Abram Deborin – Krytyka empiriomonizmu Bogdanowa (1907 rok).pdf - Abram Deborin - Symulator_Farmy

Abram Deborin

Krytyka

empiriomonizmu

Bogdanowa

Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

WARSZAWA 2008

Abram Deborin – Krytyka empiriomonizmu Bogdanowa (1907 rok)

Artykuł Abrama Deborina „Krytyka

empiriomonizmu Bogdanowa” ukazał się po raz

pierwszy w 1907 r. w czasopiśmie

„Sowriemiennaja żizń”.

Podstawa niniejszego wydania: Abram Deborin,

„Filozofia i polityka”, wyd. Książka i Wiedza,

Warszawa 1969.

Tłumaczenie z języka rosyjskiego: W. Jankowski.

– 2 –

www.skfm.w.pl

Abram Deborin – Krytyka empiriomonizmu Bogdanowa (1907 rok)

Przed kilkoma miesiącami została wydana trzecia książka Bogdanowa o empiriomonizmie.

Ponieważ książką tą kończy autor „wykład o podstawach swego światopoglądu”, interesujące będzie

podsumowanie niektórych wyników jego działalności z dziedziny filozofii, a przede wszystkim z teorii

poznani a 1 .

Bogdanow w dalszym ciągu stoi na stanowisku „czystego doświadczenia”, które jest dla niego

punktem wyjścia i ostatecznym celem każdego poznania. Czytelnik nie obeznany z filozoficznymi

tajnikami prawdopodobnie zauważy, że teoria poznania, której źródłem jest wyłącznie doświadczenie, jest

właśnie najbardziej – by tak rzec – postępowa i najbardziej naukowa, ponieważ wolna jest od wszelkich

mitycznych i metafizycznych przesądów. Byłoby tak, gdyby... Rzecz jednak w tym, że pojęcie, które

łączy Bogdanowa i empiriokrytycyzm w ogóle ze słowem doświadczenie, jest do tego stopnia dowolne,

że niechybnie doprowadzi jego zwolenników do ślepego zaułka subiektywizmu i idealizmu. Dla

empiriokrytycysty doświadczenie równoznaczne jest ze zmysłowym postrzeganiem. Oznacza to, że całe

nasze poznanie ogranicza się do bezpośrednich przeżyć podmiotu, znającego tylko treść swojej

świadomości, z której tworzy ono właśnie obraz świata. Zachodzi to prawdopodobnie w ten sposób, że

początkowym elementem i niezbędnym materiałem do zbudowania świata jest – z tego punktu widzenia –

postrzeganie albo wrażenie. To zaś, co my nazywamy zazwyczaj rzeczą, przedmiotem, obiektem, to nic

innego, jak tylko obiektywizowane i lokalizowane w przestrzeni wrażenie. Z przytoczonego rozumowania

jasno wynika znaczenie tezy: „ciało to kompleks takich samych elementów, które w postrzeganiu

nazywamy wrażeniami” ( Empiriomonizm , ks. 1, s. 12); z tego to powodu słowa „rzecz” i „ciało” skazane

są przez Bogdanowa na stanowcze zamknięcie w... cudzysłów. Jeśli cały świat nie jest niczym innym,

tylko zbiorem zobiektywizowanych wrażeń – a taki jest sens empiriomonizmu i empiriokrytycyzmu, gdyż

w przeciwnym wypadku z konieczności należałoby dopuścić istnienie rzeczy niezależnie od wszelkiego

podmiotu i uznać absolutną realność świata zewnętrznego – to jest zrozumiałe, że po przyjęciu tego

punktu widzenia nie pozostaje miejsca dla rzeczy i ciał bez cudzysłowu, ponieważ świat zewnętrzny, a z

nim i my sami istniejemy jedynie z łaski... Bogdanowa, tzn. podmiotu. Czytelnik widzi zatem, że punkt

widzenia „czystego doświadczenia” prowadzi do solipsyzmu. Jednak Bogdanow tego nie rozumie i

dlatego zdumiony zapytuje Plechanowa, który wskazuje na niedopuszczalność kojarzenia marksizmu z

solipsyzmem. „Przecież nasza szkoła rozpatruje w krytyce doświadczenia i stosunki pomiędzy ludźmi

jako uprzednio dany moment, jako swego rodzaju a priori , i dążąc do stworzenia możliwie prostego i

dokładnego obrazu doświadczenia – ma jednocześnie na uwadze powszechną przydatność tego obrazu,

jego praktyczną dostateczność dla możliwie dużej ilości współludzi na możliwie długotrwały okres

czasu”.

Widać z tego, jak trafnie osądza Plechanow tę szkołę, jej dążenia do solipsyzmu i uznawanie przez

nią tylko indywidualnego doświadczenia człowieka, który poznaje, jej uznawanie indywidualnego

doświadczenia za Universum , za „wszystko”, co istnieje dla poznającego. Cechą charakterystyczną

empiriokrytycyzmu jest właśnie uznawanie równowartości mojego doświadczenia oraz doświadczenia

moich współludzi , o ile jest mi ono dostępne dzięki ich wypowiedziom . Mamy tu do czynienia ze swego

rodzaju „gnoseologicznym demokratyzmem” ( Empiriomonizm , ks. 3, ss. XVIIIXIX).

1 A. Bogdanow, Empiriomonizm , ks. III, Petersburg 1906, s. 1.

– 3 –

www.skfm.w.pl

Abram Deborin – Krytyka empiriomonizmu Bogdanowa (1907 rok)

„Gnoseologiczny demokratyzm” to, oczywiście, bardzo chwalebne, lecz zagadnienie polega na

tym, co daje p. Bogdanowowi prawo być takim demokratą. Z drugiej strony, jeżeli już jest na tyle

wspaniałomyślny, że uznaje równowartość ludzi, to dlaczego nie decyduje się iść do końca i przyznać

prawa do życia wszystkiemu, co istnieje? Czytelnik rozumie, że A. Bogdanow popełnia błąd, znany w

logice pod nazwą petitio principii , tzn. przyjmuje on za wyjaśnione i udowodnione to, co jeszcze podlega

wyjaśnieniu i co jeszcze winno być dowiedzione. W tym właśnie tkwi jedna z licznych niekonsekwencji

filozofii czystego doświadczenia. Lecz niekonsekwencja nie jest dowodem.

Błąd P. Bogdanowa i pozytywizmu w ogóle polega na tym, że treść postrzegania, tzn. wrażenia

zmysłowe, przyjmuje za przedmiot postrzegania. Jest samo przez się zrozumiałe, że bez podmiotu nie ma

poznania, lecz zwolennicy czystego doświadczenia obwieszczają, że świadomość jest warunkiem bytu;

wychodząc od świadomości jako warunku poznania, zdążają do świadomości jako podstawy i przyczyny

istnienia świata zewnętrznego. Wszelka treść świadomości albo tzw. kompleksy wrażeń, słowem to, co

się nazywa doświadczeniem, uwarunkowane jest również przez naturę poznającego podmiotu. Błędem

jednakże byłoby wnioskowanie, że byt materii albo świata zewnętrznego uwarunkowany jest obecnością

postrzegającej świadomości, że materia, a z nią cały byt w ogóle, istnieje li tylko w naszym postrzeganiu.

Załóżmy, że wychodzimy z bezpośrednich danych naszej świadomości, że źródłem poznania są

subiektywne przeżycia. Powstaje pytanie, skąd pochodzi owa treść świadomości? Odpowiedź na to

pytanie może dać jedynie materializm, ściśle określający przyczyny naszych postrzega ń 2 . Jest to jedyny

prawidłowy punkt widzenia, jasno odpowiadający na pytanie dotyczące warunków doświadczenia,

znajdujących się poza światem subiektywnym. Jeżeli jednak realny, obiektywny i niezależny od podmiotu

świat nie istnieje, to nasze postrzegania i wrażenia nie posiadają dostatecznej przyczyny i powstały z

niczego. Lecz nawet Berkeley nie mógł uznać tego punktu widzenia za prawidłowy; sądził on, że

wrażenia zmysłowe są następstwem określonej przyczyny – boga... Wystarczy więc zapytać o przyczyny

naszych wrażeń, aby niechybnie dojść do uznania tej prawdy, że nie ma podmiotu bez przedmiotu, że

żadne poznanie nie jest możliwe tam, gdzie neguje się świat zewnętrzny i odrzuca się jego absolutną

realność. Nawet taki przeciwnik materializmu jak Edward Hartmann zmuszony był przyznać, że

przedmiotem badania nauk przyrodniczych nie są wcale subiektywne wrażenia, lecz materialny,

obiektywny świat, istniejący niezależnie od wszelkiej świadomości.

A. Bogdanow mówi: „W odniesieniu do fizycznych kompleksów treść doświadczenia u

«współludzi» jest zgodna, i do tego sprowadza się to, co «obiektywne», tzn. powszechność znaczeń tych

kompleksów i ich wzajemnych stosunków. Na odwrót, w odniesieniu do «psychicznych» kompleksów

doświadczenie jest zgodne tylko dla każdego człowieka z osobna, nie jest zgodne natomiast dla różnych

ludzi i w tym właśnie zawarte jest to, co subiektywne, tzn. wyłącznie indywidualne znaczenie

psychicznych kompleksów i ich powiązań” ( Empiriomonizm , ks. 3, s. XXXII).

Jeżeli świat zewnętrzny nie istnieje, a przedmioty i ciała są kompleksami wrażeń, tzn.

obiektywizowanymi i lokalizowanymi w przestrzeni postrzeganiami, to rozumie się, że innego kryterium

obiektywności niż powszechność znaczeń być nie może. Stwórca świata także daje kryterium jego

prawidłowości i obiektywności. Dla konsekwentnie myślącego człowieka powstaje tu oczywiście nowe

zagadnienie: skąd pochodzi ta zgodność doświadczeń? Dlaczego zachodzi zgodność między wszystkimi

2 Istnieje i inne wyjście z sytuacji: jest nim alienacja boga.

– 4 –

www.skfm.w.pl

Abram Deborin – Krytyka empiriomonizmu Bogdanowa (1907 rok)

ludźmi? Jedynie słuszne wyjście z tej sytuacji – to uznanie absolutnej realności świata. Tylko przedmioty,

ciała, mogą pośredniczyć między różnymi świadomościami; tam, gdzie nie istnieje świat materialny,

niemożliwe są żadne stosunki między ludźmi. Uznając realność świata możemy bez trudu wyjaśnić, że

powszechność znaczeń określa się ich bytem, że to powszechność znaczeń jest skutkiem, nie przyczyną

bytu. Bogdanow widzi podstawę obiektywności nie w sferze niezbędności 3 , nie w zewnętrznym

przymusie ze strony przedmiotu, nie w jego nieusuwalności, lecz w ogólnej wspólności zbiorowego

doświadczenia. Świat, widzicie więc, posiada cechy konieczności i jest obiektywny nie dlatego, że

istnieje, nie dlatego, że jest przyczyną wszystkich naszych przeżyć; słowem, nie dlatego, że rzeczywiście

istnieje, lecz jest on realny tylko dlatego, że odpowiada to zbiorowej świadomości, że ta ostatnia takim go

uznaje. Jednakże dekret o zbiorowej świadomości może przecież pewnego pięknego dnia zostać uchylony

i wówczas stracimy wszystkie prawa i przywileje. Lecz pozwólcie, mówi A. Bogdanow, odpowiadając

BeltowowiPlechanowowi: „Kryteria obiektywnej prawdy w sensie beltowskim nie istnieją, prawda jest

formą ideologiczną – formą organizującą ludzkie doświadczenia i jeżeli nie mamy żadnej wątpliwości, że

wiemy o tym, i jeżeli wiemy, że zmieniają się materialne podstawy ideologii, że rozszerza się treść

doświadczenia, to czy nie mamy prawa stwierdzić: ta forma ideologiczna nigdy nie będzie przekształcona

wskutek rozwoju jej obiektywnych podstaw, ta forma doświadczenia nigdy nie będzie rozerwana wskutek

jej rozrastającej się treści” (III ks., s. IX).

Czytelnik już wie, że obiektywność oznacza u A. Bogdanowa wspólność albo powszechność

znaczeń, że jest ona produktem zbiorowego doświadczenia. Jeżeli tak – a taki jest właśnie pogląd A.

Bogdanowa – to co oznacza zwrot: prawda, tzn. forma doświadczenia, która ma powszechne znaczenie i

która przekształca się przez rozwój jej obiektywnych, tzn. posiadających powszechne znaczenie podstaw?

Oczywiście jest to czysty absurd, bo jeżeli obiektywne jest rezultatem powszechności znaczeń, to jest

oczywiste, że prawda zmienia się i rozwija tylko o tyle, o ile zmienia się ta powszechność znaczeń, tzn.

treść zbiorowej świadomości. Lecz od czego i z jakich powodów ma się zmieniać treść świadomości,

jeżeli świat zewnętrzny nie istnieje i brak mu wszelkich bodźców zewnętrznych? Znów nie ma po temu

dostatecznej przyczyny. Stąd wniosek: filozofia „czystego doświadczenia” absolutnie nie da się pogodzić

z teorią rozwoju, ponieważ niechybnie powinna prowadzić do uznania absolutnego bezruchu treści

świadomości. Oczywiście stoimy przed dylematem: albo uciec się, podobnie jak Berkeley, znów do

pomocy boga, albo uznać światopogląd materialistyczny, tzn. uznać, że prawda, czyli po prostu myślenie,

jest uwarunkowana i określona przez obiektywną, realnie istniejącą podstawę, i wówczas prawda i formy

ideologiczne w ogóle zmieniają się i rozwijają w takim stopniu, w jakim zmienia się obiektywna

podstawa, tzn. byt. W przeciwnym wypadku nie zrozumiemy, jak myślenie może być określone przez

myślenie i na zasadzie jakiego nieosiągalnego przez nas cudu jedna treść świadomości zostaje zastąpiona

inną, jedna „powszechność znaczenia” zostaje usunięta przez inną.

Pod pojęciem prawdy zazwyczaj rozumiemy odpowiedniość istniejącą pomiędzy naszymi sądami

a realnymi przedmiotami lub procesami. I tylko o tyle, o ile nasze wypowiedzi odpowiadają albo zgadzają

się z tym „bytem”, są one prawdziwe, są one obiektywne. Diabły i złe duchy mogą istnieć w sferze

zbiorowej świadomości, lecz przez to nie stają się one jeszcze realnymi, obiektywnie istniejącymi w

3 Patrz felieton Ortodoksa w „Iskrze” nr 77.

– 5 –

www.skfm.w.pl

Abram Deborin – Krytyka empiriomonizmu Bogdanowa (1907 rok).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: