1505-1864.pdf

I. RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA

1. Podstawowa literatura i źródła

Wspólne omawianie okresu 1506-1648 ma tradycje w polskiej nauce historycznej, jakkolwiek

ostatnio przyjęła się raczej inna periodyzacja, łącząca drugą połowę XV w. z XVI w. (po lata

siedemdziesiąte) oraz wyodrębniająca okres od pierwszego bezkrólewia po rok 1648. Nie

zamierzamy kwestionować słuszności takiego podziału, jakkolwiek nie jest on przyjmowany przez

wszystkie działy historii. Tak więc historycy ustroju okres formowania się Rzeczypospolitej

szlacheckiej kończą dopiero na początkach XVII w., by zaczynać wtedy dobę oligarchii

magnackiej trwającej do połowy XVIII w. Ze zrozumiałych względów historycy kultury

wyodrębniają okres Baroku, dla którego data 1648 ma tylko drugorzędne znaczenie. Zdając sobie

sprawę z dyskusyjności przyjętych cezur, można podkreślić, że w całym tym okresie istnieje

nieprzerwana ciągłość rozwojowa we wszystkich dziedzinach, że osiągnięcia ekonomiczne,

kulturalne i polityczne doby pierwszych Wazów wytrzymują porównanie z osiągnięciami doby

ostatnich Jagiellonów, że nawet w zakresie ustroju politycznego, mimo pewnego zastoju

charakteryzującego pierwszą połowę XVII w., sprawność aparatu państwowego była znacznie

lepsza niż w drugiej połowie tego wieku. Innymi słowy, pod wpływem zasadniczej dyskusji, która

toczy się w polskiej nauce historycznej na temat charakteru pierwszej połowy XVII w., przyjęta

została periodyzacja, która zgodnie z sugestiami zwłaszcza Adama Kerstena i Władysława

Czaplińskiego odsuwa początki okresu oligarchii magnackiej na połowę XVII w. W miarę

możności starano się przy tym uwzględnić różnice między okresem Odrodzenia a wczesnego

Baroku, akcentując tam, gdzie to możliwe, cezurę lat osiemdziesiątych. Pełne wprowadzenie tej

cezury wydawało się niepotrzebne i powodujące nadmierne rozdrobnienie procesu historycznego.

Ze względu na swe znaczenie w dziejach Polski omawiany okres znajduje obszerne odbicie we

wszystkich syntezach historii Polski. W XIX w. najgruntowniej przedstawił go J ó z e f S z u j s k i .

W okresie międzywojennym szeroko i dość wszechstronnie (jakkolwiek z pominięciem historii

społeczno-gospodarczej) został omówiony w zbiorowym dziele Polska, jej dzieje i kultura t. II,

Warszawa 1931). Z nowych pozycji metodologicznych podeszli historycy, opracowujący na

zlecenie Instytutu Historii PAN Historię Polski t. I, cz. II, Warszawa 1957). Po raz pierwszy proces

historyczny przedstawiony został tutaj tak wszechstronnie. Od napisania tego dzieła minęło jednak

już dwadzieścia lat, a wielki skok, jaki uczyniły nauki historyczne w Polsce w tym czasie, sprawił,

że pewne wyrażone w nim poglądy zostały poddane rewizji. Z tego względu w latach

sześćdziesiątych PWN przystąpiło do wydania skryptów z historii Polski w opracowaniu S .

A r n o l d a , J . G i e r o w s k i e g o i H . Z i e l i ń s k i e g o . Znajdująca się tam część poświęcona

czasom nowożytnym (J . G i e r o w s k i , Historia Polski 1492 - 1864 , wyd. 2, Warszawa 1972)

posłużyła też za punkt wyjściowy niniejszego znacznie szerszego opracowania. Na potrzebę tego

rodzaju publikacji wskazuje również wydanie dwu innych syntez – Dzieje Polski pod redakcją J.

Topolskiego (Warszawa 1976) oraz Zarys historii Polski pod redakcją J . T a z b i r a (Warszawa

1979).

Wiele dziedzin życia ma również swe opracowania syntetyczne, które są pomocne przy

studiowaniu tej epoki. W zakresie historii gospodarczej użyteczna jest nadal Historia gospodarcza

Polski J . R u t k o w s k i e g o (wyd. 2, Warszawa 1953), jakkolwiek ukazało się w ostatnim czasie

kilka zarysów uwzględniających nowsze badania, jak np. Rozwój gospodarczy ziem polskich w

zarysie W . R u s i ń s k i e g o (wyd. 3, Warszawa 1973). Istnieją również zespołowe opracowania

odnoszące się do bardziej szczegółowych zagadnień gospodarczych, jak Zarys dziejów górnictwa i

hutnictwa na ziemiach polskich, t. I-II (Katowice 1960-1961), Zarys dziejów gospodarki wiejskiej

w Polsce, t. I-II (Warszawa 1964), Historia chłopów polskich, t. I, Do upadku Rzeczypospolitej

szlacheckiej , Warszawa 1970, Zarys historii wlókiennictwa na ziemiach polskich do końca XVIII

w., Wrocław 1966. Historia społeczna została natomiast przedstawiona w sposób syntetyczny przez

I. Ihnatowicza, A. Mączaka i B. Zientarę, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku (Warszawa

1979).

Jeśli chodzi o sprawy ustrojowe, obok S . K u t r z e b y , Historia ustroju Polski w zarysie (wyd.

8, Warszawa 1949), okres Rzeczypospolitej szlacheckiej o wiele dokładniej przedstawia Historia

państwa i prawa Polski, t. II: Od polowy XV wieku do r. 1795 (wyd. 2, Warszawa 1966). Również

Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, t. I: Do roku 1648 (Warszawa 1965) zastępuje

dawniejsze opracowania tyczące dziejów wojskowości, nawet tak gruntowne, jak T . K o r z o n a ,

Dzieje wojen i wojskowości w Polsce (t. I-III, Kraków 1912). Natomiast jeśli chodzi o dzieje floty,

nadal muszą wystarczać Dzieje floty polskiej K . L e p s z e g o (Gdańsk 1947).

Dla poznania przeszłości kultury polskiej wciąż aktualne są Dzieje kultury polskiej A .

B r ü c k n e r a (wyd. 2, t II-III, Warszawa 1958), napisane przed pół wiekiem. Stronę społeczno-

obyczajową uzupełniają opracowania W . Ł o z i ń s k i e g o , Życie polskie w dawnych wiekach,

Wiek XVI-XVIII (wyd. 9. Warszawa 1970), oraz J . B y s t r o n i a , Dzieje obyczajów w dawnej

Polsce, Wiek XVI-XVIII (t. I-II, Warszawa 1932-1934) czy Z . K u c h o w i c z a , Obyczaje

staropolskie XVII-XVIII weku (Łódź 1975). O materialnych podstawach kultury można znaleźć

informacje w Historii kultury materialnej Polski w zarysie pod redakcją W . H e n s l a i J .

P a z d u r a , t. I-IV (Wrocław 1978). W zakresie historii Kościoła ważne miejsce przypada Historii

Kościoła w Polsce pod redakcją B. Kumora (t. I, Poznań 1974); odnotować też warto bardziej

popularną Historię kościoła katolickiego w Polsce 1460-1795 J . T a z b i r a (Warszawa 1966).

Nowe spojrzenie na procesy przemian w literaturze dał J . K r z yż a n o w s k i w swej pracy

Historia literatury polskiej od ś redniowiecza do XIX w. (wyd. 3, Warszawa 1964). Ostatnio jednak

ukazały się pokaźne tomy Historii literatury polskiej przygotowywanej w ramach Instytutu Badań

Literackich PAN pod red. K . W y k i : J . Z i o m k a , Odrodzenie (Warszawa 1973) i C .

H e r n a s a , Barok (Warszawa 1973), które rzucają zupełnie nowe światło nie tylko na rozwój

literatury, ale i mentalność tej doby. Dla historii sztuki wymienić należy Historię sztuki polskiej, t.

II: Sztuka nowożytna (Kraków 1965). Dla historii muzyki Z . J a c h i m e c k i e g o Muzyka polska

w rozwoju historycznym (t. I-II Kraków 1948-1951) jest pracą nieco przestarzałą, nie

uwzględniającą ostatnich, ważnych odkryć w tej dziedzinie. Nowsze spojrzenie znajdzie Czytelnik

w zbiorowym opracowaniu Z dziejów polskiej kultury muzycznej, t I, pod red. Z .

S z w e yk o w s k i e g o (Kraków 1958). Dla poznania dziejów polskiej myśli warto zapoznać się z

takimi wydawnictwami, jak P o l s k a m y ś l filozoficzna i społeczna t. I pod redakcją A .

W a l i c k i e g o , t. II-III pod redakcją B . S k a r g i (Warszawa 1973-1977) oraz Dzieje teologii

katolickiej w Polsce pod redakcją M . R e c h o w i c z a , t. I-II (Lublin 1974-1975).

Trzeba zwrócić wreszcie uwagę na syntezy częściowe, zajmujące się omawianym okresem czy

też dziejami Rzeczypospolitej szlacheckiej. Najpełniejsze pod tym względem, zwłaszcza jeśli

chodzi o historię polityczną, są Dzieje Polski nowożytnej (t. I-II, Warszawa 1936) W .

K o n o p c z yń s k i e g o . Użyteczna może być także L . K o l a n k o w s k i e g o Polska

Jagiellonów, Dzieje polityczne (Lwów 1936). W nowoczesny sposób, od strony dziejów

społeczeństwa, spojrzał natomiast na tę epokę A . W y c z a ń s k i w pracy Polska Rzeczą Pospolitą

szlachecką (Warszawa 1965).

Z ujęć ogólnych o charakterze bardziej popularnym wymienić należy zbiory studiów z cyklu

Konfrontacje historyczne ( Polska w epoce Odrodzenia pod red. A . W y c z a ń s k i e g o , Warszawa

1970 i Polska XVII wieku pod red. J . T a z b i r a , Warszawa J969) zbierające najnowsze poglądy

na organizację Rzeczypospolitej i jej dzieje społeczne, gospodarcze i kulturalne.

Dzieje ludności polskiej poza granicami Rzeczypospolitej opracowane są w sposób najbardziej

pełny w odniesieniu do Śląska w zbiorowej Historii Śląska pod red. K . M a i e c z yń s k i e g o (t. I,

cz. 2-4, Wrocław 1961-1963). Podobne Dzieje Pomorzą są w przygotowaniu, jeśli chodzi o

interesującą nas epokę. Z mnożących się obecnie opracowań regionalnych najcenniejsze są Dzieje

Wielkopolski , t. I: Do r. 1795, pod red. J . T o p o l s k i e g o (Poznań 1971).

Przechodząc do opracowań bardziej szczegółowych przede wszystkim wypadnie się zastrzec, że

nie jest możliwe na tym miejscu wskazanie na wszystkie problemy, którymi zajmowała się w

odniesieniu do omawianego okresu polska nauka historyczna. Trzeba się więc ograniczyć do tych

problemów, które wydają się szczególnie charakterystyczne dla badań historycznych w ciągu

ostatniego ćwierćwiecza.

Dla wcześniejszego okresu Czytelnik może znaleźć dość pełne omówienie dorobku

historiografii w Historii Polski wydanej przez Instytut Historii PAN. Pomocą może być także

selektywna Bibliografia historii Polski, której t. I pod red. H . M a d u r o w i c z - U r b a ń s k i e j

(Warszawa 1965 nn.) zawiera zestawienie ważniejszych publikacji wydanych do 1960 r. Pełne

zestawienie wydawnictw ogłoszonych do 1918 r. obejmuje Bibliografia historii Polski

przygotowana przez L . F i n k l a . Drugie jej wydanie (fotooffsetowe) ukazało się w 1955 r. Zakres

chronologiczny zawartych w niej pozycji sięga tylko po 1815 r. Corocznie (lub niemal corocznie)

w Polsce Ludowej wydawana jest na bieżąco Bibliografia historii polskiej, obejmująca całość

pozycji odnoszących się do historii Polski włącznie z XIX i XX w. Pomocnicze znaczenie mogą

mieć także bibliografie regionalne, np. równie systematycznie wydawana Bibliografia historii

Śląska, oraz Bibliografia polska K . E s t r e i c h e r a , w której można znaleźć wszystkie druki

polskie z XVI-XVIII w. wraz z informacją, gdzie są przechowywane. Liczne informacje

bibliograficzne znajdują się również w czasopismach historycznych. Niektóre z nich publikują

zestawienia bibliograficzne lub obszerne omówienia stanu badań w wybranych dziedzinach historii.

W ciągu ostatniego ćwierćwiecza dorobek badań nad historią Polski XVI i XVII w. nie

przedstawia się jednolicie. Najwartościowsze wyniki osiągnęła historia gospodarcza. Zarówno

wprowadzone przez nią metody kwantytatywne, jak szeroka analiza porównawcza, wyróżniają ją

spośród innych działów historii. Rozwój tych badań opiera się na dobrych tradycjach szkół J .

R u t k o w s k i e g o i F . B u j a k a . Najpoważniejszy postęp można dostrzec w zakresie badań

nad dziejami folwarku pańszczyźnianego. Pozwoliły one znacznie uściślić żywo dyskutowaną

kwestię roli gospodarki folwarcznej w rozwoju ekonomicznym Polski XVI w. Gdy S . A r n o l d w

pracy Podłoże gospodarczo-społeczne polskiego Odrodzenia (Warszawa 1954) podkreślał głównie

regresywne momenty związane z występowaniem folwarku, późniejsi badacze wskazywali na

bardziej złożony charakter oddziaływania folwarków, czy to na tle ogólnoeuropejskim, jak J .

T o p o l s k i , Narodziny kapitalizmu w Europie XVI-XVII wieku (Warszawa 1963), czy też

dokładniej analizując jego oddziaływanie na gospodarkę kraju, jak A . W y c z a ń s k i , Studia nad

folwarkiem szlacheckim w Polsce 1500 - 1580 (Warszawa 1960), J . T o p o l s k i , Gospodarstwo

wiejskie w dobrach arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od XV do XVIII w. (Poznań 1958), L .

Ż y t k o w i c z , Studia nad gospodarstwem wiejskim w dobrach kościelnych (t. I-II, Warszawa

1962), J . M a j e w s k i, Gospodarstwo folwarczne we wsiach miasta Poznania w latach 1582-1644

(Poznań 1957). Równolegle z tymi badaniami nad gospodarką folwarczną prowadzono także

badania nad gospodarką chłopską tego okresu, które wskazywały na jej możliwości rozwojowe.

Sprawy te były poruszane częściowo w wymienionych wyżej pracach – szczególnie tymi

problemami zajęli się: A . W a w r z yń c z y k o w a , Gospodarstwo chłopskie w królewszczyznach

mazowieckich w XVI i w początkach XVII w. (Warszawa 1962), A . M ą c z a k . Gospodarstwo

chłopskie na Żuławach Malborskich w początkach XVII w. (Warszawa 1962) i R . H e c k , Studia

nad położeniem ekonomicznym ludności wiejskiej na Śląsku (Wrocław 1959), Przy tym wszystkim

brak prac syntetyzujących ten dorobek. W pewnej mierze można za taką pracę uznać próbę

modelowej analizy funkcjonowania folwarku pańszczyźnianego dokonaną przez W . K u l ę ,

Teoria ekonomiczna ustroju feudalnego (Warszawa 1962). Natomiast podjęte zostały próby

oszacowania globalnej produkcji zbożowej w artykułach A . W y c z a ń s k i e g o ( Próba

oszacowania obrotu żytem w Polsce XVI wieku, KHKM, 1961) czy J . T o p o l s k i e g o ( Wskaźnik

rozwoju gospodarczego Polski od X do XX wieku, KH, 1967). Dyskutowano także nad wysokością

plonów w Polsce – zestawienie wyników tej dyskusji dal L . Ż y t k o w i c z ( Ze studiów nad

wysokością plonów w Polsce od XV do XVIII w., KHKM, 1966).

Sprawy miejskie tej epoki, początkowo nieco zaniedbywane kosztem badań nad wsią, doczekały

się również nowatorskich opracowań, które pozwoliły spojrzeć na rolę gospodarczą miast w

omawianym okresie w odmiennym od tradycyjnych ujęć świetle. Tak więc badania nad rzemiosłem

czy przemysłem w Polsce przyniosły takie prace, jak Sukiennictwo wielkopolskie XIV-XVII wieku

A . M ą c z a k a (Warszawa 1955), Dzieje małopolskiego hutnictwa żelaznego XIV-XVII wieku B .

Z i e n t a r y (Warszawa 1954) czy M . B o g u c k i e j , G d a ń s k j a k o o ś r o d e k

p r o d u k c y j n y o d X I V d o X V I I w . (Wrocław 1960). Nowe światło na sytuację rzemiosła

w mniejszych ośrodkach rzuciły badania M . H o r n a , Rzemiosło miejskie województwa bełskiego

w pierwszej połowie XVII w. (Wrocław 1966), których wyniki zostały jednak częściowo

zakwestionowane przez A . W yr o b i s z a ( Zagadnienie upadku rzemiosła i kryzysu

gospodarczego miast w Polsce, wiek XVI czy XVII, PH, 1967). Ciekawie rozwinęły się badania nad

handlem w Polsce. Najpoważniejsze znaczenie miała chyba praca S . M i e l c z a r s k i e g o , Rynek

zbożowy na ziemiach polskich w drugiej połowie XVI i w pierwszej połowie XVII wieku. Próba

rejonizacji (Gdańsk 1962), w której – jakkolwiek w sposób dyskusyjny – podjęto próbę zbadania

przesłanek i mechanizmów kształtowania się rynku wewnętrznego. Dalszy krok naprzód w tym

zakresie stanowiły studia J . M a ł e c k i e g o , zwłaszcza Związki handlowe miast polskich z

Gdańskiem w XVI i w pierwszej połowie XVII w. (Wrocław 1968). Gruntownych opracowań

doczekał się handel Krakowa (J . M a ł e c k i , Studia nad rynkiem regionalnym Krakowa w XVI w. ,

Warszawa 1963), Poznania (M . G r y c z , Handel Poznania 1550-1655 , Poznań 1964), Wrocławia

(M . W o l a ń s k i , Związki handlowe Śląska z Rzecząpospolitą w XVII wieku ze szczególnym

uwzględnieniem Wrocławia , Wrocław 1961), Gdańska (M . B o g u c k a , Handel zagraniczny

Gdańska w pierwszej połowie XVII wieku , Wrocław 1970) oraz kilka innych ośrodków miejskich.

Stosunków handlowych Polski z wschodnimi sąsiadami dotyczyły A . W a w r z y ń c z y k o w e j ,

Studia z dziejów handlu Polski z Wielkim Księstwem Litewskim i Rosją w XVI wieku (Warszawa

1956). Nad charakterem bilansu handlowego Polski w XVII w. rozwinęła się dyskusja, w której

szczególnie istotne były wystąpienia M . B o g u c k i e j ( Handel bałtycki a bilans handlowy Polski

w pierwszej połowie XVII wieku, PH 1968) oraz A . M ą c z a k a ( Eksport zbożowy i problemy

polskiego bilansu handlowego w XVI-XVII w. [w:] Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków

Polskich, t. I, Warszawa 1968) czy tegoż historyka Między Gdańskiem a Sundem (Warszawa 1972),

gdzie zresztą rozpatruje problem eksportu w szerszych granicach chronologicznych. Syntetyzujący

charakter ma natomiast praca M . M a ł o w i s t a , Wschód a Zachód Europy w XIII-XVI wieku

(Warszawa 1973), który wykazuje, w jaki sposób zmieniające się warunki handlu europejskiego

oddziałały na tworzenie się gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej we wschodniej Europie.

Na tym tle stosunkowo skromnie wypadły badania nad dziejami pieniądza i skarbu

(najważniejszymi pozycjami są Z . S a d o w s k i e g o , Pieniądz a początek upadku Polski w XVII

w., Warszawa 1964 oraz W . P a ł u c k i e g o , Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i

pierwszej polowy XVII w., Wrocław 1974), a także nad rozwojem polskiej myśli ekonomicznej (J .

G ó r s k i , Poglądy merkantylistyczne w polskiej myśli ekonomicznej XVI i XVII w., Wrocław 1958).

Także w zakresie badań nad cenami, jakkolwiek odgrywały one ważną rolę w interpretacji

procesów ekonomicznych, nie posunięto się wiele poza ustalenia opublikowane przez uczniów J .

B u j a k a w latach 1928-1938, odnoszące się do cen w Gdańsku, Warszawie, Krakowie, Lublinie i

Lwowie. Nie podjęte zostały natomiast badania tejże szkoły nad klęskami elementarnymi w Polsce

w zakresie ustaleń pomocniczych dla historii gospodarczej. Podstawowe znaczenie ma dotyczące

zresztą szerszych ram chronologicznych studium W . K u l i , Miary i ludzie (Warszawa 1970).

W przeciwieństwie do badań ekonomicznych badania z zakresu historii społecznej rozwinęły się

dość jednostronnie. Główny nacisk położony bowiem został, zwłaszcza w latach pięćdziesiątych,

na problemy ruchów społecznych i walk klasowych na wsi. Pojawiło się z tego zakresu wiele

szczegółowych opracowań i przyczynków; szerszy, ale nie podsumowujący charakter miała praca

B . B a r a n o w s k i e g o , Powstania chłopskie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej (Warszawa

1952). Interesowano się zarówno otwartymi ruchami zbrojnymi, jak i innymi formami oporu (S .

S r e n i o w s k i , Zbiegostwo chłopów w dawnej Polsce jako zagadnienie ustroju społecznego,

Warszawa 1948). W sumie badania te pozwoliły na stworzenie nowego obrazu napięć społecznych

na wsi. Badania te, podobnie zresztą jak i wspomniane studia nad gospodarką chłopską czy nad

życiem wewnętrznym wsi (zwłaszcza S . S z c z o t k i , Z dziejów chłopów polskich, Warszawa

1951, J . B u r s z t y , Wieś i karczma. Rola karczmy w życiu wsi pańszczyźnianej, Warszawa 1950,

J . B i e n i a r z ó w n y , O chłopskie prawa. Szkice z dziejów wsi małopolskiej, Kraków 1954),

znacznie wzbogaciły dawną wiedzę o życiu chłopstwa i strukturze tej warstwy.

Badania nad dziejami mieszczaństwa znalazły swe odbicie przede wszystkim w dość licznych

monografiach różnych ośrodków miejskich, zarówno większych (monografie takie opublikowano

m. in. dla Warszawy, Poznania, Gdańska, Lublina, Wrocławia, Gniezna, Torunia), jak i

mniejszych. Do wyjątków należą natomiast prace o warunkach życia w miastach, jak M .

B o g u c k i e j , Życie codzienne w Gdańsku, wiek XVI-XVII (Warszawa 1967) czy o strojach i

mieszkaniach, np. M . B a r t k i e w i c z , Odzież i wnętrze domów mieszczańskich w Polsce w

drugiej połowie XVI i w XVII wieku (Wrocław 1974). Niewiele także prac poświęcono działalności

wybitniejszych mieszczan – nie znalazła właściwie naśladowców praca A . K e c k o w e j ,

Melchior Walbach. Z dziejów kupiectwa warszawskiego XVI w. (Warszawa 1955). Urywkowo

również zbadane zostały niektóre problemy demograficzne, jak ruch ludności (S . W a s z a k ,

Dzietność rodziny mieszczańskiej i ruch naturalny ludności miasta Poznania w końcu XVI i w XVII

wieku, RDSiG 1954) czy osiedlanie się szlachty w miastach (W . D w o r z a c z e k , Przenikanie

szlachty do stanu mieszczańskiego w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku, PH 1956). W tych

warunkach nadal podstawowe znaczenie mają dawniejsze prace o mieszczaństwie, zwłaszcza J .

P t a ś n i k a , Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce (wyd. 2, Warszawa 1949). Nowe

naświetlenie roli Żydów w Rzeczypospolitej zawiera praca M . H o r n a , Powinności wojenne

Żydów w Rzeczypospolitej w XVI i XVII wieku (Warszawa 1978).

Badania nad strukturą społeczną szlachty wbrew pozorom nigdy nie były mocną stroną polskiej

historiografii. Chociaż zebrano w poprzednich wiekach wiele materiałów, na których takie badania

mogłyby się opierać (szczególnie w herbarzach N i e s i e c k i e g o , B o n i e c k i e g o czy

U r u s k i e g o ), poza studia o położeniu prawnym i obyczajowości szlachty historycy nie posunęli

się daleko. Tym większe znaczenie trzeba przypisać podejmowanym ostatnio próbom w tej

dziedzinie, jak ciekawemu studium A . Z a j ą c z k o w s k i e g o , Główne elementy kultury

szlacheckiej w Polsce. Ideologia a struktury społeczne (Wrocław 1961), które spotkało się jednak z

zasadniczymi zastrzeżeniami, dotyczącymi pewnej ahistoryczności ujęcia, ze strony J .

M a c i s z e w s k i e g o i J . B a r d a c h a . J . M a c i z e w s k i dał zresztą i własną ocenę tej

problematyki w popularnonaukowej książce Szlachta polska i jej państwo (Warszawa 1969).

Głęboką charakterystykę szlachty polskiej w okresie panowania Wazów przedstawił W .

C z a p l i ń s k i w zbiorze studiów O Polsce siedemnastowiecznej. Problemy i sprawy (Warszawa

1966). Magnaterii polskiej poświęcona jest ostatnio wydana praca W . C z a p l i ń s k i e g o i J .

D ł u g o s z a , Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku (Warszawa 1976). Wiele

informacji o kulturze politycznej szlachty, zwłaszcza na Litwie, można znaleźć w pracy H .

W i s n e r a , Najjaśniejsza Rzeczpospolita. Szkice z dziejów Polski szlacheckiej XVI-XVII w.

(Warszawa 1978). Trzeba przy tym zauważyć, że wiele cennych spostrzeżeń i materiałów

dotyczących szlachty, szczególnie zaś stosunku szlachty średniej do magnaterii, znajduje się w

pracach poświęconych organizacji Rzeczypospolitej szlacheckiej czy polityce wewnętrznej. Dla

ideologii szlacheckiej, szczególnie dla badań nad dziejami sarmatyzmu, podstawowe znaczenie ma

praca T . U l e w i c z a , Sarmacja, Studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI w., Kraków 1950.

Późniejszemu okresowi poświęcona jest praca historyka sztuki T . M a ń k o w s k i e g o ,

Genealogia sarmatyzmu, Warszawa 1946. Spojrzenie z zewnątrz na problemy Rzeczypospolitej

można znaleźć w zbiorze studiów C . B a k v i s a , Szkice o kulturze staropolskiej (Warszawa 1975).

Podstawowe znaczenie dla badań nad strukturą społeczeństwa polskiego w XVI w. ma praca A .

W y c z a ń s k i e g o , Uwarstwienie społeczne w Polsce XVI wieku (Wrocław 1977). Natomiast

cennym wprowadzeniem w problemy demograficzne Polski jest I . G i e ys z t o r o w e j , Wstęp do

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: