Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo o. Ivar Lovaas
IMITACJA WERBALNA. NAŚLADOWANIE DŹWIĘKÓW I SŁÓW
- pierwsze kroki w nauce mowy – dziecko uczy się naśladowac reakcje słowne, poczynając od dźwięków i słów,
- wczesne rozpoczęcie ćwiczenia imitacji werbalnej i codzienna praca nad tym programem (przynajmniej godzina dziennie – pół godziny rano i pół godziny po południu, kilka ćwiczeń w innych porach dnia),
- po każdych 3 – 5 min treningu naśladowania werbalnego przeprowadzić serię „powtórek” już opanowanego materiału z innych dziedzin,
Program złożony z pięciu faz:
1. Wzmacnianie wokalizacji:
- wokalizacja – wydanie przez dziecko, pdzy użyciu strun głosowych, jakiegokolwiek dxwięku, między innymi chrząkniecia, smiechu, „gaworzenia”, „achów” i „ochów”,
- cel – zwiększenie częstości występowania wokalizacji,
- nauczenie dziecka, że będzie nagradzane jedzeniem i pochwałami i że za ich przyczyną może regulować ilość otrzymywanych pochwał i nagród – dziecko przestanie wykorzystywać zdolność do artykułowania dźwięków jedynie w celu autosymulacji,
- stworzenie przyjacielskie i radosnej atmosefry, polecenie mów – reakcja głosowa wzmacniana pochwałą i jedzeniem, pobudzanie do wokalizacji – łaskotanie, pieszczota, aktywność fizyczna,
- opanowanie fazy – wokalizacja około 10 lub więcej razy w ciągu minuty, w czasie dwu – lub trzy minutowych przedziałów czasowych.
2. Poddanie wokalizacji kontroli czasowej:
- nauczenie dziecka wydawania dźwięków w ciągu 3 sekund po wypowiedzeniu polecenia mów,
- dziecko zostaje nagrodzone za wokalizację tylko wtedy, gdy najpierw posłucha, w jaki sposób jest wydawany dźwięk,
- odstęp między reakcją a poleceniem skraca się z 3 sek do 2 i 1.
3. Naśladowanie dźwięków:
- nauczenie dziecka naśladowania określonych dźwięków, których później używać będzie przy wymawianiu słów,
- opanowanie artykulacji około 10 dźwięków zawierających co najmniej 3 spółgłoski (aa, mm, buu, oo, fuu, ee, duu, uu, kuu, tuu),
- pierwszy dźwięk – podpowiedź wzrokowa (uwydatnieje układu warg przy wydawaniu dźwięku), podpowiedź manualna (utrzymywanie ust dziecka w odpowiednim kształcie, gdy artykułuje dźwięk), z czasem wzmacnianie coraz dokładniejszych powtórzeń (najpier nagradzanie mniej dokładnych, później zwiększanie stopnia trudności),
- drugi dźwięk – całkowicie odmienny od pierwszego, artykułowanie obu dźwięków na zmianę, w dowolnym porządku,
- dźwięk trzeci – dziesiąty – metoda taka sama jak przy dwóch pierwszych, naprzemienne wypowiadanie dźwięków (nowy – stary),
- gdy dziecko umie już powtórzyć 6 – 10 dźwięków rozpoczyna się faza budowania sylab i słów,
- może wystąpić regresja, wybuchy złości, autosymulacja – urozmaicanie ćwiczeń.
4. Naśladowanie słów:
- wyrazy składaja się z dźwięków, które dziecko potrafi bez trudu naśladować (mama, tata, pa pa, dół, baba, papu, cucu, woda, daj, siusiu, dada, dzidzi, noga, oko, picie, tam),
- rozpoczęcie nauki od słów o powtarzających się sylabach (ciągi jednorodne, mama), później składające się z bardzo różnych dźwięków (ciągi niejednorodne, stół),
- pierwsze słowo – najpierw nagradzanie wypowiedzi choć trochę zbliżonej do żądanego słowa, ćwiczenie aż do chwili, gdy wyraz brzmi dość wyraźnie i jest zrozumiały dla większości ludzi, dzielenie słowa na dźwięki składowe i wypowiadanie każdego z tych dźwięków w osobnej próbie,
- drugie słowo – powinno zdecydowanie różnić się od pierwszego, wypowiadanie obydwu słów na przemian,
- słowa trzecie – dziesiąte – taka sama metoda, łączenie z wyrazami poprzednimi,
- wprowadzenie dodatkowych słów – wyraz o niejednakowo brzmiących sylabach: od ostatniej części wyrazu w kierunku poczatku („łączenie wsteczne”), słowa przydatne dziecku, ćwiczenie ma się stać zabawą.
5. Naśladowanie siły głosu, wysokości tonu i tempa wypowiedzi:
- siła – dźwięki głośne i ciche (zachowanie odpowiednie do siły – wymach rąk, palec na ustach), z czasem redukowanie podpowiedzi, przypadkowe wymienianie dźwięków, wprowadzenie znaczenia słów głośno i cicho,
- ton (wysokość) – dźwięk o wysokim i niskim tonie, podawanie tonów na zmianę, sygnały złożone z 3 dźwiękówo różnych tonach,
- tempo – duża szybkość, bardzo powoli, zmiana tempa.
JĘZYK ŚREDNIOZAAWANSOWANY
1. Bierne rozumienie nazw przedmiotów:
- recepcyjne odbieranie nazw przedmiotów, przedmioty codziennego użytku,
- pierwsze określenie – przedmiot, z którym dziecko jest obeznane i którym może się posługiwać, nagradzanie prawidłowych reakcji, karanie nieprawidłowych i braku współpracy, wydawanie poleceń (dotknij kubka), podpowiedź wizualna (dotyaknie kubka przez nauczyciela), redukcja podpowiedzi wizualnej (skierowanie ręki w stronę kubka, ale nie dotykanie go), podpowiedź fizyczna (kierowanie ręką dziecka) – ciągłe zmniejszanie podpowiedzi,
- drugie określenie – przedmiot różny od pierwszego kształtem i funkcją, postępowanie takie jak przypierwszym,
- technika podawania poleceń w przypadkowej kolejności, przypadkowa rotacj poleceń – ukazywanie obu przedmiotów w przypadkowej kolejności (najpierw małe przypomnienie), zmiana położenia przedmiotów na stole,
- podpowiedzi – podpowiedź oparta na przybliżeniu (umieszczanie bliżej dziecka przedmiotu wymienionego w poleceniu), modelowanie (taki sam zestaw przedmiotów dla dziecka i nauczyciela, to samo ułożenie, naśladowanie zachowania nauczyciela),
- określanie innych przedmiotów – najpierw poznanie w izolacji, później z innymi wcześniej poznanymi przedmiotami,
- nauka generalizacji (uogólniania) – identyfikacja przedmiotów danego typu, a nie tylko konkretnego przedmiotu, początkowo przedmioty bardzo przypominające oryginał, później znacznie różniące się, ćwiczenie nie tylko podczas sesji terapeutycznych, ale w każdej sytuacji życia codziennego.
2. Ekspresyjne określanie przedmiotów:
- czynne nazywanie przedmiotów, odpowiedź na polecenie co to jest?, przedmioty codziennego użytku,
- pierwsza nazwa – umieszczenie przedmiotu na stole i pytanie co to jest?, podpowiedź (zamiast pytania najpierw wymawianie nazwy przedmiotu), redukcja podpowiedzi (coraz cichsze podpowiadanie i skracanie wyrazu),
- druga nazwa – maksymalnie zróżnicowany przedmiot, postępowanie takie samo,
- przypadkowa kolejnośc podawania nazw – małe powtórzenie (najpierw pierwszy, potem drugi przedmiot), przedstawianie obu przedmiotów w przypadkowej kolejności,
- określanie innych przedmiotów – technika jak przy nauce słów,
- nauka generalizacji (uogólniania) – nauka używania języka na co dzień, podobnie jak przy słowach,
- nauka odpowiedzi na pytanie co to jest? – nie w czasie wstępnych etapów ćwiczeń! (im mniej mówisz na początku tym lepiej),
- nauka odpowiedzi na pytani czego chcesz? – uczenie nazywania przedmioiu, który dziecko chce otrzymać, zaczynamy od jednego przedmiotu na stole + podpowiedzi (czego chcesz? – pauza – ciastko).
3. Recepcyjne określanie działania:
- nazywanie czynności i działań,
- idź do osoby/przedmiotu – podchodzenie do innej osoby, zbliżanie się do danego przedmiotu w pokoju, polecenie (idź do tatusia), podpowiedź (naśladownictwo, zaprezentowanie postępowania wraz z instrukcją słowną, ewentualnie podpowiedź fizyczna), redukcja podpowiedzi (zmniejszanie fizycznej podpowiedzi, redukcja modelowania – od ostatniego kroku w sekwensji zachowań),
- skacz w stronę osoby/przedmiotu – takie samo postępowanie,
- przypadkowa kolejność poleceń – prezentowanie poleceń na zmianę,
- dalszy trening rozumienia innych czasowników – taki sam sposób postępowania,
- nauka uogólniania – w trakcie codziennych zajęć wydawanie dziecku poleceń przy pomocy znanych czasowników,
- ćwiczenia z użyciem obrazków – identyfikacja zachować, działań ludzi na obrazkach,nauka w sposób identyczny jak przypadku nauczania rozumienia nazw przedmiotów, polecenie dotknij jedzenia, pokaż spanie.
4. Ekspresyjne określanie działania:
- nazywanie czynności, które dziezko właśnie samo wykonało lub które wykonała inna osoba, podanie nazw zachowania zilustrowanego na zdjęciach,
- pierwsza nazwa – wykonanie czynności + pytanie co robię?, podpowiedź (nazywanie czynności w trakcie jej wykonywania), redukcja podpowiedzi (podobnie jak we wcześniejszych technikach),
- druga nazwa – podobnie jak pierwsza,
- przypadkowa kolejność poleceń, nazywanie innych czynności, nauka odpowiedzi na pytanie co teraz robię?, ćwiczenie z uzyciem obrazków, nauka uogólniania – jak w poprzedniej technice.
5. Powstrzymywanie mowy echolalicznej i psychotycznej:
- mowa echolaliczna – powtarzanie, częściowo lub całkowicie, zdań wypowiadanych przez innych, dziecko wie jak mówić, choć nie zna znaczenia słów,
- przezwyciężanie mowy echolalicznej – nauka mówienia nie wiem w odpowiedzi na pytania i wypowiedzi, których dziecko nie rozumie, stawianie pytań na które dziecko i nie zna odpowiedzi i udzielanie jej nie wiem, głosniejsza artykulacja pytania niż odpowiedzi, z czasem nie udzielanie odpowiedzi (odpowiada dziecko), wprowadzanie pytań, na które dziecko zna odpowiedź (mieszanie ich),
- mowa psychotyczna – zbitka niezwykłych kombinacji nie mających sensu („sałatka słowna”),
- przezywciężanie mowy psychotycznej – ostre nie! w przypadku wystąpienia mowy psychotycznej, polecenie mów głupstwa (dziecko może stosować mowę psychotyczną) i nie mów głupstw (powstrzymywanie się od mowy psychotycznej).
6. Język migowy:
- alternatywa języka werbalnego, nie dla dzieci z opóźnioną mową (< niż 4 lata) i dzieci z niewielką ilością ćwiczeń rozwijających mowe i nie dla dzieci echolalicznych,
- korzyści – ułatwia rozwój mowy właściwej (połączenie znaku z wypowiedzią), łatwe rozumienie gestów, użycie podpowiedzi manualnych przy nauce, konkretny związek między znakiem a jego desygnatem,
- początek – opanowanie zachowań autosymulacyjnych (przebireania palacmi), pomoc manualna,
- nazywanie przedmiotów – zaczyna się od posiłków (dwa różne znaki – mleko i jabłko), przedmiot + pokaz + ułożenie rąk dziecka, redukcja podpoweiedzi (zmniejszanie prowadzenia rąk dziecka), poznane znaki na przemian, pytania co?, co to jest?, co ci pokazuję?, podpowiedzi o charakterze demonstracji,
- spontaniczność – wyrażanie prośby, wybranie silnego wzmocnienia (krakers) i częściowe eliminownie go aż do mometu, gdy dziecko samo o nie poprosi, ćwiczenia w różnych sytuacjach życiowych,
- zadania opisowe – łączenie znaków w proste zdania, poczatkowo nauka czasowników (wskazywać, trzymać, podnieść), później wprowadzenie przedmiotów i łączenie ich z czasownikami, stosowanie przesadnych gestów,
- język znaków abstrakcyjnych – określanie związków między ludźmi, przedmiotami i wydarzeniami, zaimki, przyimki, pojecia czasoe, kolor, rozmiar, kształt, dziecko musi zauważać, że dana cecha łączy kilka przedmiotów.
JĘZYK ZAAWANSOWANY
1. Rozmiar, kolor, kształt:
- nauka określania rozmiaru – ćwiczenia recepcyjne (dwa przedmioty różniące się tylko rozmiarem, polecenia duża – mała, zmiana położenia przedmiotów na stole, redukcja podpowiedzi, naprzemienne wskazywanie przedmiotów) i ćwiczenie ekspresyjne (wskazywanie jednego przedmiotu i pytanie jaka wielkość? i pokaż dużą),
- nauka określania koloru – uczenie rozróżniania kolorów i właściwego ich nazywania, uczenie w taki sam sposób jak uczenie pojęcia rozmiaru,
- nauka określania kształtu – jak wcześniej,
- nauka uogólniania – zatosowanie w codziennym otoczeniu.
2. Przyimki:
- określanie związków przestrzennych pod, nad, w środku,
- ćwiczenia recepcyjne – umieszczanie klocka w pojemniku (polecenia do, pod, obok), podpowiedzi fizyczne, można pracować na dwóch pojemnikach (jedn do do, drugi do pod), wprowadzenie na wierzchu, obok, z tyłu, z przodu,
- ćwiczenia ekspresyjne – stosowanie pytań gdzie do włozyłem?, uczenie w ten sam sposób jak przy przedmiotach i czynnościach,
- nauka uogólniania – ćwiczenia w życiu codziennym.
3. Zaimki:
- opisuje związki między osobami,
- ćwiczenia mowy recepcyjnej – zaimki mój, twój, wskazywanie części ciała i przedmiotów osobistych (moje ucho – twoje ucho), później polecenia pokaż, następnie zaimki ja i ty (pytania co robię?).
4. Pojęcie czasu:
- proste pojeęcia czasowe najpierw, na końcu, w krótce, później,
- ćwiczenie pojecia na końcu – dotykanie dwóch przedmiotów (najpierw dotknij piłki, na końcu dotknij klucza), zmian kolejności i położenia przedmiotów, pytanie co było na końcu?, werbalizacja poleceń, więcej przedmiotów niż 2,
- najpierw – tak samo jak w na końcu (zmienia się pytanie),
- ćwiczenia uoólniające – sekwencja ...
mporzeczka