Rośliny lecznicze.doc

Rośliny lecznicze, trujące: Ziołolecznictwo.

Leczenie przy pomocy roślin jest prawie tak stare jak ludzkość. Zachowały się w pamięci pokoleń magiczne praktyki, jakie towarzyszyły kiedyś zbiorowi i stosowaniu ziół, zachowała się też wiara w skuteczność tego typu terapii. Jest rzeczą zadziwiającą, jak często współczesna nauka potrafi potwierdzić te sprawdzone przez wieki procedury, zarówno zbioru jak i leczenia. Okazało się, że zbiór pewnych roślin o określonych porach doby decyduje o zawartości w nich surowców leczniczych, że stosowanie ich przez ludzi także w odpowiednich porach, może wywierać silniejsze działanie, poznano bowiem rytmy biologiczne, według których pracuje ludzki organizm. Niektóre zioła i procesy otrzymywania z nich leków są odkrywane od nowa i stosowane w najbardziej renomowanych ośrodkach wiedzy medycznej.

W naszych czasach ziołolecznictwo zaczęło przybierać wręcz formę mody. Pojawiły się teorie o całkowitej nieszkodliwości ziół, o uniwersalnym ich działaniu. Nauka współczesna dysponuje jednak dowodami, że wiele roślin zawiera w swoim składzie dość silne trucizny. Źle stosowane zioła mogą zaszkodzić, tylko prawidłowo użyte mogą przynieść wiele korzyści. Jednocześnie okazało się, że zanikła prawie ludowa wiedza o ziołach, o sposobach ich zbioru i przyrządzania.

Fitoterapia, czyli leczenie przy pomocy roślin, jest równoznaczna z polskim terminem ziołolecznictwo, jest praktycznym wykorzystaniem wiedzy o roślinach leczniczych, jest sposobem leczenia środkami ziołowymi, które mogą zastąpić wiele syntetycznych leków chemicznych.

Poznano skład i zbadano, w jaki sposób na organizmy ludzi i zwierząt działają substancje zawarte w roślinach. Do tej pory dokładnie zbadano zaledwie około 5% roślin występujących na Ziemi, nad wieloma roślinami nadal trwają prace badawcze, jednak już dotychczasowe praktyczne wyniki tych badań są bardzo interesujące i użyteczne. Jest rzeczą fenomenalną, iż niewielkie dawki wyciągów roślinnych mają niejednokrotnie silniejsze lub skuteczniejsze działanie niż leki syntezy chemicznej. Ponadto w przypadkach leków roślinnych znacznie rzadziej występują szkodliwe działania uboczne. Leki te w znakomity sposób zmniejszają szkodliwe, a wzmagają pożądane działanie syntetycznych leków chemicznych. Leki ziołowe mogą pobudzać odporność własną organizmów.

Stosując umiejętnie zioła możemy wyleczyć się z wielu banalnych dolegliwości i zapobiec niepotrzebnym wizytom u lekarza. Jednak w przypadkach chorób ciężkich zioła powinny być stosowane zawsze za wiedzą i pod kierunkiem lekarza.

Na skuteczność działania leków ziołowych, poza stanem organizmu i odpowiednim doborem ziół, może mieć wpływ odpowiedni dobór tych ziół, które mogą wzajemnie wzmagać lub osłabiać swoje działanie, leczyć lub szkodzić.

OGÓLNE ZASADY ZBIORU I KONSERWACJI ZIÓŁ

Do niedawna jeszcze z uśmiechem pobłażania mówiło się o praktykach, jakie powinno się stosować i warunkach, jakie trzeba było spełnić przy właściwym zbieraniu ziół. Dziś wiadomo, że wiele z tych zaleceń było trafnych i miało na celu zapobieżenie szybkiemu unieczynnieniu substancji leczniczych zawartych w roślinach.

Skład i właściwości lecznicze roślin zależą od wielu czynników, a przede wszystkim od warunków w jakich roślina ta żyje, od rodzaju gleby, nawożenia, właściwej pory zbioru, sposobów konserwacji i przechowywania. Badania wykazały, że zioła uprawiane, dzięki lepszym warunkom glebowym, zabiegom pielęgnacyjnym, nawożeniu, selekcji nasiennej, zawierają zwykle więcej i w większych stężeniach substancji leczniczych, niż rośliny dziko rosnące, z tzw. zbioru naturalnego.

W związku z postępującym zanieczyszczeniem atmosfery pyłami i truciznami przemysłowymi, które przenoszone są na znaczne odległości od miejsc emisji, trzeba stanowczo przestrzegać, aby wszystkie surowce lecznicze po zbiorze umyć dokładnie pod bieżącą wodą, a dopiero potem suszyć i przygotowywać z nich leki. Surowce zbierane w sąsiedztwie dróg samochodowych, fabryk chemicznych itp. w ogóle nie nadają się do spożycia.

Ważną sprawą jest pora zbioru roślin. Niestety, wszystkie kalendarze zbioru ziół podają jedynie w przybliżeniu najwłaściwszy dla danej strefy klimatycznej okres zbioru. Kwitnięcie i dojrzewanie poszczególnych roślin może być niezgodne z kalendarzem, ale zgodne z cyklem rozwoju rośliny w danych warunkach i w danym miejscu, dlatego przy zbiorze powinniśmy kierować się przede wszystkim własnymi obserwacjami.

Liście - zbieramy dobrze wyrośnięte, zdrowe, bez zanieczyszczeń pasożytami, tuż przed kwitnięciem, wtedy bowiem zawierają najwięcej czynnych substancji leczniczych.

Ziele - zbieramy w okresie pełnego kwitnienia, ścinając kwitnące pędy długości 15-30 cm razem z kwiatami. Łodyg zdrewniałych nie ścinać.

Kwiaty - zbierać należy na początku kwitnienia, najczęściej same tylko korony kwiatowe. Czynność ta wymaga delikatności, bowiem zgniecione kwiaty łatwo ciemnieją i tracą swoje właściwości.

Owoce - zbieramy na początku dojrzewania.

Nasiona - należy wydobywać z dojrzałych owoców.

Korę - zdejmuje się wczesną wiosną lub późną jesienią, z 2-3-letnich pędów drzew wycinanych o tej porze roku; nigdy nie należy zdejmować kory z drzew rosnących.

Korzenie, kłącza - wykopuje się późną jesienią lub wczesną wiosną. Ponieważ wiele roślin zawiera substancje trujące, ludzie którzy je zbierają lub przetwarzają powinni o tym pamiętać i stosować rękawice ochronne (np. przy zbiorze glistnika, którego sok ma silne działanie trujące, czy ruty, która może uczulać). Po zbiorze należy starannie umyć ręce, aby nie przenieść do ust czy oczu trujących substancji.
Jednym z podstawowych sposobów konserwacji ziół jest suszenie. W większości przypadków powinno się odbywać w miejscach ocienionych, przewiewnych. Przy suszeniu w suszarniach temperatura nie powinna przekraczać 60° C, gdyż w wyższej temperaturze ulegają zniszczeniu m.in. lotne związki, np. olejki eteryczne, białka m.in. enzymów. Zbieranych ziół nie należy ugniatać, bo uwolnione enzymy powodować będą rozkład czynnych substancji. Do suszenia zioła należy rozkładać cienką warstwą, co nie tylko przyspiesza proces suszenia, ale zapobiega także zaparzeniu roślin.
Wysuszone zioła należy przechowywać w szczelnych pudełkach, chroniąc przed wilgocią i światłem. Zioła w zasadzie należy zbierać i konserwować na okres jednego roku, a najwyżej dwóch lat. Dłuższe przechowywanie powoduje znaczne zmniejszenie ilości substancji leczniczych. Zioła można również konserwować alkoholem lub robić z nich wyciągi olejowe.

POSTACI LEKÓW ZIOŁOWYCH

Napary - jest to jedna z najczęściej stosowanych form wyciągów z ziół. Po rozdrobnieniu odpowiedniej ilości suszonych ziół (np. i, 2, 3 łyżeczek), zalewamy je wrzątkiem i odstawiamy w naczyniu pod przykryciem na kilka lub kilkanaście minut. Można je także podgrzewać, ale nie powinny się gotować. Napary są nietrwałą postacią leków i powinny być spożyte w dniu przyrządzenia.

Odwary - to również popularna forma przygotowywania ziół. Odpowiednią ilość surowca po uprzednim rozdrobnieniu zalewamy wodą i podgrzewamy aż do wrzenia, a następnie gotujemy przez kilka (3-5) minut. W przypadku roślin zawierających trudno rozpuszczalne substancje czas gotowania należy wydłużyć do 10 i więcej minut. Odstawiamy odwar na kilkanaście minut i po przecedzeniu możemy spożywać. Odwary podobnie jak napary powinny być użyte w tym samym dniu.

Maceraty - są to wodne wyciągi na zimno. Rozdrobniony surowiec należy zalać odpowiednią ilością zimnej wody i odstawić na kilka godzin w pomieszczeniu o temperaturze pokojowej. Następnie przecedzić i wypić w ciągu tego samego dnia, bowiem trwałość tych wyciągów jest stosunkowo mała. W przypadku twardych i trudno pęczniejących surowców korzystne jest krótkotrwałe ich podgrzanie.

Nalewki - są alkoholowymi wyciągami z wysuszonych surowców. Zioła należy zalać rozcieńczonym do 70° spirytusem (70° - przyjęto procent objętościowy). Po kilku dniach wyciąg taki nadaje się do spożycia, zwykle w ilości kilkunastu kropli na kieliszek wody 2-3 razy dziennie. W przypadku stosowania tych wyciągów zewnętrznie, np. do okładów czy płukania śluzówek, należy je rozcieńczać odpowiednią ilością wody.

Inną postacią wyciągów alkoholowych są stabilizowane alkoholem wyciągi ze świeżych roślin. Uzyskuje się je przez zalanie rozdrobnionego surowca roślinnego lub soków tych roślin gorącym alkoholem, który unieczynnia enzymy rozkładające substancje czynne zawarte w tym zielu.

Syropy - to wyciągi z suszonych lub świeżych ziół gotowanych w roztworze cukru aż do zgęstnienia.

Soki - wyciskane przy pomocy np. sokowirówki mogą być spożywane same, a także z miodem, cukrem, dżemem, dodawane do galaretek, kisieli, napojów lub stabilizowane alkoholem.

Sałatki - wiele roślin leczniczych może być spożywanych w postaci sałatek. Pamiętać trzeba zawsze o wcześniejszym ich umyciu.

Olejki - trudno jest uzyskać w warunkach domowych olejki eteryczne z ziół: otrzymujemy je metodami laboratoryjnymi i przemysłowymi przez destylację parą wodną. Olejki te możemy kupić w aptekach, wchodzą one w skład wielu leków ziołowych i produktów spożywczych.
Opisy właściwości roślin leczniczych mają charakter tylko informacyjnych. W sprawie stosowania poszczególnych roślin leczniczych, proszę się konsultować z lekarzem farmakologii, farmaceutą lub innymi.

SUBSTANCJE LECZNICZE

Rośliny lecznicze zawierają w swoim składzie wiele rodzajów substancji czynnych, którym zawdzięczają swoje działanie. A oto najważniejsze z nich:

Alkaloidy - to związki o charakterze zasadowym, zawierające w swojej cząsteczce azot. Niektóre mają bardzo skomplikowaną budowę chemiczną. Najwięcej alkaloidów znajduje się w nasionach i zbiorniczkach wydzielniczych roślin. Ich obecność nadaje roślinie gorzki smak i w ten sposób chroni przed spożywaniem przez zwierzęta. Większość alkaloidów słabo rozpuszcza się w wodzie. Często występują w połączeniu z kwasami organicznymi. Najbardziej znane to: kodeina w maku (środek przeciwkaszlowy), kofeina w ziarnkach kawy (zwiększa zdolność do pracy umysłowej i fizycznej, zmniejsza uczucie senności i znużenia, przyspiesza pracę serca), teina w herbacie (reguluje ruchy jelit i uśmierza bóle), chelidonina w jaskółczym zielu (znosi skurcze mięśni gładkich zwłaszcza przewodu pokarmowego oraz działa cytotoksycznie), graweolina i fagaryna - w rucie (znoszą skurcze mięśni gładkich), alkaloidy zawarte w rozchodniku obniżają ciśnienie tętnicze, pobudzają ruchy jelit, działają moczopędnie, zmniejszają wrażliwość ośrodka naczynioruchowego.

Aminy biogenne - to związki, które powstają z aminokwasów (przez dekarboksylację). Wiele z nich przejawia silne działanie biologiczne, z niektórych powstają hormony, koenzymy i inne ważne dla organizmu substancje (występują w pokrzywie, rumianku, tataraku).

Antrazwiązki - to pochodne antracenu. Nazywane są czasem antraglikozydami. Mają działanie przeczyszczające. Występują w korze kruszyny, liściach i owocach senesu, w korzeniach rzewienia i aloesie. Przeciwwskazaniem do stosowania tych związków są ostre choroby zapalne przewodu pokarmowego, niewydolność nerek, guzy krwawnicze odbytu i ciąża.

Azuleny - węglowodory. Najbardziej znanym jest chamazulen występujący w rumianku, krwawniku i piołunie. Mają działanie przeciwuczuleniowe, przeciwzapalne, pobudzają właściwości żerne białych ciałek krwi, hamują rozwój wielu rodzajów bakterii z gronkowcami włącznie, zmniejszają obrzęki i przyspieszają gojenie się ran.

Fenole - to związki przypominające budową alkohole, są słabymi kwasami. Łatwo przenikają przez błonę komórkową i powodują denaturację białka. Są silnymi środkami przeciwbakteryjnymi. Związki fenolowe występują w korze dębu, cykorii, czarnym bzie, arnice i innych.

Flawonoidy - to związki barwne występujące we wszystkich prawie roślinach i we wszystkich organach roślin. Główne ich grupy to flawony i antocyjany:
a) Flawony - barwniki żółte, biorą udział w reakcjach oksydoredukcyjnych, stanowią swoiste enzymy oddechowe, mogą ochraniać przed promieniowaniem X. Są używane do barwienia żywności. Mają działanie moczopędne, obniżają ciśnienie tętnicze krwi, biorą udział w magazynowaniu witaminy C. Szczególnie dużo ich występuje w owocach, warzywach, z ziół w bratku polnym, skrzypie, pokrzywie, gryce, rucie, kwiatach czarnego bzu.
b) Antocyjany mają różne barwy w zależności od kwasowości środowiska, od barwy pomarańczowoczerwonej przez purpurową do fioletowej. Są rozpuszczalne w soku komórkowym. Występują w płatkach kwiatów, owocach, korzeniach, bulwach. Spełniają rolę enzymów oddechowych, wywierają korzystny wpływ na naczynia włosowate, dezynfekują drogi moczowe, ułatwiają trawienie. Antocyjany nadają barwę burakom ćwikłowym, owocom czarnej porzeczki, wiśni, bzu czarnego, borówki czernicy. Są nietoksycznymi barwnikami używanymi w przemyśle spożywczym.

Garbniki - to związki o różnym składzie chemicznym, najczęściej są to połączenia kwasu galusowego z glukozą. Związane z białkami są nierozpuszczalne w wodzie. Po zetknięciu się z błoną śluzową przewodu pokarmowego tworzą nieprzepuszczalną błonkę. Niszczą bakterie i unieczynniają jady bakteryjne. Mogą być używane jako odtrutka w przypadkach spożycia soli metali ciężkich lub alkaloidów. Garbniki nie są wchłaniane z przewodu pokarmowego. Najbardziej znanym garbnikiem jest tanina zawarta w korze dębu. Garbniki występują w owocach borówki czernicy, borówki brusznicy, jeżyny i innych.

Glikozydy - to połączenia cukrów, najczęściej glukozy z alkoholami lub fenolami, bardzo rozpowszechnione w przyrodzie. Najbardziej znane to salicyna, zawarta w korze wierzby, glikozydy nasercowe, które występują w naparstnicy, konwalii, miłku wiosennym, cebuli morskiej i nasionach strofantu. Glikozydy nasercowe poprawiają pracę serca, zmniejszają ilość skurczów serca, działają moczopędnie. Niektóre z nich kumulują się, inne szybko wydalają. Przy przedawkowaniu glikozydów (wolno wydalanych) mogą wystąpić objawy zatrucia.

Gorycze - należą do różnych rodzajów związków chemicznych, charakteryzują się gorzkim smakiem, pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, wzmagają łaknienie. Należą do nich niektóre alkaloidy, jak strychnina i chinina, glikozydy jak gencjana i związki z liści bobrka trój listkowego, związki z ziela krwawnika, dziurawca, mniszka, tysiącznika i piołunu.

Karotenoidy - związki szeroko rozprzestrzenione w świecie roślinnym. Są to pochodne izoprenu. Karotenoidy to substancje barwne, przeważnie żółte lub czerwone. Do nich należą barwniki marchwi i pomidorów. Biorą one udział w budowie chloroplastów i chromoplastów, odgrywają istotną rolę w fotosyntezie i w procesach widzenia. Należy do nich prowitamina A (B-karoten).

Kumaryny - są pochodnymi pironu. Kumaryny mają działanie przeciwzakrzepowe, rozkurczowe, przeciwgorączkowe, przeciwbakteryjne, przciwgrzybicze. Występują w zielu nostrzyka, polonicznika, ruty. Pochodne kumaryn, uranokumaryny, mają właściwości uczulania ludzi i zwierząt na promieniowanie ultrafioletowe. Może to być wykorzystane w leczeniu łuszczycy i bielactwa, ale może także sprzyjać łatwym oparzeniom słonecznym. Związki te występują w korzeniu arcydzięgla, liściach ruty, korzeniach biedrzeńca i innych.

Kwasy organiczne - to związki węgla zawierające grupę karboksylową. Występują i powstają w wyniku przemian w organizmach roślinnych i zwierzęcych. Są zgromadzone w znacznych ilościach w nasionach, owocach, korzeniach, liściach i łodygach roślin. Najczęściej spotykane w przyrodzie kwasy to: jabłkowy, cytrynowy, salicylowy, mrówkowy, octowy, walerianowy, izowalerianowy. Kwasy organiczne aktywnie uczestniczą w przemianie materii, zwiększają wydzielanie gruczołów ślinowych, soku żołądkowego i trzustkowego, poprawiają apetyt i trawienie. Niszczą bakterie w przewodzie pokarmowym i przeciwdziałają nadmiernej fermentacji w jelitach. Ilość kwasów organicznych w owocach zmniejsza się wraz z ich dojrzewaniem.

Olejki eteryczne - są zwykle mieszaniną wielu elementów, z których jeden dominujący, np. olejek miętowy, składa się z ok. 80 składników, wśród nich dominującym jest mentol. Olejki są nierozpuszczalne w wodzie, natomiast rozpuszczalne w rozpuszczalnikach organicznych i tłuszczach. Powodują przekrwienie skóry, dlatego mogą być stosowane do wcierań przy zapaleniach opłucnej, bólach stawowych, mięśnio- i nerwobólach oraz odmrożeniach. Mogą także być stosowane do inhalacji w przypadkach chorób układu oddechowego, Przeciwbakteryjne działanie mają olejki: tymiankowy, miętowy, anyżowy, majerankowy. Działanie wykrztuśne — sosnowy, eukaliptusowy, szałwiowy, miętowy. Działanie moczopędne - jałowcowy i pietruszkowy. Żółciopędnie działają olejki miętowy i tymiankowy. Działanie żołądkowe, pobudzające wydzielanie soku żołądkowego, wykazują olejki rodziny baldaszkowatych. Uspokajająco i znieczulająco działają olejki - walerianowy, z melisy, tatarakowy i goździkowy.

Pektyny - wielocukry są to związki wielkocząsteczkowe, które w środowisku wodnym tworzą żele. Związki te znajdują się między komórkami i spełniają rolę spoiwa, cementują je. W przewodzie pokarmowym działają ochronnie. Chłonąc wodę dają uczucie wypełnienia przewodu pokarmowego, może to być wykorzystane w leczeniu otyłości i chorób przebiegających z zaburzeniami gospodarki tłuszczowej. Najbogatsze w pektyny są pomarańcze, cytryny, jabłka, maliny, poziomki.

Saponiny - są to związki o charakterze glikozydowym. Wymieszane z wodą powodują jej pienienie. Zwiększają wydzielanie śluzu i ułatwiają jego odkrztuszanie z dróg oddechowych, zapobiegają odkładaniu cholesterolu i ciał tłuszczowych w ścianach naczyń, emulgują tłuszcze, ułatwiają trawienie. Saponiny występują w wielu roślinach, m.in. w korzeniu mydlnicy lekarskiej, w zielu połonicznika i w pierwiosnku lekarskim.

Śluzy - są wielocukrowcami tworzącymi z wodą galaretowate żele i zole, które stanowić mogą dobrą warstwę ochronną dla błon śluzowych przed trawiącym działaniem soków żołądkowych. Zmniejszają tarcie w jelitach, ułatwiają przesuwanie się pokarmu w przewodzie pokarmowym, przeciwdziałają zaparciom. Stosowane zewnętrznie mają działanie osłaniające. Występują w liściach babki, w kwiatostanach lipy, nasionach lnu, w korzeniach prawoślazu i żywokostu.

SOLE MINERALNE

Rośliny lecznicze dostarczają wiele soli mineralnych niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka - są to makro- i mikroelementy. Do makroelementów zalicza się wapń, fosfor, magnez, sód, potas, chlor i siarkę. Mikroelementy to żelazo, miedź, mangan, cynk, kobalt, molibden, jod, selen, krzem, chrom, fluor, cyna i wanad.

Wapń - jest podstawowym składnikiem szkieletu człowieka. Reguluje przepuszczalność błon komórkowych, decyduje o przewodnictwie nerwowym. Wpływa na kurczliwość mięśnia sercowego. Jest konieczny w procesach krzepnięcia krwi. Aktywuje wiele enzymów. Niedobór wapnia powoduje nadmierną pobudliwość nerwową, zmniejsza wytwarzanie mleka u kobiet karmiących, powoduje zmianę flory jelitowej i zaburzenia jelitowe, zwiększa reakcje alergiczne. Długotrwały niedobór wapnia prowadzi do odwapnienia kości. Najbogatszymi w wapń produktami są mleko i sery. Z roślin - natka pietruszki, jarmuż, kukurydza, chrzan, czosnek, seler i marchew.

Fosfor - związki fosforowe są niezbędnym składnikiem budowy kośćca oraz jednym z głównych źródeł energetycznych. Są składnikiem kwasów nukleinowych. Najbogatszym roślinnym źródłem tych związków są nasiona fasoli, grochu, soi i gryki.

Magnez - jest składnikiem kości i tkanek miękkich. Najwięcej tego minerału znajduje się w szkielecie. Jest niezbędny do syntezy białek, ważny w procesach termoregulacji. Decyduje o prawidłowej pobudliwości nerwowej i mięśniowej. Aktywuje wiele enzymów. Odgrywa ważną rolę w procesach odporności. Niedobory magnezu manifestują się objawami podobnymi do tężyczki. Brak magnezu może powodować przyspieszony rozwój miażdżycy. Głównym źródłem magnezu są rośliny zielone i ziarno kakaowe.

Sód - wraz z potasem decyduje o gospodarce kwasowo-zasadowej w organizmie i p pobudliwości komórek. Niedobory sodu występują u ludzi nadmiernie pocących się i leczonych lekami moczopędnymi. Jego nadmiar sprzyja występowaniu nadciśnienia tętniczego. Głównym źródłem sodu jest sól.

Potas - jest pierwiastkiem wewnątrzkomórkowym, aktywatorem enzymów. Wraz z sodem decyduje o przewodnictwie nerwowym. U ludzi chorych na serce, leczonych preparatami naparstnicy zapobiega objawom przedawkowania. Najczęstszą przyczyną jego niedoboru jest leczenie lekami moczopędnymi. Objawy niedoboru to bolesne skurcze mięśni, osłabienie siły mięśniowej, drętwienia, czasem zaburzenia rytmu serca. Zarówno nadmiar potasu, jaki występuje w niektórych chorobach nerek, jak i niedobór mogą być szkodliwe dla zdrowia. Bogatym źródłem potasu jest sok z marchwi, owoc pomarańczy i winogron, ponadto wiele warzyw włącznie z ziemniakami.

Chlor - razem z sodem odpowiada za ciśnienie osmotyczne. Jest ważnym czynnikiem utrzymania równowagi elektrolitowej w organizmie. Niedobory chloru występować mogą po obfitych wymiotach, biegunkach, oddawaniu nadmiernej ilości moczu, nadmiernym poceniu się. Jego głównym źródłem jest sól.

Siarka - w organizmie występuje w aminokwasach takich jak cysteina i metionina oraz w takich związkach jak darnina, glutation i koenzym A. Wchodzi w skład mukopolisacharydów, z których wytwarza się śluz. Jej głównym źródłem są białka.Organiczne związki siarki to alkohole, estry, etery i inne. Niektóre z nich (alkohole niższe) mają nieprzyjemny zapach czosnku. Związki siarki posiadają dużą aktywność przeciwbakteryjną.

Żelazo - jest zasadniczym składnikiem hemoglobiny, białka odpowiedzialnego za transport tlenu z pluć do tkanek całego organizmu. Wchodzi w skład enzymów oddechowych. Jego niedobór prowadzi do niedokrwistości. Zapotrzebowanie na żelazo wzrasta w ciąży i okresie karmienia piersią oraz u kobiet z przedłużającymi się krwawieniami miesięcznymi. Rośliny zawierające żelazo to czereśnie, wiśnie, czarne porzeczki, żurawiny, winogrona, agrest, owoce borówki czernicy, porzeczki czerwone, pomidory, melony oraz burak czerwony.

Miedź - wchodzi w skład wielu bardzo ważnych białek m.in. ceruloplazminy. Odgrywa ważną rolę w tworzeniu krwinek czerwonych. Uważa się, że jej niedobory mogą być m.in. przyczyną niedokrwistości u kobiet w ciąży i dzieci. Niedobory miedziprowadzą do zaburzeń gospodarki żelazem. Duże ilości miedzi znajdują się w wątrobie i ostrygach. Z roślin najwięcej miedzi zawierają owoce wiśni i agrestu orazwarzywa zielone.

Mangan - jest aktywatorem wielu enzymów utleniających, bierze udział w przemianach witaminy C. Jego niedobory objawiać się mogą zaburzeniami rozwoju kości i narządów płciowych. Stosunkowo dużo manganu znajduje się w żurawinach, soi, kakao, sałacie, malinach, grochu, fasoli oraz w orzechach kokosowych.

Cynk - jest niezbędny dla prawidłowego przebiegu procesów chrzęstnienia, kostnienia i keratyzacji. Jest aktywatorem wielu enzymów. Przyspiesza gojenie się ran i owrzodzeń. Niedobory cynku powodują zaburzenia wzrostu i rozwoju ośrodkowego układu nerwowego i gruczołów płciowych oraz prowadzą do osłabienia odporności organizmu. Najwięcej cynku zawierają ostrygi, następnie otręby pszenne i kiełki pszenicy, grzyby, wątroba, orzechy, groch, fasola, soczewica, drożdże, cebula, czosnek.

Selen - w badaniach na zwierzętach wykazano, że selen aktywuje wiele enzymów wątrobowych. Wykazuje synergizm z witaminą E i zwiększa odporność organizmu napromieniowanie X. Jego niedobory objawiać się mogą zmniejszoną odpornością erytrocytów na hemolizę. obniżoną odpornością organizmów, wyniszczeniem, a także niepłodnością. Selen zapobiega rozwojowi nowotworów oraz chorób układu krążenia Dosyć bogatymi źródłami selenu są nasiona jęczmienia, kukurydzy, soi oraz czosnek i drożdże.

Kobalt - stanowi zasadniczy składnik witaminy B12, która jest niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania szpiku. Jej niedobór prowadzi do anemii (megaloblastycznej). Najbogatszym źródłem tej witaminy jest wątroba, mniejsze ilości znajdują się w mięsie, mleku, jajach i serach. Ludzie z upośledzonym wchłanianiem pokarmów oraz po resekcji żołądka wymagają okresowych wstrzyknięć tej witaminy.

Krzem - niedobory krzemu objawiać się mogą zahamowaniem wzrostu młodych osobników, zaburzeniami budowy i mineralizacji kośćca, wypadaniem włosów, łamliwością paznokci, zmniejszoną odpornością błon śluzowych. Obniżone stężenia tego pierwiastka stwierdzono w miażdżycy, gruźlicy i niektórych nowotworach. Głównymi źródłami rozpuszczalnej, dobrze przyswajalnej krzemionki mogą być zioła jak rdest ptasi, skrzyp polny, podbiał, perz, poziewnik.

Fluor - zapobiega próchnicy zębów. Zarówno jego nadmiar jak i niedobór są szkodliwe dla zdrowia. Zanieczyszczenia atmosfery, gleby i wody związkami fluoru, zwłaszcza w pobliżu hut aluminium, powoduje występowanie fluorozy, choroby charakteryzującej się odkładaniem się w kościach złogów fluoru, następstwem czego jest zrzeszotnienie kości. Głównym źródłem fluoru są ryby.

WITAMINY

Są to substancje, których organizm nie potrafi wytworzyć i które muszą być dostarczone z pożywieniem lub zsyntetyzowane przez bakterie znajdujące się w przewodzie pokarmowym. Są one konieczne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka. Nazwa tej grupy związków powstała przez połączenie dwóch członów, łacińskiego vita - życie i chemicznego amina (pierwsze wyodrębnione witaminy chemicznie były aminami).

Witamina A - występuje głównie w produktach pochodzenia zwierzęcego, a przede wszystkim w wątrobach ryb, morsów, fok i waleni. Prowitamina A występuje w zielonych częściach roślin, w owocach barwy żółtej, pomarańczowej i czerwonej. Duże ilości prowitaminy A zawierają: marchew, pomidory, papryka, morele, olej palmowy, nagietek, szpinak, sałata, pietruszka, szczypior, jagody rokitnika i dynia. W wątrobie prowitarnina ta ulega przemianie do postaci biologicznie aktywnych. Witamina A odpowiada za prawidłowe widzenie i wzrost organizmu, stan śluzówek, czynność wydzielniczą gruczołów łojowych i potowych. Jest ważna dla syntezy wielu hormonów. Dzienne zapotrzebowanie na tę witaminę wynosi 500 j.m. lub ok. 3000 j.m. w postaci prowitaminy. Niedobory witaminy A objawiają się zaburzeniami widzenia o zmroku, a także gorszą adaptacją do ciemności oraz zaburzeniami wzrostu. Przy niedoborze witaminy A błony śluzowe ulegają zwyrodnieniu, zwiększa się podatność na infekcje dróg oddechowych i przewodu pokarmowego.

Witamina D - razem z hormonem przytarczyc zwiększa wchłanianie wapnia przez przewód pokarmowy oraz jego odkładanie w kościach. Witamina ta występuje w organizmie w postaci witaminy Da (ergokalcyferolu) i witaminy D3 (cholekalcyferolu). W naskórku pod wpływem promieniowania nadfioletowego prekursory witaminy D ulegają uaktywnieniu, a następnie są przerabiane w wątrobie i nerkach do czynnej witaminy. Witamina D występuje głównie w wątrobie oraz w tkance tłuszczowej ryb i w grzybach borowiku i pieprzniku jadalnym. Niedobór witaminy D u dzieci powoduje wystąpienie krzywicy, a u dorosłych rozmiękanie kości. Stanami wzmożonego zapotrzebowania na tę witaminę są okresy ciąży, karmienia i wzrostu. Witamina ta może być korzystna w leczeniu oparzeń, chorób skóry, zaburzeń przewodu pokarmowego. Zbyt duże dawki tej witaminy są toksyczne.

Witamina E - zapobiega utlenianiu wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, dlatego działa przeciwmiażdżycowo. Jej niedobór prowadzi do niepłodności, powoduje łatwość wystąpienia hemolizy krwi, a także zaniki mięśni i martwicę komórek wątroby. Witamina E współdziała z selenem, choć mechanizm tego współdziałania nie jest do końca poznany. Źródłem tej witaminy są oleje roślinne z wyjątkiem oliwkowego. Występuje w kiełkach pszenicy, w zielonym bobie, sałacie, zielonej kapuście, pietruszce, szczypiorze, zielonym groszku.

Witamina K - jest konieczna dla zapewnienia prawidłowej krzepliwości krwi, reguluje w organizmie poziom protrombiny i innych czynników krzepnięcia krwi, sprzyja regeneracji tkanek oraz ma działanie przeciwbólowe. Niedobory tej witaminy mogą wystąpić gdy ulegnie zniszczeniu flora bakteryjna jelit lub przy niedoborach żółci np. u chorych na żółtaczkę oraz w zespołach złego wchłaniania. Witamina K występuje w zielonych liściach kasztana, pokrzywie, szpinaku, kapuście, igłach drzew iglastych i zielonych pomidorach. Witamina ta jest korzystna w leczeniu żółtaczek zastoinowych, zapaleń wątroby, krwawień, oparzeń i odmrożeń, chorobie popromiennej, a także żylakach odbytu.

Witamina F - są to wielonienasycone kwasy tłuszczowe (linolowy, linolenowy, arachidonowy). Obniżają poziom cholesterolu we krwi i zmieniają metabolizm tłuszczów w wątrobie. Kwasy te występują w olejach jadalnych, głównie słonecznikowym, sojowym i rokitnikowym. Przyczyną niedoborów tej witaminy może być długotrwałe żywienie odtłuszczonym mlekiem. Brak tej witaminy powoduje zahamowanie wzrostu u dzieci, skóra staje się szorstka, sucha, występują wyprzenia. Witaminę tę stosuje się w leczeniu stwardnienia tętnic, leczeniu chorób skóry, owrzodzeń, wyprysków, wyprzeń.

Witamina C - odgrywa dużą rolę w przemianach organizmu. Jest konieczna do procesu syntezy kolagenu, od którego zależy gojenie się ran. Jest ważna dla wytwarzania hormonów nadnerczowych oraz w oddychaniu tkankowym. Spełnia istotną rolę w przenoszeniu żelaza. Objawami niedoboru tej witaminy jest depresja układu nerwowego, łatwość krwawień, łamliwość naczyń krwionośnych. Nasilony niedobór znany jest pod nazwą szkorbutu. Witamina C występuje powszechnie w świecie roślinnym. Najbogatszym źródłem tej witaminy są owoce dzikiej róży, następnie niedojrzałe owoce orzecha włoskiego, owoce rokitnika, papryka, owoce czarnej porzeczki, truskawki, owoce cytrusowe, pomidory i ziemniaki.

Witamina B1 (tiamina) - jest istotna dla przemiany węglowodanów w organizmie. Dla ludzi pracujących umysłowo jest ona szczególnie ważna. W razie jej niedoborów następuje upośledzenie pracy układu nerwowego oraz zaburzenia przemian tłuszczów i cholesterolu w organizmie. Objawami niedoboru jest rozdrażnienie, bezsenność, porażenie mięśni szkieletowych. Witamina ta występuje w ziarnach zbóż, jajach, wątrobie, mięsie wieprzowym oraz roślinach zielonych. Suszenie, mielenie i konserwowanie w puszkach mięs niszczy tę witaminę.

Witamina B2 (ryboflawina) - bierze udział w procesach utleniania i redukcji. Katalizuje reakcje oddychania komórkowego i jest w organizmie regulatorem poziomu cukru i azotu. Poprawia przemianę materii i reguluje czynności układu nerwowego i gruczołów wydzielniczych żołądka. Odpowiada za stan skóry i błon śluzowych, jest niezbędna do syntezy białka i tłuszczu. W niedoborach tej witaminy występuje przekrwienie, łuszczenie i pękanie warg w kącikach ust, zapalenie błony śluzowej jamy ustnej, język staje się ciemnowiśniowo-czerwony. Witamina ta występuje w serze, mleku, jajach, drożdżach, kaszy gryczanej, kiełkach i otrębach zbóż, w szpinaku, pomidorach, zielonym groszku i szczypiorze.

Witamina B6 (pirydoksyna) - jest bardzo ważna w przemianach białek, węglowodanów i tłuszczów. Jej niedobory objawiają się depresją lub podnieceniem. Obniża się próg drgawkowy, występuje niedokrwistość oraz zaburzeniu ulegają procesy odporności. Witamina ta występuje w całych ziarnach zbóż, w warzywach strączkowych, w nasionach kukurydzy, ponadto w wątrobie i jajach.

Kwas pantotenowy - wchodzi w skład koenzymu A. Jego niedobór powoduje zaburzenia czynności układu nerwowego i gruczołów wydzielania wewnętrznego. Występuje w drożdżach, wątrobie, pszenicy, otrębach oraz w grochu.

Witamina PP (niacyna) - jest ważna w procesach oddychania tkankowego oraz syntezy tłuszczów w organizmie. Reguluje czynność żołądka i wątroby, zwiększa zdolność wydalania szkodliwych produktów przemiany materii, a także ma korzystny wpływ na naczynia krwionośne. Niedobór tej witaminy powoduje chorobę zwaną pelagra. Witamina PP występuje w mleku, serze, jajach, nasionach orzecha ziemnego, otrębach pszenicy i ryżu, w kaszy gryczanej, grzybach, warzywach i owocach.

Kwas foliowy - jest koenzymem w przemianach aminokwasów oraz bierze udział w syntezie puryn, pirymidyn i kwasów nukleinowych. Odpowiada za przenoszenie grup metylowych. Współdziała z witaminą B12. Jego niedobór powoduje zaburzenia w układzie krwiotwórczym, co objawia się wystąpieniem anemii (megaloblastycznej).  Stanem wzmożonego zapotrzebowania na kwas foliowy jest ciąża. Witamina ta występuje w wątrobie, rybach i zielonych warzywach, a głównie w bobie, fasoli, szpinaku, pomidorach, pszenicy, ryżu, kukurydzy. Ponieważ kwas foliowy ulega rozkładowi w czasie gotowania, najlepszym źródłem tej witaminy są sałatki z warzyw liściastych. Witamina ta może być polecana w przypadkach osłabienia, zaburzeń czynności krwiotwórczej, chorobach wątroby a zwłaszcza stłuszczeniu oraz po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby, kolkach wrzodowych, neurastenii.

Witamina B12 (cyjanokobalamina) - współdziała z kwasem foliowym w procesach krwiotworzenia. Jest stymulatorem wzrostu zwierząt i drobiu. Jej niedobór prowadzi do niedokrwistości (makrocytarnej). Źródłem tej witaminy są produkty pochodzenia zwierzęcego, głównie wątroba, mięso, mleko, jaja, ryby oraz sery.

Witamina H (biotyna) - jest niezbędna dla zachowania prawidłowego stanu skóry. Jej niedobory występują u ludzi pijących duże ilości surowych jaj lub po przewlekłej antybiotykoterapii. Objawem tego niedoboru jest zapalenie i łuszczenie się skóry. Ulega podwyższeniu poziom cholesterolu. Występują bóle mięśniowe, stany depresyjne, senność oraz objawy niedokrwienia. Źródłem tej witaminy jest mleko, warzywa, bób, groch, kalafior, cebula, grzyby, mięso i drożdże.