Wolfgang Amadeusz MOZART Listy Wyb�r, przek�ad, komentarze, kalendarium, indeksy IRENEUSZ DEMBOWSKI WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN WARSZAWA 1991 Opracowanie graficzne Krzysztof Radnowski Konsultacja Jolanta Bili�ska Redaktor Krzysztof Bilica Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska Korektor Ewa D�browska Wydawnictwo Naukowe PWN Wydanie pierwsze Arkuszy wyd. 50,0. Arkuszy druk. 39,25 + 3 ark. wk�. Papier offsetowy kl. III 80 g. Oddano do reprodukcji w pa�dzierniku 1991 r. Podpisano do druku w listopadzie 1991 r. Druk uko�czono w grudniu 1991 r. Zam�wienie nr 1170/91 Zak�ady Graficzne w Gda�sku SPIS TRE�CI Wst�p 7 Kalendarium 15 Listy 103 Indeks nazwisk i imion 566 Indeks utwor�w Mozarta 597 Spis ilustracji 620 WST�P Mozart by� podr�nikiem � trzeci� cz�� swego �ycia sp�dzi� w podr�y � a nic tak nie sprzyja pisaniu list�w jak podr�e, tote� epistolarny plon jego �ycia jest bogaty, mo�e bogatszy ni� jakiegokolwiek innego muzyka XVIII wieku. Listy Mozarta � prawdziwa biblia mozartologii � to niewyczerpane �r�d�o wiedzy o cz�owieku, kompozytorze i jego czasach, wi�cej � zdaniem Alfreda Einsteina s� to najpi�kniejsze listy, jakie kiedykolwiek napisa� muzyk. Szcz�liwy los sprawi�, �e du�a ich cz�� przetrwa�a. Spora w tym zas�uga Leopolda Mozarta � ojca Wolfganga � kt�ry do regularnego pisania list�w przywi�zywa� ogromne znaczenie, listy traktowa� jako kronik� my�li i zdarze�, jako dokumentacj� niezb�dn� dla przysz�ych biograf�w. On sam, bardzo wcze�nie (gdy Wolfgang mia� 11 lat) wyrazi� zamiar napisania biografii swego syna. Sam pisa� du�o i swych najbli�szych do pisania zach�ca�. Otrzymywane listy starannie przechowywa�, a wysy�ane (na przyk�ad do Hagenauer�w, z okresu wielkiej podr�y po Europie) kopiowa� i kopie zachowywa�. Swojego zamiaru Leopold nie zrealizowa�, ale zebrana przeze� korespondencja u�atwi�a prac� przysz�ym mozartologom. Pierwsze ksi��ki o Mozarcie pojawi�y si� nied�ugo po �mierci kompozytora. Drugi m�� Konstancji Mozart, du�ski dyplomata Georg Nikolaus Nissen (1761� 1826), jeden z pierwszych biograf�w Mozarta, mia� pe�ny dost�p do tej korespondencji, kt�r� zamierza� opublikowa�. Sw� Biographie W. A. Mozarts zatytu�owa� roboczo �Listy Mozarta jako �r�d�o biografii i charak- terystyki kompozytora". Staraniem Konstancji biografia ukaza�a si� drukiem w roku 1828, w dwa lata po �mierci Nissena. Z dzisiejszego punktu widzenia ksi��ki tej nie mo�na traktowa� jako pierwszego wydania list�w Mozarta. Poniewa� jednak Nissen listy obficie w niej cytowa� (nierzadko w ca�o�ci), m.in. te, kt�re p�niej zagin�y, mo�na j� zaliczy� do wa�nych �r�de� mozartowskiej epistolografii. By�a t�umaczona na wiele j�zyk�w. Pierwszego jej t�umaczenia dokona� Polak � Wojciech Sowi�ski, kt�ry w 1869 wydal j� w Pary�u w przek�adzie na j�zyk francuski. Cho� wi�kszo�� list�w Mozarta by�a zgromadzona przez Leopolda, Konstancj� i Nissena, na pojawienie si� pierwszej pe�nej ich edycji trzeba by�o czeka� jeszcze blisko 100 lat. Ukaza�a si� ona dzi�ki Ludwigowi Wst�p Schiedermairowi w 1914 roku w Lipsku pt. Die Briefe W. A. Mozarts und seiner Familie. Erste kritische Gesamtausgabe (t. l�4). Nast�pne wydanie ukaza�o si� staraniem salzburskiego Mozarteum w 1942 roku w Berlinie (t. i�5, w tym 3 tomy faksymili�w). Redaktorem tej edycji by� Erich H. Miiller von As�w. To ambitne przedsi�wzi�cie, z powodu wojny, nie zosta�o doprowadzone do ko�ca i obj�o tylko dziesi�ciolecie 1769�79. Obie edycje � Schiedermaira i Miillera von Asowa s� wci�� przydatne, bo po ich wydaniu znowu pewna cz�� autograf�w zagin�a. W latach 1962�75 Intemationale Stiftung Mozarteum w Salzburgu (g��wny o�rodek bada� mozartologicznych na �wiecie) patronowa�a pe�nemu krytycznemu wydaniu ca�ej korespondencji Mozarta (Briefe und Aufzeichnungen Gesamtausgabe), przygotowanemu przez Wilhelma A. Bauera i Otto Ericha Deutscha (t. i�7, w tym 4 tomy list�w, 2 tomy komentarzy i tom indeks�w w opracowaniu Josepha Heinza Eibla). Edycja ta by�a podstaw� mojego wyboru i t�umaczenia. W niniejszym wyborze ograniczy�em si� do list�w pisanych przez samego Wolfganga, pomin��em za� wszystkie inne � listy do niego, listy go dotycz�ce, czyli tak zwane listy z kr�gu Mozarta. M�j wyb�r obejmuje blisko 90 procent pe�nej liczby znanych list�w Mozarta. Pe�nym wydaniem korespondencji Mozarta � poza rodakami kompozytora � mog� poszczyci� si� tylko Anglicy i Francuzi. W roku 1938 opublikowano w Londynie 3-tomow� edycj� korespondencji Mozarta (p�niej parokrotnie wznawian�) w powszechnie chwalonym przek�adzie Emi�y Andersen, pt. The Letters of W.A. Mozart and his Family. We Francji, zamierzona na 5 tom�w edycja korespondencji plus 2 tomy dokument�w Mozartowskich (w t�umaczeniu Genevieve Geffray) jest w trakcie realizacji w paryskim wydaw- nictwie Flamariona. Fragmentaryczne przek�ady list�w Mozarta ukaza�y si� w wielu krajach. W Polsce nie by�o do tej pory �adnego wydania list�w Mozarta. List jest form� rozmowy, dialogu, dlatego mankamentem niniejszej edycji (chocia� wynikaj�cym z za�o�enia) jest brak list�w korespondent�w Mozarta, a zw�aszcza jego pierwszego rozm�wcy i powiernika � Leopolda, ich wyj�tkowe walory informacyjne i poznawcze, a cz�sto niema�a warto�� literacka, sprawiaj�, �e zas�uguj� one na miejsce w ka�dej reprezentacyjnej antologii list�w XVIII wieku. Zawsze, kiedy dla zrozumienia sensu by�o to niezb�dne, stara�em si� brak list�w Leopolda (i innych korespondent�w) zast�pi� odpowiednim komentarzem. Z oko�o 360 zachowanych list�w Mozarta m�j wyb�r uwzgl�dnia 334 listy, ale nie wszystkie w ca�o�ci. Dokona�em licznych skr�t�w, ale w sumie nieznacznych i dotycz�cych � jak s�dz� � rzeczy ma�o istotnych. Skr�ty, oznaczone trzema kropkami w nawiasie, cz�sto dotycz� stereotypowych formu�ek grzeczno�ciowych, charakterystycznych dla XVIII-wiecznego stylu epistolarnego (niekt�re ich przyk�ady pozostawi�em), lub b�ahych informacji, kt�re dla znajomo�ci Mozarta nie maj� wi�kszego znaczenia. Wstfp Porz�dek list�w jest �ci�le chronologiczny. Ka�dy list zosta� opatrzony numerem, a w przypisach tak�e numerem listu w wydaniu Mozarteum (numer poprzedzony symbolem �B/D" � Bauer-Deutsch). Wydanie salzburskie, obejmuj�ce lata 1755�1857, zawiera 1477 ponumerowanych list�w. Zosta�y w nim pomieszczone wszystkie znane listy Mozarta i jego kr�gu, osobnymi numerami oznaczono listy zaginione. Wa�nym �r�d�em moich przypis�w i komentarzy by�y 2 tomy komentarzy edycji Bauera-Deutscha, lecz tak�e ca�a p�niejsza literatura mozartologiczna z najnowsz� w��cznie. R�na cz�stotliwo�� korespondencji i zr�nicowany stan jej zachowania (znaczna cz�� list�w zagin�a lub zosta�a zniszczona) sprawi�y, �e poszczeg�lne lata �ycia kompozytora s� udokumentowane w spos�b bardzo nier�wnomierny. Pewne okresy �ycia Mozarta znane s� do�� dok�adnie, miesi�c po miesi�cu, dzie� po dniu, niekiedy wr�cz godzina po godzinie, inne � bardzo s�abo. Mozart zacz�� pisa� listy prawdopodobnie w 1769 roku � z tego roku zachowa�y si� 2 najwcze�niejsze listy. Rok 1770 reprezentuj� 33 listy, ale z 5-lecia 1772�76 (bardzo bogatego pod wzgl�dem tw�rczo�ci) � zachowa�y si� tylko 22 listy, w tym sporo kr�ciutkich dopisk�w Mozarta w cudzych listach. Lata 1777�78 (podr� z matk� do Mannheimu, Monachium i Pary�a) pozostawi�y plon a� 70 list�w, ale rok nast�pny (1779) � tylko 3 listy. Z roku 1785 � mo�e najszcz�liwszego i ogromnie aktywnego w �yciu Mozarta � pochodz� tylko 4 kr�ciutkie listy, z 1786 � tyle� samo, a z 1788 � 5 list�w. Dopiero trzy ostatnie lata �ycia kompozytora (1789�91) przynosz� plon bogatszy � ponad 60 list�w, ale wtedy Mozart znowu podr�owa�, kore- spondowa� z przyjaci�mi, wierzycielami i Konstancj�, kt�ra wielokrotnie przebywa�a na kuracji w Baden pod Wiedniem. Luki biograficzne spowodowane brakiem list�w zosta�y wype�nione w kalendarium �ycia i tw�rczo�ci kompozytora. Wykorzystuj�c ca�� dost�pn� dzi� wiedz� mozartologiczna, stara�em si� opracowa� to kalendarium w spos�b bardzo dok�adny i szczeg�owy. Podaj� w nim fakty (daty, nazwiska, adresy, zdarzenia) historycznie udokumentowane, pewne. Brak udokumentowanych �r�de� lub rozbie�na ich interpretacja przez specjalist�w zosta�y odnotowane. Przy opracowywaniu kalendarium ogromn� pomoc� s�u�y�y mi prace: Josepha Heinza Eibla Wolfgang Amadeus Mozart � Chronik eines Lebens (wydana w 1977 roku przez Barenreitera) oraz (r�wnie� w wydaniu Barenreitera) Mozart � Die Dokument seines Lebens Otto Ericha Deutscha (z roku 1961, wraz z suplementem � Addenda und Corrigenda, z roku 1978), a tak�e p�niejsza literatura mozartologiczna, zw�aszcza prace H. C. Robbinsa Landona, Cliffa Eisena, Andrew Steptoe'a, Alana Tysona, Philippe'a Aute- xiera i Neala Zasiawa. �ycie i tw�rczo�� Mozarta (jak ma�o kt�rego z wielkich geniusz�w przesz�o�ci) od blisku dwustu lat jest przedmiotem nieustaj�cego, intensyw- Wstfp nego �ledztwa, kt�re wci��, co roku, przynosi nowe dane, nowe odkrycia, nowe rewelacje. Znaczna cz�� nowych odkry� zosta�a zasygnalizowana w kalendarium, a tak�e w przypisach i komentarzach do list�w. Na og� dotycz� one szczeg��w, niemniej nagromadzi�o si� ich ju� tyle, �e na przyk�ad r�nice mi�dzy tym, co o Mozarcie wiedzia� wybitny mozartolog Alfred Einstein, a tym, co o Mozarcie wiemy dzisiaj, s� czasem wr�cz fundamentalne. Pi�kna ksi��ka Einsteina, napisana przed p� wiekiem, a w 1975 roku wydana te� w polskim przek�adzie, stanowi u nas, przy zdumiewaj�cym ub�stwie najbardziej podstawowych ksi��ek o salzburskim geniuszu, wci�� jakby ostateczny punkt odniesienia i autorytet mozartowskiej wiedzy. J�zykiem list�w Mozarta jest w zasadzie niemiecki � oczywi�cie osiem- nastowieczny niemiecki � ale Mozart zna� kilka j�zyk�w, kt�rych znajomo�ci ' bynajmniej nie ukrywa�, przeciwnie � przy ka�dej sposobno�ci stara� si� ni� t pochwali�, tak�e w listach. S� ...
koksiuk