147
August Comte (1798-1857)
Miejsce każdej nauki w systemie jest wyznaczone historycznie i logicznie. Nauki tworzą określoną hierarchię, która zależy od kolejności ich powstawania (każda nauka przygotowuje następną i jest koniecznym warunkiem jej stworzenia) i od tego, jak dają się logicznie uporządkować. Hierarchia – matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia, socjologia. Problemem dla Comte’a jest relacja między socjologią a innymi naukami. Rozkładanie badanego przedmiotu na części – niezbędne w naukach o przyrodzie nieożywionej – jest irracjonalne w socjologii. Społeczeństwo jest bowiem złożoną i nieredukowalną do swych części całością. Tu Comte prezentuje antyredukcjonizm. Jest też pozytywistą. Pozytywizm w tym znaczeniu to dystans do tego co spekulatywne, oparte na niesprawdzonych założeniach; pojęcie, którego związek z rzeczywistością jest luźny. Pozytywny znaczy jasny, przejrzysty, zrywający z krytyką. Pozytywna filozofia ma poznawać rzeczywistość. Poznanie rzeczywistości musi mieć charakter naukowy, musi ulokować socjologię wśród innych nauk, opowiedzieć o jej związkach z nimi. Comte twierdzi, że socjologii jeszcze nie ma, że taką naukę trzeba stworzyć, by odkryła prawidłowości funkcjonowania społeczeństwa i jego budowę. Należy wyjść od całości, czyli od ludzkości - nie badamy cząstki w izolacji, lecz musimy odnieść ją do całości, i dopiero w obrębie ludzkości badać jednostki. Jest to pierwsza metodologiczna zasada socjologii.
Wspólne dla wszystkich nauk są metody zbierania faktów:
Metoda obserwacji – podstawowa dla wszystkich nauk; powinna sprowadzać się do empiryzmu. Nie może być dokonywana przez jednego człowieka, powinna odnosić się do innych badań przeprowadzonych przez innych ludzi. Nie ma obserwacji bez teorii zjawiska obserwowanego. Nie znając teorii zjawiska budujemy hipotezę fikcyjną i fikcyjne w efekcie obserwacje (opierające się na tej hipotezie). Obserwacja może napotykać dwa rodzaje problemów:
1. fakty społeczne to fakty powszechnie znane; stykamy się z nimi stale; należy zdystansować się do nich
2. socjolog nie jest wyłącznie badaczem; żyjąc współcześnie ma pewne interesy i z ich punktu patrzy na rzeczywistość; jest narażony na deformację.
Metoda eksperymentu – zastosowana w chemii, biologii i socjologii – zakłada wyodrębnienie zjawiska i wprowadzenie bodźca. W socjologii fakt, że ludzie są przedmiotem eksperymentu, może zmieniać ich zachowania. Musi również być wyrażona zgoda na udział w eksperymencie. Można wprowadzić eksperyment pośredni – dobrze znane zjawisko porównujemy ze zjawiskiem, które samorzutnie zostało zdeformowane. Musimy poczekać na ten efekt, eksperyment musi sam powstać. Socjologia może posługiwać się takim eksperymentem (np. porównanie rodziny pełnej i niepełnej). Każdy eksperyment musi zakładać, że bodziec nie może być zbyt skomplikowany.
Metoda porównawcza – podstawowa metoda w biologii; doprowadziła do sformułowania teorii gatunku. W socjologii – porównania społeczeństw ludzkich i zwierzęcych. W socjobiologii – wspólne cechy człowieka i zwierząt; niektóre prawa rządzące światem ludzi i zwierząt są wspólne. Porównywanie społeczeństw (pierwotnych i pasterskich, wschodnich i zachodnich) pozwala znaleźć wspólne cechy. Porównywanie etapów rozwoju tego samego społeczeństwa. Porównywanie warunków bytu i właściwości klas społecznych.
Słabe strony tej metody: nie mówi o skutkach i przyczynach, porównuje cechy charakterystyczne a nie najważniejsze, nie uwzględnia historycznego wpływu stanu rzeczy wcześniejszego na późniejszy.
Metoda historyczna – analizuje wpływ zjawisk wcześniejszych na późniejsze, porównuje je. Element świadomościowy – pewne instytucje powstały, bo ludzie myślą w pewien sposób. Szukanie związków przyczynowych.
Dwa działy socjologii Comte’a:
Teoria budowy społeczeństwa (teoria statyki) – odnoszona do współczesności
1. koncepcja jednostki ludzkiej
- niestałość – cecha wyłącznie ludzka. Dyspozycje duchowe (motor działań ludzkich) są słabe, nie są w stanie kontynuować działań. Konsekwencją jest to, że człowiek nie może osiągnąć sukcesu – tu potrzebna jest uporczywość, stałe działanie. W człowieku przeważają instynkty, uczucia, a tylko świadome działania prowadzą do sukcesu podtrzymywanego przez uczucia (chęć jego osiągnięcia).
- instynkty – wyższe są słabsze od niższych. Uczucia pierwotne są egoistyczne, przeważają nad altruistycznymi. To nie zależy od stopnia rozwoju człowieka. Społeczeństwo funkcjonuje dzięki temu, że człowiek jest egoistą. Gdyby nie dominacja egoizmu w jednostce, to interes moralny zostałby zniszczony.
2. struktura społeczna – dom, rodzina. Kierowana uczuciami, instynktami, sympatią. Społeczeństwo składa się z rodzin, człowiek samotny występuje jako zjawisko wtórne, nietypowe. W rodzinie ważny jest stosunek między małżonkami i stosunek między rodzicami a dziećmi (podporządkowanie dzieci jest oczywiste). Comte wysuwa tezę o nierówności ról małżeńskich, o wyższości mężczyzny nad kobietą i konieczności jej podporządkowania się mężczyźnie. Występuje tu aspekt biologiczny (anatomia, fizjologia) i socjologiczny (inna jest rola i zadania kobiety, stąd konieczność takiej relacji; siły duchowe są słabsze, mężczyzna myśli racjonalnie, ma mniej uczuć, stąd predyspozycje do pełnienia funkcji kierowniczych). Comte odrzuca tezy o równości płci, o partnerstwie.
3. związki społeczne – podział pracy między ludźmi (między rodzinami). Specjalizacja powoduje rozwój przeciwstawnych cech duchowych i fizycznych. Prowadzi do nadzoru, zrywa ducha wspólnoty między ludźmi. Powoduje brak równowagi między interesem wspólnym a prywatnym. Prowadzi do powstania korporacji. Powstają sprzeczności interesów między grupami ludzkimi. Musi powstać zatem instytucja centralna, nadzorująca nierównomierny rozwój predyspozycji duchowych i fizycznych, pilnująca interesu ogólnego. To rola rządu koordynującego działalność korporacji. Ten musi mieć możliwość interwencji. Comte jako prekursor interwencjonizmu państwowego.. Funkcja nadzorcza rządu wyraża tezę, że w życiu społecznym całość dominuje nad częścią. Rząd przyczynia się do postępu społeczeństwa, musi cieszyć się zaufaniem.
Podział pracy prowadzi do: nadzoru i koordynacji, powstania ludzi o cechach kierowniczych z kwalifikacjami do pracy duchowej.
Prawo statyki – czynności szczegółowe podporządkowane są czynnościom ogólniejszym.
Teoria zmiany społeczeństwa (teoria dynamiki) – zasady rozwoju ludzkości jako całości i rozwoju społeczeństw. Jednostka rozwija się wg podobnych zasad jak społeczeństwo, jak ludzkość. Rozwój polega na opanowywaniu sił instynktownych.
Uboczne (wtórne) czynniki rozwoju:
- wpływ nudy, która wynika z nadmiaru czasu; szczęście daje tylko aktywność
- średni czas trwania życia; gdyby ludzie żyli zbyt krótko, społeczeństwa nie rozwijałyby się, nie można by było przeprowadzać inicjatyw do końca. Życie zbyt długie to z kolei rządy gerontokracji, ludzi nie podatnych na zmiany
- przyrost naturalny, ludność napływowa; gęstość zaludnienia to główna przyczyna podziału pracy.
Główny czynnik rozwoju społeczeństwa ma charakter duchowy – sposób myślenia, rozwój intelektualny.
Prawo trzech stadiów – dotyczy jednostki, ale też całego społeczeństwa: myślenie teologiczne (dziecięce) → metafizyczne (młodzieńcze) → pozytywne (dorosłe).
Myślenie teologiczne – wyjaśnia funkcjonowanie świata zewnętrznego w oparciu o model człowieka. Istnieje wola napędzająca świat. To myślenie było niezbędne do rozwoju, do postępu, bo pełni funkcję
- intelektualną (następuje rozwój umysłu, początek myślenia abstrakcyjnego)
- moralną, duchową (pozwala mieć przekonanie o panowaniu nad światem; kontakty z Bogiem, magią pozwalają wyjaśnić pewne rzeczy; bez tego przekonania człowiek byłby bierny). Praktyczna rola religii polega na tym, że ludzie czują się jako będący pod opieką bóstwa. Nie chodzi o wiarę w zbawienie, a o tę opiekę – po to uprawia się religię.
- społeczną, o dwojakim aspekcie – religia we wczesnych etapach rozwoju ludzkości związana z polityką (kapłani egipscy); dostarczyła społeczeństwu, ludzkości ludzi wykształconych.
Jest to myślenie fałszywe ale społecznie korzystne.
Myślenie metafizyczne – krytycyzm, myślenie destrukcyjne; ma jednak założenia pozytywne. Rzeczywistość wyjaśniana i opisywana za pomocą abstrakcyjnych pojęć (miłość, wolność, piękno, równość, postęp).
Myślenie pozytywne – naukowe, na podstawie faktów; myślenie dorosłego człowieka.
Te typy przystosowane są do trzech typów organizacji społecznych:
- myślenie teologiczne – ustrój militarny
- myślenie metafizyczne – ustrój obronny
- myślenie pozytywne – epoka przemysłowa (działalność produkcyjna, praca, rozwój przemysłu)
Główne założenia teorii postępu (dynamiki):
1. ewolucja społeczeństw ma charakter prawidłowy i ukierunkowany
2. najważniejszym prawem tej ewolucji jest prawo trzech stadiów wyjaśniania świata, przez które przechodzi rozwój świadomości: teologicznego, metafizycznego, naukowego (pozytywnego)
3. przemiany świadomości są skorelowane z odpowiednimi przemianami we wszystkich dziedzinach życia społecznego
4. historia będzie realizacją doskonałego ładu społecznego, który zapewni stabilizację bez stagnacji i ewolucję bez rewolucji
5. podmiotem dziejów jest ludzkość jako całość
2. Ewolucjonizm i organicyzm – Spencer
Herbert Spencer (1820-1903), twórca zasady ewolucji (teoria rozwoju) - ewolucja to proces rozwoju, występujący w całym wszechświecie . Rozwój to nie jedyny typ zmian. Istnieje też regres, proces przeciwstawny. Rzeczywistość znajduje się w ruchu, od rozwoju do regresu.
Ewolucja - proces polegający na koncentracji materii i rozpraszaniu ruchu. Im bardziej materia jest skoncentrowana, tym bardziej jest stabilna. Dyssolucja - rozpraszanie materii. Koncepcja materii polega też na jej różnicowaniu się. Materia rozproszona jest jednorodna, niezróżnicowana.
Cechy konstytutywne ewolucjonizmu:
1. pozytywizm – rzeczywistość ludzka jest częścią przyrody i należy ją badać za pomocą metod stworzonych przez przyrodoznawstwo
2. świat podlega prawom przyrodniczym – to wynika z potraktowania ludzkiego świata jako części przyrody
3. szczególna waga zależności genetycznych – wyjaśnić zjawisko to wskazać jego genezę
4. założenie o istnieniu niezmiennej w pewnych granicach natury ludzkiej umożliwiało poszukiwanie niezmiennych praw rządzących ludzką rzeczywistością
5. wszechobecna zmiana, ruch, rozwój wszystkiego, co istnieje
6. zmiana w jakiejkolwiek dziedzinie pociąga za sobą zmiany we wszystkich innych dziedzinach, stając się w końcu zmianą globalną
7. zmiana jest ukierunkowana i tożsama z postępem
8. wszystkie społeczeństwa podlegają tym samym prawom ewolucji i rozwijają się w tym samym kierunku, ale tempo rozwoju nie jest równomierne – jest różne w różnych „sektorach ludzkości” i we wszystkich fazach
9. zmiana społeczna w normalnych warunkach nie ma charakteru gwałtownego; istnieje wiele szczebli pośrednich
10. skłonność do zmiany tłumaczy się potrzebami społeczeństwa
Zasada ewolucji odnosi się też do społeczeństw - przejście od stanu mobilnego (społeczeństwa wędrowne) do immobilnego (społeczeństwa osiadłe). Ewoluują też elementy społeczeństwa - instytucje, wytwory.
Teoria przeżytku - pewne elementy mogą rozwijać się szybciej, inne wolniej. Przeżytek reprezentuje wcześniejszy etap rozwoju.
Żeby zrozumieć zjawisko złożone, wystarczy zbadać zjawisko proste - stąd tendencja ewolucjonistów do badań społeczeństw pierwotnych. Stanowisko przeciwne - wyjaśnianie badanego zjawiska przez odwołanie się do postaci najbardziej zaawansowanej.
Czynniki wtórne ewolucji:
1. cechy psychofizyczne ludzi
2. czynniki społeczne - zwiększenie liczby ludności, wzrost liczebności społeczeństw
Fazy i rodzaje ewolucji:
- nieorganiczna
- organiczna
- ponadorganiczna
Prawa wszystkich faz są takie same, ale zjawisk wyższej fazy nie można zredukować do zjawisk niższych.
Organicyzm
Społeczeństwo jest dla Spencera częścią przyrody; zaistniało w taki sam sposób, jak jej reszta. Jego głównym czynnikiem powstania był przyrost ludności. To zmusiło ludzi do wejścia w stan społeczny. Sprawą kluczową jest rozwój instytucji. Instytucje społeczne są tym, dzięki czemu dokonuje się przystosowanie niespołecznego z reguły człowieka do współdziałania z innymi ludźmi.
Instytucje społeczeństwa:
- domowe (rodzina)
- obrzędowe (regulator zachowań ludzkich; obyczaje, zwyczaje, prawo związane z kontrolą społeczną)
- polityczne (władza ojca nad dzieckiem to początek instytucji politycznych; początek podziału pracy i struktury klasowej. Państwo powstało w wyniku podziałów majątkowych. Jest ono potrzebne tak długo, dopóki istnieje zróżnicowanie bogactwa, dopóki bogaci będą się bać, że biedni zabiorą im ich dobra)
- kościelne (kler i organizacja kleru i wiernych, obrzędy, uczestnictwo w ceremoniach. Środki cementowania społeczeństwa)
- zawodowe i przemysłowe (podział pracy i odpowiadające mu struktury społeczne, które w toku ewolucji stają się niezależne od organizacji politycznej)
Założenia koncepcji społeczeństwa jako organizmu:
- żadna z instytucji nie jest czymś wymyślonym i świadomie wprowadzonym w życie
- aby zrozumieć i wyjaśnić działanie instytucji, trzeba uwzględnić ich genezy i przemiany
- wszystkie instytucje są ze sobą powiązane, tworząc jeden system, którego funkcjonowanie zależy od funkcjonowania wszystkich podsystemów
- każda instytucja pełni określone funkcje; przejęcie funkcji innych instytucji grozi naruszeniem równowagi całego systemu
Spencer nie zakładał, że społeczeństwa są organizmami – podobne są jedynie zasady organizacji organizmów biologicznych i społecznych. Te podobieństwa to:
- wzrost masy
- różnicowanie części i komplikowanie budowy wewnętrznej w miarę wzrostu
- zróżnicowanie funkcji
- poszczególne części są od siebie zależne
- wypełnianie określonych funkcji jest niezbędne dla życia
Różnice między organizmami:
- organizmy społeczne nie mają określonego kształtu i formy, nazwa „organizm” to metafora
- społeczeństwa to całości nieciągłe, rozproszone przestrzennie, wymagają komunikacji symbolicznej
- w społeczeństwach różnicowanie się funkcji jest ograniczone
3. Durkheim. Przedstawienia zbiorowe
Przedstawienia zbiorowe
Jeden z podstawowych elementów (poziomów) świadomości społecznej. Obejmuje wszystkie utrwalone i względnie stałe wyobrażenia, przekonania i uprzedzenia ponadjednostkowe, charakterystyczne dla członków określonej zbiorowości i przez nią wytworzone.
Człowiek posiada pewne wyobrażenia i wspólnie z innymi je tworzy. To co człowiek myśli jest tworzone społecznie – elementy czasu, przestrzeni itp. Specyfika społeczna wyznacza sposób myślenia.
Koncepcja faktu społecznego
Emile Durkheim (1858-1917) wysunął postulat metodologiczny, aby fakty społeczne traktować jak rzeczy, zająć wobec nich pewną postawę myślową wolną od emocji. Należy wyzbyć się wyobrażeń przyjętych bezkrytycznie z potocznego myślenia, ideologii, dogmatycznych systemów filozoficznych. Socjolog musi mieć świadomość, że wchodząc w świat społeczny wkracza w świat nieznany. Jest to postulat metodycznej niewiedzy. Znajdujemy się w obliczu faktów o których nie wiemy nic, dana jest jedynie rzeczywistość fenomenalna. Nie znamy i nie możemy znać moralności, lecz normy moralne obserwowane w różnych zbiorowościach. Nie znamy religii, ale badamy wierzenia religijne i praktyki. Badań nie można ograniczać przez pozorną wiedzę o ich przedmiocie. Durkheim tworzy definicje i wyodrębnia przedmiot badań odwołując się do najbardziej zewnętrznych, łatwo obserwowalnych i sprawdzalnych cech rozpatrywanych zjawisk. Dlatego też jego definicje różnią się od określeń potocznych.
Rzecz to coś zewnętrznego w stosunku do podmiotu poznającego. To wszystko, co nie jest moim ja i nie może przez to być poznane od wewnątrz. Jest to krytyka psychologizmu w socjologii. Rozpatrując zjawiska społeczne jak rzeczy dostosowujemy się tylko do ich natury.
Fakty społeczne są niesprowadzalne do faktów życia jednostkowego. Należy je badać od zewnątrz, ponieważ są zewnętrzne w stosunku do jednostek ludzkich.
Fakty społeczne to szczególne przejawy rzeczywistości społecznej, generowane przez zbiorowości, pojawiające się w przestrzeni międzyludzkiej, różne od przeżyć psychicznych, indywidualnych. Mają trzy cechy:
1. wspólne dla całej zbiorowości, podzielane przez jej członków, wytwarzane przez nią, są jej kolektywną własnością
2. dla każdego członka zbiorowości są zewnętrzne, bo nie stworzył ich sam, a zastał gotowe, natknął się na nie lub zderzył z nimi
3. wywierają uogólnioną presję na zachowanie i myślenie członków zbiorowości, zalecając czy nakazując jedno, a ...
aiko_ok