRAWNIEŃ WŁAŚCICIELA):
- ius utendi – prawo do używania rzeczy łącznie ze zużyciem bądź zniszczeniem rzeczy
- ius fruendi – prawo pobierania pożytków z rzeczy. Chodziło tu o moment odłączenia rzeczy od rzeczy głównej
- ius disponendi – prawo do dysponowania rzeczy. może być również w testamencie. Sprzedaż, darowizna. Tutaj też mogli wkroczyć inni członkowie rodziny, który mogli ograniczać dysponowanie rzeczami.
- ius possidenti – prawo do posiadania rzeczy
...
dawid1051